SlideShare a Scribd company logo
1 of 33
सर्पिर्िज्जा वसा तैलं स्नेहेषु प्रवंं र्तर् ||
अ.ह.सु. 16/2
उत्तर् स्नेह
घृत गुण
एषु चैवोत्तर्ं सर्पििःसंस्कांस्यानुवतिनात
ch.su.13/13
तत्रार्प चोत्तर्ं सर्पि: संस्कांस्यानुवतिनात ||
र्ाधुयािदर्वदाहहत्त्वाज्जन्र्ाद्येव च शीलनात |
अ.ह.सु. 16/2
वगीकंण
नव्य - १ वषि तक
पुंाण - १ वषि के बाद
पुंाण - ४ प्रकां
पुंाण - १ से १० वषि तक
प्रपुंाण - ११ से १०० ;”
कौम्भ - १००-११०
र्हाघृत >११० वषि
Latin name - Butyrum Depuratu
रस - र्धुं , पुंाण - अम्ल
वीर्य - शीत, पुंाण - उष्ण
ववपाक - र्धुं, पुंाण - कटु(गुरु-सुस्रुत)
गुण - स्स्नग्ध,शीत,गुरु,र्ृदु,सौम्य,सूक्ष्र्,अभभष्यस्न्द(सु.),
पुंाण - सं,तीक्ष्ण,लघु
दोषघ्नता - वातर्पत्त शार्क,कफकं ,
पुंाण - त्रत्रदोषनत
धातु पर क्रिर्ा - ंस,शुक्र,ओज के भलये हहतकं, ंसायन
कर्य - घृतं र्पत्ताननलहंं ंसशुक्रौजसां हहतर्|
ननवािपणं र्ृदुकंं स्वंवणिप्रसादनर्||
घृतपानं र्पत्तशूल शर्नर् सु उ. ४२/१०६
धीस्र्ृनतर्ेधास्ग्नकाक्षिणां घृतं शस्यते
अ.स. सु. २५
श्रेष्ठं र्वषहंर् अ.स.उ.४०
घृतंिींस्य ंसाहदभभस्तुल्यर्र्प र्वशेषतो दीपनं
अ.स. सु. १७
ऋतु - शंदऋतु
वातर्पत्तप्रकृ तयो वातर्पत्तर्वकारंणिः|
चिुिःकार्ािःितािःिीणा वृद्धा बालास्तााबबलािः||
आयुिःप्रकषिकार्ाश्च बलवणिस्वंार्ािनिः|
पुस्ष्टकार्ािःप्रजाकार्ािः सौकु र्ायािर्ािनश्च ये||
दीप्त्योजिःस्र्ृनतर्ेधास्ग्नबुद्धीस्न्ियबलार्ािनिः|
र्पबेयुिः सर्पिंातािश्च दाहशस्त्रर्वषास्ग्नभभिः||
ch.su.13 /41-43
घृतर्ोग्र् -
के वलं पैर्त्तके सर्पिवािनतके लवणास्न्वतर् ||
देयं बहुकफे चार्प व्योषिांसर्ायुतर् ||
su.chi.31/19||
दोषानुसार घृतप्रर्ोग
तैल
गुण-
रस - र्धुं
अनुरस - नतक्त , कषाय
ववपाक - र्धुं
वीर्य - उष्ण
गुण - तीक्ष्ण, गुरु,स्स्नग्ध,व्यवायी,र्वकासी,सूक्ष्र्,र्वशद,सं ,लेखन
लं ्वाग्नेयर्ुष्णं तीक्ष्णं र्धुंं र्धुंर्वपाकं बृंहणं प्रीणनं व्यवानय सूक्ष्र्ं र्वशदं
गुरु संं र्वकाभस वृष्यं ्वक्प्रसादनं र्ेधार्ादिवर्ांसस्ाैयिवणिबलकंं चिुष्यं
बद्धर्ूत्रं लेखनं नतक्तकषायानुंसं पाचनर्ननलबलासियकंं
क्रक्रभर्घ्नर्भशतर्पत्तजननं योननभशंिःकणिशूलप्रशर्नं गभािशयशोधनं च, ताा
निन्नभभन्नर्वद्धोस््पष्टच्युतर्र्ातितर्पस्च्चतभग्नस्फु हटतिांास्ग्नदग्धर्वस्श्लष्ट
दारंता भभहतदुभिग्नर्ृगव्यालर्वदष्टप्रभृनतषु च परंषेकाभ्यङ्गावगाहाहदषु
नतलतैलं प्रशस्यते su.su.45/112||
