SlideShare a Scribd company logo
1 of 33
१. स्वस्थ मनुष्यों में पंचकमम
 1 दिनचययम में
 2 ऋतुचययम में
 3 वेगयवरोध जन्य लक्षणों में
२. रसययन वयजीकरण गुण प्रयप्त करने पंचकमम
३. रोगयनुसयर पंचकमम
स्नेहन- अभ्यंग, कणमपूरण,
अक्षक्षतपमण, मूधमतैल,
शिरोपपचु, पयियघयत,
पररषेक,गंडूष, उद्वतमन
नस्य- १५ कयल
मयत्रयबस्स्त
तत्र सयधयरणलक्षणेष्वृतुषु वमनयिीनयं
प्रवृपिपवमधीयते च. पव 8-127
 (साधारण इतिअनतिशीिोष्णवर्षः)
सयधयरणलक्षणयस्त्रय ऋतवः-प्रयवृट्िरद्वसन्तय
इतत|
प्रयवृट् िुचचनभौ ज्ञेयौ िरिूजमसहौ पुनः|
तपस्यश्च मधुश्चैव वसन्तःिोधनं प्रतत|| च. शस 6 -5
(शुचिनभौ आर्ाढश्रावणौ| ऊर्षसहौ
कातिषकमार्षशीर्ौ| िपस्यः फाल्र्ुनः| मधु िैत्रः)
िैत्रश्रावणाग्रहायणेर्ु वमनादिसंशोधनमु्िं
हेमंत ऋतु में –
 अभ्यंग
 उत्सयिन
 मूधमतैल
 जेंतयक स्वेि
 आतप स्वेि
 उष्ण सिन
वसंत ऋतु में –
 कफ़ उत््लेि - वमन
 पपिसंसृट कफ़ - तीक्ष्ण
पवरेचन
 वयस्त्पि प्रकोप - पवरेचन,
आस्थयपन , अनुवयसन
 कफ़जययथम नस्य
 -
िरि ऋतु में-
 तत्त घृत पयन कर
पवरेचन, र्तमोक्षण
शिशिर ऋतु में –
 हेमंत समयन अभ्यंग,
उष्ण सिन
वषयम ऋतु में -
बस्स्त
 िूलं बस्स्तमेहनयोः
मूत्रकृ च्छ्रं शिरोरुजय [१] |
 पवनयमोवङ्क्क्षणयनयहःस्यय
स्ललङ्क्गंमूत्रतनग्रहे||६||
 स्वेियवगयहनयभ्यङ्क्गयन्
सपपमषश्चयवपीडकम ् |
मूत्रे प्रततहते कु ययमस्त्त्रपवधं
बस्स्तकमम च||७||
स्वेियभ्यङ्क्गयवगयहयश्च वतमयो बस्स्तकमम च|
दहतं प्रततहते वचमस्यन्नपयनं प्रमयचथ च||९||
तत्रयभ्यङ्क्गोऽवगयहश्च मदिरय चरणययुधयः|
ियशलःपयो तनरूहश्च िस्तं मैथुनमेव च
स्नेहस्वेिपवचधस्तत्र वतमयो भोजनयतन च|
पयनयतन बस्तयश्चैव िस्तं वयतयनुलोमनम ्||
भु्त्वय प्रच्छ्छिमनं धूमो लङ्क्घनं र्तमोक्षणम ्|
रूक्षयन्नपयनं व्ययययमो पवरेकश्चयत्र िस्यते||
तत्रोर्धवमजत्रुके ऽभ्यङ्क्गः स्वेिो धूमःसनयवनः|
दहतं वयतघ्नमयद्यं च घृतं चौिरभस््तकम ्||
१. अष्टयंग आयुवेि और पंचकमम
२. सयमयन्य चचककत्सय शसद्धयन्त और् पंचकमम
३.िोधन से चचककस्त्सत रोगों कय अपुनभमव
बयलरोग- स्तन्य िुस्ष्ट में, कु कू णक,
पयररगशभमक रोग, तयलुकं टक, महपद्म, बयल्वर,
ग्रहव्ययचध में- रेवती, पूतनय, िीतपूतनय,
अंर्धपूतनय, स्कं धग्रह,
प्रथमवेग- वमन
द्वीतीय वेग- वमन-पवरेचन
तृतीय वेग- नस्य
चतुथम वेग- स्नेहपयन
सप्तम - मूधयम से र्तमोक्षण
सपमिंि पवष- र्तमोक्षण, नस्य, वमन
 ियलय्य तंत्र-
 पूययलसक, वयतपवपयमय,अचधमन्थ, स्यंि, -शसरयवेध
 वयतय अशभष्यंि- स्नेहन ,स्वेिन, नस्य,पररषेक,शिरोबस्स्त,घृतपयन
 पपि अशभष्यंि- र्तमोक्षण, पवरेचन
 कफ़यशभष्यंि- शसरयवेध, स्वेिन, तत्तघृतपयन
 र्तयशभष्यंि,शसरोत्पयत,हषम- र्तमोक्षण,पवरेचन, पररषेक,नस्य
