Nasya Vidhi In Details

1. DR D.Y PATIL COLLEGE OF AYURVED AND RESEARCH CENTRE ,
PIMPRI –PUNE 12
DEPARTMENT OF
AYURVED
SAMHITA & SIDDHANTA

3. Under Guidance of
Vd. Shital R Rasane
By
Vd.Saurabh B. Kadam
अष्टांगह्रदय सुत्रस्थटन अध्यटय 22

4. • व्यटख्यट व सांदर्भ
• र्ेद - मटत्रट
• नस्यटसटभठी योग्यटयोग्य
• योग्य कटळ
• ववधी – पुवभकमभ ,प्रधटनकमभ ,पश्चटतकमभ
• उपद्रव व तयटांची चचककतसट
• नस्योततर वर्जयभ गोष्ी

6. नस्य
नासायाां प्रणीयमानां औषधां नस्यम ् | तत ् नावनां नस्त:
कमम इतत च सांज्ञाम ् लभते ||
नासा हि शिरसो द्वारां, तत्राऽवसेचचतां औषधां स्त्रोत: िांगाटकां प्राप्य,
व्याप्य च मुर्द्मतन नेत्रश्रोत्रकां ठाहिशिरामुखातन च मुञ्जत ् इषीकाांम ् इव
आसक्तामुर्धवमजत्रूगताम् वैकाररकीमिोषाम् िोषसांिततम् उत्तमाांगात ्
आिु अपकषमतत || - अ.सां.सू.२६

8. क्र. नस्य प्रकार कमम व्याधी द्रव्य
1 ववरेचन दोषशोधनटथभ शशर:शुल,जटड्य(बुद्धी,मन तसेच
घ्रटणटदद इांदद्रयेच्यट दठकटणी
गुरुतट),गलव्यटधी,शोफ-
गलगांड-कृ मी-ग्रांथी-
कु षठ,अपस्मटर-वपनस
व्यटधीांनुसटर द्रव्यटांनी शसद्ध
स्नेह,तीक्ष्ण द्रव्य कल्क-
स्वरस-क्वटथ-चुणभ,
मधु-लवण-आसव.
2 बृहण बृहणटथभ बृहण-वटतजशुल-सूयटभवतभ-
स्वरक्षय-नटसटस्यशोष-
वटक्सांगे-कृ च्छबोधे-
अवबटहुक
जटांगलप्रटणीमटांसरस-रक्त,
रटळ-गुग्गुळ आदद ननयटभस
3 शमन दोषशमनटथभ नीशलकट-व्यांग-के शदोष-
अक्षक्षरटजी(शसरटहषभ)
घृतदद मृदु स्नेह-कल्क-
क्वटथ,क्षीर,जल

10. स्नेह/बृहण
नस्य
मशभ
प्रनतमशभ
ववरेचन नस्य
अवपीड
ध्मटन
मटत्रेनुसटर
प्रकटर
द्रव्यट
नुसटर
प्रकटर

13.  स्नेह (बृहण) नस्यटतील स्नेहमटत्रेनुसटर हे दोन प्रकटर
 बबन्दु यट प्रमटणटत मटत्रट मोजली जटते
मिम प्रततमिम
३ मटत्रट: उततम मटत्रट – १० बबन्दु (५/५)
मध्यम मटत्रट – ८ बबन्दु (४/४)
हीन मटत्रट – ६ बबन्दु (३/३)
द्ववबबांदुक : - २ बबन्दु
आशुकटरी – शीघ्र फलदटयी ववलांबटने फल देणटरे
आहटरटदी पथ्यटपथ्य पटलन ननयशमत वटपरटसटठी, पथ्यटपथ्य ववशेष नटही

15. 1. ननशटन्ते – रटत्रीच्यट शेव्ी
2. ददवसटच्यट शेव्ी
3. र्ोजनटन्ते
4. वटमनटन्ते
5. ददवटस्वटपटन्ते
6. अध्वटन्ते
7. श्रमटन्ते
8. व्यवटयटनांतर
स्त्रोतसाां िुर्द्ी:
क्लम नाि

16. 9. शशरोभयटांगटनांतर
10. गांडूशटन्ते
11. मूत्रतयटगटनांतर
12. अांजनट नांतर
13. मल तयटगटनांतर
14. दांत धटवणटनांतर
15. हटस्यटनांतर
दृग्बलम
िांतिाढय
वातिमन

18.  ववरेचन नस्यटतील द्रव्यटनुसटर हे दोन प्रकटर
अवपीड र्धमान
आद्र द्रव्यटांचे कल्क वपळून
तयटतील स्वरस ककां वट द्रव्यटच्यट
क्वटथट यटांनी
सुक्ष्म चूणभ द्रव्यटांनी
अवपीडन असे ही म्हणतटत प्रधमन असे ही म्हणतटत

19. - 6 अांगुली नाडी यांत्र
- द्ववमुख असलेली
- एक मुख नटसटरन्रटत तर दुसरे वैद्यट कडे
- नस्य द्रव्य नटडीयांत्रटत ्टकू न वैद्यटद्वटरे फुां कर मटरून नस्य के ले जटते.
र्धमान/प्रधमन नस्य ववधी

25. क्रमाांक ऋतु काल
१ हेमांत मध्यटह्न कटल
२ शशशशर मध्यटह्न कटल
३ वसांत प्रटत:कटली
४ ग्रीषम सटयांकटळ
५ वषटभ सटतपे (ऊन पडल्यटनांतर)
६ शरद प्रटत:कटली
स्वस्थरमक्षणाथम नस्यकाल – ऋतुनुसार

36. कमम वय मयामिा
नस्य 7 < >80
धुमपटन 15<
कवल-गांडुश 5<
शुद्धी(शोधण कमभ) 10< >70
प्रनतमशभ नस्य, बस्ती (मटत्रट/स्नेह
बस्ती)
आजन्ममरणम ् शस्त : |

39.  जजवांतयटदी सवभ द्रव्ये समर्टग - 100 प् वषटभजल
1/10 क्वटथ करणे
 बनलेल्यट क्वटथटच्यट 1/10 र्टग तेल + समर्टग क्वटथ = शसद्ध करणे
असे 9 वेळट
 10 व्यट वेळी पटक करतटनट तेलटच्यट समर्टग अजटदुग्ध घेऊन शसद्धी करणे