प्रवृद्धश्लेष्र्र्ेदस्काश्चलस्ाूलगलोदंािः|
वातव्यार्धभभंार्वष्टा वातप्रकृ तयश्च ये||
बलं तनु्वं लघुतां दृढतां स्स्ांगात्रतार् ||
स्स्नग्धश्लक्ष्णतनु्वक्तां ये च काङ्िस्न्त देहहनिः||
कृ भर्कोष्ठािः क्रू ंकोष्ठास्ताा नाडीभभंहदितािः|
र्पबेयुिः शीतले काले तैलं तैलोर्चताश्च ये||ch.su.13/44-46
अर्ोग्र्
स्तैलं र्पबेयुनि तु तीव्रकु ष्ठे का.सं.सु २६
तैल से स्नेहनाहय
र्ारुतघ्नं न च श्लेष्र्वधिनं बलवधिनर्|
्वच्यर्ुष्णं स्स्ांकंं तैलं योननर्वशोधनर्||
ch.su.13/15
वसा
र्ांस की उपधातु
र्वद्धभग्नाहतभ्रष्टयोननकणिभशंोरुस्ज|
पौरुषोपचये स्नेहे व्यायार्े चेष्यते वसा
ch.su13/१६
से स्नेहनाहयवसा
वातातपसहा ये च रूिा भांाध्वकभशितािः|
संशुष्कंेतोरुर्धंा ननष्पीतकफर्ेदसिः||
अस्स्ासस्न्धभसंास्नायुर्र्िकोष्ठर्हारुजिः|
बलवान्र्ारुतो येषां खानन चावृ्य नतष्ठनत||
र्हच्चास्ग्नबलं येषां वसासा्म्याश्च ये नंािः|
तेषां स्नेहनयतव्यानां वसापानं र्वधीयते||
ch.su.13/47-49
बलशुक्रंसश्लेष्र्र्ेदोर्ज्जर्ववधिनिः|
र्ज्जा र्वशेषतोबस्थनां च बलकृ त स्नेहने हहतिः||
Ch.su.13/17
र्ज्जा गुण व उपर्ोग
र्ज्जा से स्नेहनाहि
दीप्तताग्नयिः क्लेशसहा घस्र्ंािःस्नेहसेर्वनिः|
वाताताििःक्रू ंकोष्ठाश्च स्नेह्या र्ज्जानर्ाप्तनुयुिः||
ऋतु अनुसां पान
सर्पििः शंहद पातव्यं वसा र्ज्जा च र्ाधवे|
तैलं प्रावृर्ष ना्युष्णशीते स्नेहं र्पबेन्नंिः||
ch.su.13/18
र्ाधव – वैशाख प्रावृड- आषाढ,श्रावण
दोष,ऋतु,एवं अहोंात्र अनुसां स्नेहपान
१ शीतऋतु - हदन र्ें
उष्णऋतु - ंत्रत्र र्ें
२ वातर्पत्तार्धक्य - ंत्रत्र
कफ़ व र्पत्तार्धक्य - हदन
३ हदन र्ें भी सूयि ननर्िल हो (बादल ंहहत)
काश्यपानुसां शंीं र्ें लघुता होने पं स्नेह्पान
वातर्पत्तार्धक्य र्ें उष्ण ऋतु र्ें स्नेह पान से - तृष्णा,र्ूच्िाि,उन्र्ाद,कार्ला
वातकफ़ार्धक्य र्ें शीत ऋतु र्ें स्नेह पान से- गुरुता,अरुर्च,पांडु,शूल
वातर्पत्तार्धको ंात्रावुष्णे चार्प र्पबेन्नंिः|
श्लेष्र्ार्धको हदवा शीते र्पबेच्चार्लभास्कंे||
ch.su.13/19
चांों स्नेहों र्ें श्रेष््ता
घृत्तैलवसार्ज्जां पूवि:पूवो वंोन्येभ्य: का.सं सू. २२
घृत तैल वसा र्ज्जा
गुरुता
घृत
तैल
वसा
र्ज्जा
दोषघ्नता अ.ह.सु.१६/३-४
र्पत्तघ्नता
वसा - र्पत्तघ्न
र्ज्जा - र्पत्तघ्नतं
घृत - र्पत्तघ्नतर्
वातकफ़घ्नता
र्ज्जा - वातश्लेष्र्घ्न
वसा - ‘’ तं
तैल - ‘’ तर्
घृत तैल स्नेह र्ज्जा इन चांों स्नेहों र्ें
यर्क स्नेह
२ स्नेह को भर्लाने पं