 कणमरोग- घृतपयन, वयतहर स्वेिन, स्नेह पवरेचन,पपंडस्वेि, बस्स्त ,नस्य,
शिरोपवरेचन
 कणमस्वेड - नयडीस्वेि, वमन,नस्य
 कणमप्रततनयह- स्नेह स्वेि
 नयसयरोग-
 पूततनस्य- स्नेहन,स्वेिन,वमन,पवरेचन,अवपीडनस्य,
 पूयर्त-वमन,नस्य,मूधमस्वेि
 नयसयनयह-स्नेहपयन,शिरोबस्स्त,
 नयसयस्रयव-तीक्ष्ण अवपीड नस्य
 प्रततश्ययय- स्वेि,वमन,अवपीडनस्य,पवरेचन, आस्थयपन
 शिरोरोग- घृतपयन,तैलपयन,स्वेिन,नस्य, बस्स्त
 कफ़जशिरोरोग- नस्य, तीक्ष्णवमन,
 त्रत्रिोषज शिरोरोग- पुरयणसपपम कय नस्य
 सूययमवतम- नस्य
 अनंतवयत - शसरयवेध
 कृ शमज- नस्य
 व्रणचचककत्सय के ६० उपक्रम में
स्नेहन,स्वेिन,पररषेक,वमन,पवरेचन,बस्स्त,नस्य ियशमल
 भग्न-
 कदटअस्स्थ भग्न- बस्स्त
 उर्धवम कयय भग्न- नस्य
 प्रियखय भग्न- अनुवयसन
 हनुच्छ्युतत- स्वेिन, नस्य
 वयतयिम- स्नेहन,स्वेिन,पवरेचन,आस्थयपन
 पपिजयिम- पवरेचन
 भगंिर- पवरेचन
 ग्रंचथ,अपचच,अवुमि- घृतपयन्,तैलपयन,स्वेि
 वृद्चध- पवरेचन तनरुह
बहुिोष
• िोधन
मर्धयम िोष
• व्ययययम
• िीपन
पयचन
हीनिोष
• लंघन
अपवपयकोऽरुचचः स्थौलयं पयण्डुतय गौरवं ्लमः|
पपडकयकोठकण्डूनयं सम्भवोऽरततरेव च||१३||
आलस्यश्रमिौबमलयं िौगमन्र्धयमवसयिकः|
श्लेष्मपपिसमुत््लेिो तनद्रयनयिोऽतततनद्रतय||१४||
तन्द्रय ्लैब्यमबुद्धत्वमिस्तस्वप्नििमनम ्|
बलवणमप्रणयिश्च तृप्यतो बृंहणैरपप||१५||
बहुिोषस्य शलङ्क्गयतन तस्मै संिोधनं दहतम्|
येषयं मर्धयबलय रोगयःकफपपिसमुस्त्थतयः|
वम्यतीसयरहृद्रोगपवसूच्छ्यलसक्वरयः||२०||
पवबन्धगौरवोद्गयरहृललयसयरोचकयियः|
पयचनैस्तयन् शभषक् प्रयज्ञःप्रययेणयियवुपयचरेत्||२१||
रोगयञ्जयेन्मर्धयबलयन ् व्ययययमयतपमयरुतैः
िोधन श्रेष्ठ लेककन आमयवस्थय में तनपषद्ध
 सव्िेहप्रपवसृतयन ् सयमयन ् िोषयन्नतनहमरेत ्
 लीनयन ् धयतुष्वअनुस्त््लष्टयन ् फ़लयियमयद्रसयस्न्नव ्
 आश्रयस्य दह नयियय ् ते स्युिुमतनमहमत्वमत:
पयचनैिीपनै: स्नेहैस्तयन ् स्वेिश्च ् पररष्कृ तयन
िोधयेत िोधने: कयले यथयसन्नं यथयबलम ्
उत््लीष्टयनध उर्धवम वय न चयमयन्वहत: स्वयम ्
धयरयेिौषधैिोषयन् पवधृतयस्ते दह रोगिय:
अ. ह सू १३/३१
१ क्षय , स्थयन , वृद्चध
क्षीणय:वधमतयतव्यय:समय:पयलतयतव्यय:वृद्धय:ह्रयसतय
तव्यय:
२ उर्धवम, अध:, ततयमक
ह्लललयस - उर्धवमगतत -वमन
३ ियखय, कोष्ठ, ममयमस्स्थसंचध
बयह्लय,आभ्ययंतर,मर्धयम
िोष कोष्ठ में - िोधन् से बयहर तनकयलनय
सरल
मर्धयम, बयह्लय में िमनोपचयर इष्ट
 इनमें िोधन आवश्यक हो तो
िोषों को ियखय से कोष्ठ में लयनय जरुरी
वृद्र्धयय पवष्यन्िनयत् पयकयत् स्रोतोमुखपविोधनयत्|
ियखयमु्त्वय मलयःकोष्ठं ययस्न्त वययोश्च तनग्रहयत्
 ch .su . 28-
33
िोषयःकियचचत् कु प्यस्न्त स्जतय लङ्क्घनपयचनैः|
स्जतयःसंिोधनैये तु न तेषयं पुनरुद्भवः
Ch.Su 16-20
 एवं पविुद्धकोष्ठस्य कयययस्ग्नरशभवधमते|