1 सर्पि+तैल 2 सर्पि+वसा
3 सर्पि+र्ज्जा 4 तैल+वसा
5 तैल+र्ज्जा 6 वसा+र्ज्जा
त्रत्रवृत
३ स्नेह को भर्लाने पं त्रत्रवृत
1 सर्पि+तैल+वसा 2 सर्पि+तैल+र्ज्जा
3 तैल+वसा+र्ज्जा 4 सर्पि +वसा+र्ज्जा
४ को भर्लाने पं र्हास्नेह
1 तैल+वसा+र्ज्जा + सर्पि
अच्छस्नेह
ह्यस्तने जीणि एवान्ने स्नेहोबच्ि शुद्धये बहु: । अ.ह.सू.१६/१९
के बल स्नेह का , त्रबना क्रकसी िव्य र्ें भर्लाये बहुत र्ात्रा र्ें प्रयोग अच्ि
स्नेह कहलाता है ।
यहद अच्सस्नेह िुदाकाल र्ें हदया जाता है तो बह शोधन कर्ि र्े उपयोगी
नहीं होता - अरुण्दत्त
बाह्यस्नेहन र्ें प्रयुक्त स्नेह जाठंास्ग्न के संपकि र्े न आने से अच्सस्नेह
नहीं - चंक
"अच्ि" का अाि स्वच्ि अघन( not solid) अर्ंकोष
अच्ििः के वलस्नेहिः सु. ड्लल्हण
के वल का अाि
के वलर् असहायर्, अन्यिवैंसंयुक्तभर््याििः, तच्च संस्कृ तर्संस्कृ तं वा;
स्यप्तयन्यिव्यसंयोगे संस्कृ त्वं लभ्यत एव,
संयोगसंस्कांयोगुिणयोभभिन्न्वात| एतेन संस्कृ तर्संस्कृ तं वा के वलं
क्वााचूणािहदप्रिेपंहहतं सर्पििःपातव्यभर्नत ज्ञेयर्
अच्छ स्नेह गुण र्हत्व
इसे प्रार् कल्पना या र्ुख्य कल्पना कह्ते हैं
नाच्सपेयो र्वचांणा ।
स्नेहस्य कल्प: स श्रेष्ठ: स्नेहकर्िसु साधनर् ।
अ.ह.सू.२५/२१
स्नेहसा्म्यिः क्लेशसहिः काले ना्युष्णशीतले |
अच्िर्ेव र्पबेत स्नेहर्च्िपानं हह पूस्जतर् |
अयोग्य
स्नेहद्वेषी िार्ो र्ृदुकोष्ठ: स्नेहर्द्यननतयश्च ।
अध्वप्रजागंस्स्त्रश्रान्ता नाच्िं र्पबेयुस्ते का.सु. २२/५२
ववचारणा (प्रववचारणा) स्नेह
ओदनश्च र्वलेपी च ंसो र्ांसं पयो दर्ध|
यवागूिः सूपशाकौ च यूषिः काम्बभलकिः खडिः||२३||
सक्तवस्स्तलर्पष्टं च र्द्यं लेहास्ताैव च|
भक्ष्यर्भ्यञ्जनं बस्स्तस्ताा चोत्तंबस्तयिः||२४||
गण्डूषिः कणितैलं च नस्तिःकणािक्षितपिणर्|
चतुर्विंशनतरं्येतािः स्नेहस्य प्रर्वचांणािः ||
च.सु.१३/२३-५
र्ोग्र्
सुकु र्ांं कृ शं वृद्धं भशशुं स्नेहद्र्वषं ताा |
तृष्णातिर्ुष्णकाले च सह भक्तेन पाययेत ||
सु सू .र्च. ३१/३७
स्नेहद्र्वषिः स्नेहनन्या र्ृदुकोष्ठाश्च ये नंािः|
क्लेशासहा र्द्यनन्यास्तेषाभर्ष्टा र्वचांणा||
च.सु.१३/८२ उपंोक्त र्ें
अच्ि स्नेहपान से त्रबभभन्न प्रकां की व्यार्धयां हो जाती हैं जो
कृ च्ससाध्य एवं असाध्य हो जाती हैं
सद्र् स्नेहन
 तुंंत या कर् सर्य र्ें स्स्नग्ध लिण प्राप्तत कंने के भलय
 यह र्वचांणा स्नेह का र्वकल्प भेद है
1. ड्लल्हण , आढ्र्ल,चक्रपाणी के अनुसां सद्य स्नेह प्रयुक्त हदन र्ें
स्स्नग्ध लिण प्राप्तत होते हैं।
2. अरुणदत्त के अनुसां - सद्य स्नेह से ३ हदन के अंदं स्नेहन होता है।
3. चक्रपाणी औं आढ्र्ल के अनुसां स्नेहन हेतु जो स्नेहपान ३ हदन र्ें
सम्यक स्स्नग्ध लक्ष्ण उ्पन्न कंता है , उसे सद्य स्नेह कहेंगे ।
योग
पाञ्चप्रसृततकी पेर्ा
सर्पिस्तैलवसार्ज्जातण्डुलप्रसृतैिः शृ(कृ )ता|
पाञ्चप्रसृनतकी पेया पेया स्नेहनभर्च्िता
लवणर्ुक्त स्नेह
लवणयुक्त स्नेह का प्रयोग शीघ्र स्नेहनकारं
( लवण अभभष्यस्न्द,सूक्ष्र्,अरुि,उष्ण,व्यवायी
चंक अनुसां
१ भोजन से पूवि स्नेह के साा ंाव खाकं नतल ओं प्रभूत स्नेह भर्लाकं खखचडी खाने से
२ र्हदंा र्ंड के साा तैल,वसा,र्ज्जा
३ दूध र्ेर् ंाव भर्लाकं पीना
४ धांोष्ण दूध र्ें स्नेह औं चीनी भर्लाकं पीना
५ दही की र्लाइ र्ें ंाव भर्लाकं पीना
सुस्रुत अनुसां
१ र्पप्तप्तली,सैन्धव,घी,नतलर्पष्ट,वंाह वसा
२ र्पप्तपली,सैन्धव,चांोंस्नेह,दर्धर्स्तु
३ स्स्नग्ध यवागू र्ांसंस र्ें भूनकं
४ दूध दुहने वाले पात्र र्े घृतयुक्त शकि ंा ंखकं उसर्ें दूध दुह कं पीना
५ जौ,बें,कु लाी के क्वाा र्ें र्पप्तपली कल्क के साा दूध ,दही ,सुंा एवं घृत भर्लाकं पीना
वागभट
१ घी र्ें भुने र्ांसंस र्ें यवागू बनाकं
२ अर्धक स्नेहयुक्त नतलकाम्बभलक का सेवन
३ अर्धक स्नेह युक्त दूध र्ें भसद्ध उडद औं चावल की खीं
४ त्रत्रफ़ला ंस र्ें चांों स्नेह को भसद्ध कं पीना
५ घी बहुल गंर् गंर् पेया को दूध के साा
सद्र् स्नेहन र्ोग्र्
भसद्धर्ेतैघृितं पीतं सद्यिःस्नेहनर्ुत्तर्र् |
ंाज्ञे ंाजसर्ेभ्यो वा देयर्ेतद्धृतोत्तर्र् ||
बलहीनेषु वृद्धेषु र्ृद्वस्ग्नस्त्रीहता्र्सु |
अल्पदोषेषु योज्यािः स्युये योगािः सम्यगीरंतािः | सु.र्च.३१/४४-४५
बालवृद्धाहदषु स्नेहपरंहां असहहष्णु | अ. ह सु 16/39
ंोग र्वशेष र्ें सद्य स्नेहन योग ननषेध
ग्राम्यानूपौदकं र्ांसं गुडं दर्ध पयस्स्तलान|
कु ष्ठी शोाी प्रर्ेही च स्नेहने न प्रयोजयेत|| ch.su.13/91
ह्यस्तने जीणि ऎवान्ने स्नेहोच्ि: शुद्धये बहु:
शुद्ध्याि पुनंाहांनैशे जीणि र्पवेन्नं: ||
अ.ह. सु. 16/19
शर्न: िु द्वतोबनन्नो र्ध्यर्ात्रश्च शस्यते
अ.ह. सु. 16/19
र्पबेत संशर्नं स्नेहर्न्नकाले प्रकाङ्क्षितिः|
शुद्ध्यािं पुनंाहांे नैशे जीणे र्पबेन्नंिः
च.सू. ||६१||
शोधन स्नेह
शर्न स्नेह
बृंहणो ंस र्द्याद्यै: स भक्तोबस्पो हहत: स च
बृहण स्नेह
ह्रस्वा हदनाधेन हदनेन र्ध्या
जीयि्यहोंात्रवशात प्रधाना
का. सु. २२/१७
ह्रसीर्सी र्ात्रा