 व्ययधयश्चोपियम्यस्न्त प्रकृ ततश्चयनुवतमते||१७||

इस्न्द्रययणण मनोबुद्चधवमणमश्चयस्य प्रसीितत|

बलं पुस्ष्टरपत्यं च वृषतय चयस्य जययते||१८||

जरयं कृ च्छ्रेण लभते चचरं जीवत्यनयमयः|

तस्मयत ् संिोधनं कयले युस््तयु्तं पपबेन्नरः
िोषयणयं च द्रुमयणयं च मूलेऽनुपहते सतत|
रोगयणयं प्रसवयनयं च गतयनयमयगततर्ध्ुमवय||
 ch.su16/21

मलयपहं रोगहरं बलवणमप्रसयिनम ्|
पीत्वय संिोधन सम्यगययुषय यु्यते चचरम ्||
 Ch .su 15/22
न ह्लयशभन्ने के ियरसेतौ पलवलयप्रसेकोऽस्स्त,
तद्वद्िोषयवसेचनम ्||
 ch.vi3/44

More Related Content

What's hot

8 effective yoga asanas for weight gain
8 effective yoga asanas for weight gain8 effective yoga asanas for weight gain
8 effective yoga asanas for weight gainShivartha
 
Try this 11 yoga poses for diabetes it's really works
Try this 11 yoga poses for diabetes  it's really worksTry this 11 yoga poses for diabetes  it's really works
Try this 11 yoga poses for diabetes it's really worksShivartha
 
To reduce belly fat here is the 12 best yoga aasan
To reduce belly fat here is the 12 best yoga aasanTo reduce belly fat here is the 12 best yoga aasan
To reduce belly fat here is the 12 best yoga aasanShivartha
 
How to do adho mukha svanasana (down facing dog pose) and what are its benefits
How to do adho mukha svanasana (down facing dog pose) and what are its benefitsHow to do adho mukha svanasana (down facing dog pose) and what are its benefits
How to do adho mukha svanasana (down facing dog pose) and what are its benefitsShivartha
 
Yoga for mental health
Yoga for mental healthYoga for mental health
Yoga for mental healthShivartha
 