ह्रस्वर्ध्योतर्ात्रास्तास्ताभ्याश्च कनीयसीर्
कल्प्तयेद्वीक्ष्यदोषादीनप्रागेव तु ह्रसीयसीर्
अकोष्ठे हह बहु: कु यािज्जीर्वतसंशयर्
ह्रस्व स्नेहर्ात्रा
ये तु वृद्धाश्च बालाश्च सुकु र्ांािः सुखोर्चतािः|
रंक्तकोष्ठ्वर्हहतं येषां र्न्दाग्नयश्च ये||३८||
ज्वंातीसांकासाश्च येषां र्चंसर्ुस््ातािः|
स्नेहर्ात्रां र्पबेयुस्ते ह्रस्वां ये चावंा बले||
परंहांे सुखा चैषा र्ात्रा स्नेहनबृंहणी| वृष्या
बल्या ननंाबाधा र्चंं चाप्तयनुवतिते||४०||
या र्ात्रा प्रार्े यार्े गते जीयिनत भ. प्र/
र्ध्र्र् र्ात्रा
अरुष्कस्फोटर्पडकाकण्डूपार्ाभभंहदितािः|
कु स्ष्ठनश्च प्रर्ीढाश्च वातशोखणनतकाश्च ये||३५||
नानतबह्वाभशनश्चैव र्ृदुकोष्ठास्ताैव च|
र्पबेयुर्िध्यर्ां र्ात्रां र्ध्यर्ाश्चार्प ये बले||३६|
| र्ात्रैषा र्न्दर्वभ्रंशा न चानतबलहारंणी|
सुखेन च स्नेहयनत शोधनााे च युज्यते||३७||
उत्तर् र्ात्रा
तासां प्रयोगान वक्ष्याभर् पुरुषं पुरुषं प्रनत||३०||
प्रभूतस्नेहनन्या ये िुस््पपासासहा नंािः|
पावकश्चोत्तर्बलो येषां ये चोत्तर्ा बले||३१||
गुस्ल्र्निः सपिदष्टाश्च र्वसपोपहताश्च ये|
उन्र्त्तािः कृ च्रर्ूत्राश्च गाढवचिस एव च||३२||
र्पबेयुरुत्तर्ां र्ात्रां तस्यािः पाने गुणाञ्िृ णु|
र्वकांाञ्िर्य्येषां शीघ्रं सम्यक्प्रयोस्जता||३३||
बेयुरुत्तर्ां र्ात्रां तस्यािः पाने गुणाञ्िृ णु|
र्वकांाञ्िर्य्येषां शीघ्रं सम्यक्प्रयोस्जता||३३||
दोषानुकर्षिणी र्ात्रा सविर्ागािनुसारंणी| बल्या
पुननिवकंी शंींेस्न्ियचेतसार्||
ग्रन्थ
नार्
र्ात्रा
नार्
जीणयकाल प्रर्ोज्र् स्थल ( रोगी एवं रोग
अनुसार)
गुण उपर्ोग
चंक
वाग्भट
काश्यप
बंगसेन
प्रधान
या
उत्तर्
र्ात्रा
8 प्रहं
या 24
घंटे र्ें
जीणि होने
वाली
१ प्रनतहदन प्रभूत स्नेह सेवी
२ जो भूख प्तयास व क्लेश सहहष्णु
हो
३ प्रबल जाठंास्ग्न वाला
४ उत्तर् शंीं बल
५ गुल्र् , र्वसपि , उन्र्ाद ,
र्ूत्रकृ च्ि ंोगी
६ सपिदंश
७ रुि र्ल, रुि प्रकृ नत, उदावति
ंोगी
८ जो अर्धक
र्ैाुन,व्यायार्,र्द्यपान,यान,र्ागि
गर्न से श्रान्त हो अघो भाग र्ें
वात से पीडडत, ताा वात प्रकृ नत
वाला
१ शीघ्र ंोगो को शांत
कंती है
२ सभी र्ागों का
अनुसंण कंते हुए
दोषों का अनुकषिण
कंती है.
३ शांीरंक बल बढाने
वाली है.
४ शंीं इस्न्िय एवं
र्ानभसक र्वकांों को
दूं कं पुन: नवीनता
प्रदान कंती है
अच्ि स्नेहपान की जीणि कालानुसां र्ात्रा ननधािंण , प्रयोग स्ाल एवं गुण र्ववंण
ताभलका
ग्रन्थ
नार्
र्ात्रा
नार्