13 effective pranayama and yoga asana exercises to stop hair loss
13 effective pranayama and yoga asana exercises to stop hair loss13 effective pranayama and yoga asana exercises to stop hair loss
13 effective pranayama and yoga asana exercises to stop hair lossShivartha
 
12 easy yoga poses for women's health issues like pcos, infertility
12 easy yoga poses for women's health issues like pcos, infertility12 easy yoga poses for women's health issues like pcos, infertility
12 easy yoga poses for women's health issues like pcos, infertilityShivartha
 
Yoga for skin whitening
Yoga for skin whiteningYoga for skin whitening
Yoga for skin whiteningShivartha
 
10 easy yoga poses you can literally do in your bed, so no more excuses!
10 easy yoga poses you can literally do in your bed, so no more excuses!10 easy yoga poses you can literally do in your bed, so no more excuses!
10 easy yoga poses you can literally do in your bed, so no more excuses!Shivartha
 
6 best yoga to improve your heart
6 best yoga to improve your heart6 best yoga to improve your heart
6 best yoga to improve your heartShivartha
 
Yoga for ovarian cyst and it's health benefits
Yoga for ovarian cyst and it's health benefitsYoga for ovarian cyst and it's health benefits
Yoga for ovarian cyst and it's health benefitsShivartha
 
5 special yoga asanas that can really help you burn your belly fat
5 special yoga asanas that can really help you burn your belly fat5 special yoga asanas that can really help you burn your belly fat
5 special yoga asanas that can really help you burn your belly fatShivartha
 
Yoga for glowing skin
Yoga for glowing skinYoga for glowing skin
Yoga for glowing skinShivartha
 
21 best yoga poses to lose your weight
21 best yoga poses to lose your weight21 best yoga poses to lose your weight
21 best yoga poses to lose your weightShivartha
 
Yoga for immunity
Yoga for immunityYoga for immunity
Yoga for immunityShivartha
 

What's hot (15)

8 effective yoga asanas for weight gain
8 effective yoga asanas for weight gain8 effective yoga asanas for weight gain
8 effective yoga asanas for weight gain
 
Try this 11 yoga poses for diabetes it's really works
Try this 11 yoga poses for diabetes  it's really worksTry this 11 yoga poses for diabetes  it's really works
Try this 11 yoga poses for diabetes it's really works
 
To reduce belly fat here is the 12 best yoga aasan
To reduce belly fat here is the 12 best yoga aasanTo reduce belly fat here is the 12 best yoga aasan
To reduce belly fat here is the 12 best yoga aasan
 
How to do adho mukha svanasana (down facing dog pose) and what are its benefits
How to do adho mukha svanasana (down facing dog pose) and what are its benefitsHow to do adho mukha svanasana (down facing dog pose) and what are its benefits
How to do adho mukha svanasana (down facing dog pose) and what are its benefits
 
Yoga for mental health
Yoga for mental healthYoga for mental health
Yoga for mental health
 
13 effective pranayama and yoga asana exercises to stop hair loss
13 effective pranayama and yoga asana exercises to stop hair loss13 effective pranayama and yoga asana exercises to stop hair loss
13 effective pranayama and yoga asana exercises to stop hair loss
 
12 easy yoga poses for women's health issues like pcos, infertility
12 easy yoga poses for women's health issues like pcos, infertility12 easy yoga poses for women's health issues like pcos, infertility
12 easy yoga poses for women's health issues like pcos, infertility
 
Yoga for skin whitening
Yoga for skin whiteningYoga for skin whitening
Yoga for skin whitening
 
10 easy yoga poses you can literally do in your bed, so no more excuses!
10 easy yoga poses you can literally do in your bed, so no more excuses!10 easy yoga poses you can literally do in your bed, so no more excuses!
10 easy yoga poses you can literally do in your bed, so no more excuses!
 
6 best yoga to improve your heart
6 best yoga to improve your heart6 best yoga to improve your heart
6 best yoga to improve your heart
 
Yoga for ovarian cyst and it's health benefits
Yoga for ovarian cyst and it's health benefitsYoga for ovarian cyst and it's health benefits
Yoga for ovarian cyst and it's health benefits
 
5 special yoga asanas that can really help you burn your belly fat
5 special yoga asanas that can really help you burn your belly fat5 special yoga asanas that can really help you burn your belly fat
5 special yoga asanas that can really help you burn your belly fat
 
Yoga for glowing skin
Yoga for glowing skinYoga for glowing skin
Yoga for glowing skin
 
21 best yoga poses to lose your weight
21 best yoga poses to lose your weight21 best yoga poses to lose your weight
21 best yoga poses to lose your weight
 
Yoga for immunity
Yoga for immunityYoga for immunity
Yoga for immunity
 

Similar to Pk importance & utility

AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)Dr priti Masaram
 
Asthishrunkhala = Cissus quadrangularis
Asthishrunkhala  = Cissus quadrangularisAsthishrunkhala  = Cissus quadrangularis
Asthishrunkhala = Cissus quadrangularisPrajkta Abnave
 
Sodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptxSodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptxe-MAP
 
Chikitsa siddhnt and management of mans evam medo vaha strotas
Chikitsa siddhnt and management of mans evam medo vaha strotasChikitsa siddhnt and management of mans evam medo vaha strotas
Chikitsa siddhnt and management of mans evam medo vaha strotas7412849473
 
Prameh presentation.pptx
Prameh presentation.pptxPrameh presentation.pptx
Prameh presentation.pptxShubham Shukla
 
How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...
How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...
How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...Shivartha
 
Sharangdhar samhita (review)
Sharangdhar samhita (review)Sharangdhar samhita (review)
Sharangdhar samhita (review)SangeetaIndoria
 
ANTI - RHEUMATIC EFFECT OF LANGHAN IN AAMVATA
ANTI - RHEUMATIC EFFECT OF LANGHAN IN AAMVATAANTI - RHEUMATIC EFFECT OF LANGHAN IN AAMVATA
ANTI - RHEUMATIC EFFECT OF LANGHAN IN AAMVATADr Ankit Bhoir
 

Similar to Pk importance & utility (20)

AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
 
Pranayama
PranayamaPranayama
Pranayama
 
Asthishrunkhala = Cissus quadrangularis
Asthishrunkhala  = Cissus quadrangularisAsthishrunkhala  = Cissus quadrangularis
Asthishrunkhala = Cissus quadrangularis
 
आनह
आनहआनह
आनह
 
Adharaniya vega
Adharaniya vegaAdharaniya vega
Adharaniya vega
 
Kriya kala
Kriya kalaKriya kala
Kriya kala
 
Qualitative utility of ghrat tail vasa majja
Qualitative utility of ghrat tail vasa majjaQualitative utility of ghrat tail vasa majja
Qualitative utility of ghrat tail vasa majja
 
Qualitative utility of ghrat tail vasa majja
Qualitative utility of ghrat tail vasa majjaQualitative utility of ghrat tail vasa majja
Qualitative utility of ghrat tail vasa majja
 
Sodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptxSodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptx
 
Hikka shwas
Hikka shwasHikka shwas
Hikka shwas
 
Chikitsa siddhnt and management of mans evam medo vaha strotas
Chikitsa siddhnt and management of mans evam medo vaha strotasChikitsa siddhnt and management of mans evam medo vaha strotas
Chikitsa siddhnt and management of mans evam medo vaha strotas
 
Pranayama
PranayamaPranayama
Pranayama
 
Prameh presentation.pptx
Prameh presentation.pptxPrameh presentation.pptx
Prameh presentation.pptx
 
How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...
How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...
How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...
 
Sharangdhar samhita (review)
Sharangdhar samhita (review)Sharangdhar samhita (review)
Sharangdhar samhita (review)
 
Ayurved panchakarma - Nasya
Ayurved panchakarma  - NasyaAyurved panchakarma  - Nasya
Ayurved panchakarma - Nasya
 
Rajayakshma chikitsa - Charak Samhita
Rajayakshma chikitsa - Charak SamhitaRajayakshma chikitsa - Charak Samhita
Rajayakshma chikitsa - Charak Samhita
 
Doshanusar vruddhi kshayatmaka shaak
Doshanusar vruddhi kshayatmaka shaakDoshanusar vruddhi kshayatmaka shaak
Doshanusar vruddhi kshayatmaka shaak
 