जीणयकाल प्रर्ोज्र् स्थल ( रोगी एवं रोग
अनुसार)
गुण उपर्ोग
चंक
वाग्भट
काश्यप
बंगसेन
र्ध्य
र्
र्ात्रा
4 प्रहं
या 12 घंटे
र्ें जीणि
होने वाली
१ स्जसे िोटी र्पडडका, स्फोट, शुष्क
कं डु ,पार्ा हो
२ कु ष्ठी प्रर्ेही
३ वातंक्त पीडडत
४ स्जसे अरुर्च हो
५ स्जसका कोष्ठ र्ृदु हो
६ स्जसका र्ध्यर् बल हो
१ इससे बल कर् नहीं
होता
२ सुख पूविक शंीं का
स्नेहन होता है
३ इसका प्रयोग
शोधनााि होता है
अच्ि स्नेहपान की जीणि कालानुसां र्ात्रा ननधािंण , प्रयोग स्ाल एवं गुण र्ववंण
ताभलका
ग्रन्थ
नार्
र्ात्रा
नार्
जीणयकाल प्रर्ोज्र् स्थल ( रोगी एवं रोग
अनुसार)
गुण उपर्ोग
चंक
वाग्भट
काश्यप
बंगसेन
ह्रस्व
र्ात्रा
2 प्रहं
या 6 घंटे
र्ें जीणि
होने वाली
१ वृद्ध , बालक, सुकु र्ां ,
सुखासीन व्यस्क्त को
२ कोष्ठ की रंक्तता पं कष्ट
अनुभव कंने वाले व्यस्क्त को
३ स्जसे र्ंदास्ग्न हो
४ अल्प बल व्यस्क्त को
नोट- इस र्ात्रा के भलये ननयर्
पालन आवश्यक नहीं है
१ जो ंोग या बल की
दृस्ष्ट से हीन हों
२ बालक वृद्ध
सुखाभ्यासी जीणि ंोग
र्े उपयुक्त है
३ कृ श वयस्क्तयों के
भलये उपयोगी है
अच्ि स्नेहपान की जीणि कालानुसां र्ात्रा ननधािंण , प्रयोग स्ाल एवं गुण र्ववंण
ताभलका
र्वशेष
काश्यप ने ह्रस्व र्ात्रा को कनीयसी ताा वाग्भट ने ३ घंटे र्ें जीणि होने वाली र्ात्रा को
ह्रसीयसी कहा है
ग्रन्थ
नार्
र्ात्रा
नार्
जीणयकाल
Time
गुण उपर्ोग
सुश्रुत उत्तर्
र्ात्रा
अहोंात्र र्ें जीणि
होने वाली
8 प्रहं
या 24
घंटे
दोषों को दुर्षत नहीं कंती
यह कु ष्ठ , र्वष, उन्र्ाद,ग्रह, ग्लानन
,र्ूच्िाि ,भ्रर्, एवं अपस्र्ां ंोग
नाशक है, औं स्नेहन योग्य ,
वृष्य,बृहण ताा अस्ग्नदीपक है
श्रेष्ठ
र्ात्रा
हदवस सर्ास्प्तत पं
जीणि होने वाली
4 प्रहं
या 12
घंटे
प्रबल
दोष
चतुाािंश भाग हदन
शेष ंहने पं जीणि
होने वाली
3 प्रहं
या 9 घंटे
अर्धक दोष वाले आतुं के भलए
बृहणीं
र्ात्रा
आधे हदन र्े जीणि
होने वाली
2 प्रहं
या 6 घंटे
र्ध्यर् दोष आतुं के भलए
साधां
ण
र्ात्रा
हदन के चतुाािंश र्ें
जीणि होने वाली
1 प्रहं
या 3 घंटे
अल्प दोष आतुं के भलए
सुश्रुत अनुसां अच्ि स्नेहपान की जीणि कालानुसां र्ात्रा प्रयोग स्ाल एवं गुण
र्ववंण ताभलका
अवपीडकसर्पििः भोजनस्योध्विं यत पीयते; क्रकं वा भूरंर्ात्रं सर्पिंवपीडकर्ुच्यते च.र्च १४ /
२३३ टीका
सर्पिषोबवपीडकिः यत्र सर्पििः पी्वा त्पीडकर्न्नं भुज्यते च.र्च. २८/८९ टीका
अवपीडक स्नेह
Qualitative utility of ghrat tail vasa majja