Sanskrit - The Gospel of the Birth of Mary.pdf
Sanskrit - The Gospel of the Birth of Mary.pdfSanskrit - The Gospel of the Birth of Mary.pdf
Sanskrit - The Gospel of the Birth of Mary.pdf
 
ANTI - RHEUMATIC EFFECT OF LANGHAN IN AAMVATA
ANTI - RHEUMATIC EFFECT OF LANGHAN IN AAMVATAANTI - RHEUMATIC EFFECT OF LANGHAN IN AAMVATA
ANTI - RHEUMATIC EFFECT OF LANGHAN IN AAMVATA
 

More from Dr Ajit Ojha HOD Panchakarma Dept ,Govt.Ashtang Ayurved College , INDORE (8)

Skill development in panchakarma
Skill development in panchakarmaSkill development in panchakarma
Skill development in panchakarma
 
Threefold karma purvakarma gk importance & utility
Threefold karma   purvakarma gk importance & utilityThreefold karma   purvakarma gk importance & utility
Threefold karma purvakarma gk importance & utility
 
Panchakarma intro22
Panchakarma intro22Panchakarma intro22
Panchakarma intro22
 
Pk importance & utility
Pk importance &  utilityPk importance &  utility
Pk importance & utility
 
Pariharya vishya
Pariharya vishyaPariharya vishya
Pariharya vishya
 
Ayurved teaching method
Ayurved teaching method Ayurved teaching method
Ayurved teaching method
 
Need of rukshan before snehan
Need of rukshan before snehan  Need of rukshan before snehan
Need of rukshan before snehan
 
Shodhan general principle
Shodhan general principleShodhan general principle
Shodhan general principle
 

Pk importance & utility

  • 1. १. स्वस्थ मनुष्यों में पंचकमम  1 दिनचययम में  2 ऋतुचययम में  3 वेगयवरोध जन्य लक्षणों में २. रसययन वयजीकरण गुण प्रयप्त करने पंचकमम ३. रोगयनुसयर पंचकमम
  • 2. स्नेहन- अभ्यंग, कणमपूरण, अक्षक्षतपमण, मूधमतैल, शिरोपपचु, पयियघयत, पररषेक,गंडूष, उद्वतमन नस्य- १५ कयल मयत्रयबस्स्त
  • 3. तत्र सयधयरणलक्षणेष्वृतुषु वमनयिीनयं प्रवृपिपवमधीयते च. पव 8-127  (साधारण इतिअनतिशीिोष्णवर्षः) सयधयरणलक्षणयस्त्रय ऋतवः-प्रयवृट्िरद्वसन्तय इतत|
  • 4. प्रयवृट् िुचचनभौ ज्ञेयौ िरिूजमसहौ पुनः| तपस्यश्च मधुश्चैव वसन्तःिोधनं प्रतत|| च. शस 6 -5 (शुचिनभौ आर्ाढश्रावणौ| ऊर्षसहौ कातिषकमार्षशीर्ौ| िपस्यः फाल्र्ुनः| मधु िैत्रः) िैत्रश्रावणाग्रहायणेर्ु वमनादिसंशोधनमु्िं
  • 5. हेमंत ऋतु में –  अभ्यंग  उत्सयिन  मूधमतैल  जेंतयक स्वेि  आतप स्वेि  उष्ण सिन वसंत ऋतु में –  कफ़ उत््लेि - वमन  पपिसंसृट कफ़ - तीक्ष्ण पवरेचन  वयस्त्पि प्रकोप - पवरेचन, आस्थयपन , अनुवयसन  कफ़जययथम नस्य  -
  • 6. िरि ऋतु में-  तत्त घृत पयन कर पवरेचन, र्तमोक्षण शिशिर ऋतु में –  हेमंत समयन अभ्यंग, उष्ण सिन वषयम ऋतु में - बस्स्त
  • 7.  िूलं बस्स्तमेहनयोः मूत्रकृ च्छ्रं शिरोरुजय [१] |  पवनयमोवङ्क्क्षणयनयहःस्यय स्ललङ्क्गंमूत्रतनग्रहे||६||  स्वेियवगयहनयभ्यङ्क्गयन् सपपमषश्चयवपीडकम ् | मूत्रे प्रततहते कु ययमस्त्त्रपवधं बस्स्तकमम च||७||
  • 8. स्वेियभ्यङ्क्गयवगयहयश्च वतमयो बस्स्तकमम च| दहतं प्रततहते वचमस्यन्नपयनं प्रमयचथ च||९||
  • 10. स्नेहस्वेिपवचधस्तत्र वतमयो भोजनयतन च| पयनयतन बस्तयश्चैव िस्तं वयतयनुलोमनम ्||
  • 11. भु्त्वय प्रच्छ्छिमनं धूमो लङ्क्घनं र्तमोक्षणम ्| रूक्षयन्नपयनं व्ययययमो पवरेकश्चयत्र िस्यते||
  • 12. तत्रोर्धवमजत्रुके ऽभ्यङ्क्गः स्वेिो धूमःसनयवनः| दहतं वयतघ्नमयद्यं च घृतं चौिरभस््तकम ्||
  • 13.
  • 14.
  • 15.
  • 16. १. अष्टयंग आयुवेि और पंचकमम २. सयमयन्य चचककत्सय शसद्धयन्त और् पंचकमम ३.िोधन से चचककस्त्सत रोगों कय अपुनभमव
  • 17. बयलरोग- स्तन्य िुस्ष्ट में, कु कू णक, पयररगशभमक रोग, तयलुकं टक, महपद्म, बयल्वर, ग्रहव्ययचध में- रेवती, पूतनय, िीतपूतनय, अंर्धपूतनय, स्कं धग्रह,
  • 18. प्रथमवेग- वमन द्वीतीय वेग- वमन-पवरेचन तृतीय वेग- नस्य चतुथम वेग- स्नेहपयन सप्तम - मूधयम से र्तमोक्षण सपमिंि पवष- र्तमोक्षण, नस्य, वमन
  • 19.  ियलय्य तंत्र-  पूययलसक, वयतपवपयमय,अचधमन्थ, स्यंि, -शसरयवेध  वयतय अशभष्यंि- स्नेहन ,स्वेिन, नस्य,पररषेक,शिरोबस्स्त,घृतपयन  पपि अशभष्यंि- र्तमोक्षण, पवरेचन  कफ़यशभष्यंि- शसरयवेध, स्वेिन, तत्तघृतपयन  र्तयशभष्यंि,शसरोत्पयत,हषम- र्तमोक्षण,पवरेचन, पररषेक,नस्य  कणमरोग- घृतपयन, वयतहर स्वेिन, स्नेह पवरेचन,पपंडस्वेि, बस्स्त ,नस्य, शिरोपवरेचन  कणमस्वेड - नयडीस्वेि, वमन,नस्य  कणमप्रततनयह- स्नेह स्वेि  नयसयरोग-  पूततनस्य- स्नेहन,स्वेिन,वमन,पवरेचन,अवपीडनस्य,  पूयर्त-वमन,नस्य,मूधमस्वेि  नयसयनयह-स्नेहपयन,शिरोबस्स्त,  नयसयस्रयव-तीक्ष्ण अवपीड नस्य  प्रततश्ययय- स्वेि,वमन,अवपीडनस्य,पवरेचन, आस्थयपन  शिरोरोग- घृतपयन,तैलपयन,स्वेिन,नस्य, बस्स्त  कफ़जशिरोरोग- नस्य, तीक्ष्णवमन,  त्रत्रिोषज शिरोरोग- पुरयणसपपम कय नस्य  सूययमवतम- नस्य  अनंतवयत - शसरयवेध  कृ शमज- नस्य