More Related Content

What's hot

Sanskar sinchan
Sanskar sinchanSanskar sinchan
Sanskar sinchangurusewa
 
Swarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpati
Swarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpatiSwarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpati
Swarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpatiVaidya Chaitanya Badami
 
Sunyam Margna
Sunyam MargnaSunyam Margna
Sunyam MargnaJainkosh
 
GURUTVA JYOTISH APRIL-2020 VOL: 2
GURUTVA JYOTISH APRIL-2020 VOL: 2GURUTVA JYOTISH APRIL-2020 VOL: 2
GURUTVA JYOTISH APRIL-2020 VOL: 2GURUTVAKARYALAY
 
The 10 best yoga poses for back pain
The 10 best yoga poses for back painThe 10 best yoga poses for back pain
The 10 best yoga poses for back painShivartha
 
Kamala (jaundice) by Dr. Shruthi Panambur
Kamala (jaundice) by Dr. Shruthi PanamburKamala (jaundice) by Dr. Shruthi Panambur
Kamala (jaundice) by Dr. Shruthi Panamburshruthipanambur
 
Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health
Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health  Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health
Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health YogeshDeole
 
Satsang suman
Satsang sumanSatsang suman
Satsang sumangurusewa
 
Leshaya Margna
Leshaya MargnaLeshaya Margna
Leshaya MargnaJainkosh
 
Shri brahmramayan
Shri brahmramayanShri brahmramayan
Shri brahmramayangurusewa
 
Sant avtaran
Sant avtaranSant avtaran
Sant avtarangurusewa
 
Try this 11 yoga poses for diabetes it's really works
Try this 11 yoga poses for diabetes  it's really worksTry this 11 yoga poses for diabetes  it's really works
Try this 11 yoga poses for diabetes it's really worksShivartha
 