  • 20.  व्रणचचककत्सय के ६० उपक्रम में स्नेहन,स्वेिन,पररषेक,वमन,पवरेचन,बस्स्त,नस्य ियशमल  भग्न-  कदटअस्स्थ भग्न- बस्स्त  उर्धवम कयय भग्न- नस्य  प्रियखय भग्न- अनुवयसन  हनुच्छ्युतत- स्वेिन, नस्य  वयतयिम- स्नेहन,स्वेिन,पवरेचन,आस्थयपन  पपिजयिम- पवरेचन  भगंिर- पवरेचन  ग्रंचथ,अपचच,अवुमि- घृतपयन्,तैलपयन,स्वेि  वृद्चध- पवरेचन तनरुह
  • 21.
  • 22. बहुिोष • िोधन मर्धयम िोष • व्ययययम • िीपन पयचन हीनिोष • लंघन
  • 23. अपवपयकोऽरुचचः स्थौलयं पयण्डुतय गौरवं ्लमः| पपडकयकोठकण्डूनयं सम्भवोऽरततरेव च||१३|| आलस्यश्रमिौबमलयं िौगमन्र्धयमवसयिकः| श्लेष्मपपिसमुत््लेिो तनद्रयनयिोऽतततनद्रतय||१४|| तन्द्रय ्लैब्यमबुद्धत्वमिस्तस्वप्नििमनम ्| बलवणमप्रणयिश्च तृप्यतो बृंहणैरपप||१५|| बहुिोषस्य शलङ्क्गयतन तस्मै संिोधनं दहतम्|
  • 25. िोधन श्रेष्ठ लेककन आमयवस्थय में तनपषद्ध  सव्िेहप्रपवसृतयन ् सयमयन ् िोषयन्नतनहमरेत ्  लीनयन ् धयतुष्वअनुस्त््लष्टयन ् फ़लयियमयद्रसयस्न्नव ्  आश्रयस्य दह नयियय ् ते स्युिुमतनमहमत्वमत: पयचनैिीपनै: स्नेहैस्तयन ् स्वेिश्च ् पररष्कृ तयन िोधयेत िोधने: कयले यथयसन्नं यथयबलम ्
  • 26. उत््लीष्टयनध उर्धवम वय न चयमयन्वहत: स्वयम ् धयरयेिौषधैिोषयन् पवधृतयस्ते दह रोगिय: अ. ह सू १३/३१
  • 27. १ क्षय , स्थयन , वृद्चध क्षीणय:वधमतयतव्यय:समय:पयलतयतव्यय:वृद्धय:ह्रयसतय तव्यय: २ उर्धवम, अध:, ततयमक ह्लललयस - उर्धवमगतत -वमन ३ ियखय, कोष्ठ, ममयमस्स्थसंचध बयह्लय,आभ्ययंतर,मर्धयम
  • 28. िोष कोष्ठ में - िोधन् से बयहर तनकयलनय सरल मर्धयम, बयह्लय में िमनोपचयर इष्ट  इनमें िोधन आवश्यक हो तो िोषों को ियखय से कोष्ठ में लयनय जरुरी
  • 29. वृद्र्धयय पवष्यन्िनयत् पयकयत् स्रोतोमुखपविोधनयत्| ियखयमु्त्वय मलयःकोष्ठं ययस्न्त वययोश्च तनग्रहयत्  ch .su . 28- 33
  • 30. िोषयःकियचचत् कु प्यस्न्त स्जतय लङ्क्घनपयचनैः| स्जतयःसंिोधनैये तु न तेषयं पुनरुद्भवः Ch.Su 16-20
  • 31.  एवं पविुद्धकोष्ठस्य कयययस्ग्नरशभवधमते|   व्ययधयश्चोपियम्यस्न्त प्रकृ ततश्चयनुवतमते||१७||  इस्न्द्रययणण मनोबुद्चधवमणमश्चयस्य प्रसीितत|  बलं पुस्ष्टरपत्यं च वृषतय चयस्य जययते||१८||  जरयं कृ च्छ्रेण लभते चचरं जीवत्यनयमयः|  तस्मयत ् संिोधनं कयले युस््तयु्तं पपबेन्नरः
  • 32. िोषयणयं च द्रुमयणयं च मूलेऽनुपहते सतत| रोगयणयं प्रसवयनयं च गतयनयमयगततर्ध्ुमवय||  ch.su16/21  मलयपहं रोगहरं बलवणमप्रसयिनम ्| पीत्वय संिोधन सम्यगययुषय यु्यते चचरम ्||  Ch .su 15/22
  • 33. न ह्लयशभन्ने के ियरसेतौ पलवलयप्रसेकोऽस्स्त, तद्वद्िोषयवसेचनम ्||  ch.vi3/44