8 effective yoga asanas for weight gain
8 effective yoga asanas for weight gain8 effective yoga asanas for weight gain
8 effective yoga asanas for weight gainShivartha
 
Parada bandha
Parada bandhaParada bandha
Parada bandhaEbinuday
 
GURUTVA JYOTISH AUGUST-2014
GURUTVA JYOTISH AUGUST-2014GURUTVA JYOTISH AUGUST-2014
GURUTVA JYOTISH AUGUST-2014GURUTVAKARYALAY
 

What's hot (18)

Sanskar sinchan
Sanskar sinchanSanskar sinchan
Sanskar sinchan
 
BalSanskarKendraPathhykram
BalSanskarKendraPathhykramBalSanskarKendraPathhykram
BalSanskarKendraPathhykram
 
Swarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpati
Swarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpatiSwarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpati
Swarna parpati, Vijaya parpati and Gagana parpati
 
Sunyam Margna
Sunyam MargnaSunyam Margna
Sunyam Margna
 
GURUTVA JYOTISH APRIL-2020 VOL: 2
GURUTVA JYOTISH APRIL-2020 VOL: 2GURUTVA JYOTISH APRIL-2020 VOL: 2
GURUTVA JYOTISH APRIL-2020 VOL: 2
 
The 10 best yoga poses for back pain
The 10 best yoga poses for back painThe 10 best yoga poses for back pain
The 10 best yoga poses for back pain
 
Vaidik parishad public
Vaidik parishad publicVaidik parishad public
Vaidik parishad public
 
Kamala (jaundice) by Dr. Shruthi Panambur
Kamala (jaundice) by Dr. Shruthi PanamburKamala (jaundice) by Dr. Shruthi Panambur
Kamala (jaundice) by Dr. Shruthi Panambur
 
Rajayakshma chikitsa - Charak Samhita
Rajayakshma chikitsa - Charak SamhitaRajayakshma chikitsa - Charak Samhita
Rajayakshma chikitsa - Charak Samhita
 
Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health
Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health  Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health
Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health
 
Satsang suman
Satsang sumanSatsang suman
Satsang suman
 
Leshaya Margna
Leshaya MargnaLeshaya Margna
Leshaya Margna
 
Shri brahmramayan
Shri brahmramayanShri brahmramayan
Shri brahmramayan
 
Sant avtaran
Sant avtaranSant avtaran
Sant avtaran
 
Try this 11 yoga poses for diabetes it's really works
Try this 11 yoga poses for diabetes  it's really worksTry this 11 yoga poses for diabetes  it's really works
Try this 11 yoga poses for diabetes it's really works
 
8 effective yoga asanas for weight gain
8 effective yoga asanas for weight gain8 effective yoga asanas for weight gain
8 effective yoga asanas for weight gain
 
Parada bandha
Parada bandhaParada bandha
Parada bandha
 
GURUTVA JYOTISH AUGUST-2014
GURUTVA JYOTISH AUGUST-2014GURUTVA JYOTISH AUGUST-2014
GURUTVA JYOTISH AUGUST-2014
 

Similar to Qualitative utility of ghrat tail vasa majja

AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)Dr priti Masaram
 
Sodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptxSodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptxe-MAP
 
VIRECHANA PPT BY PANCHAKARMA DEPARTMENT TO THE STUDENTS
VIRECHANA PPT BY PANCHAKARMA DEPARTMENT TO THE STUDENTSVIRECHANA PPT BY PANCHAKARMA DEPARTMENT TO THE STUDENTS
VIRECHANA PPT BY PANCHAKARMA DEPARTMENT TO THE STUDENTSssuser30952b
 
How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...
How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...
How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...Shivartha
 
Chadhala Dhaal -1 | छहढाला ढाल 1
Chadhala Dhaal -1 | छहढाला ढाल 1 Chadhala Dhaal -1 | छहढाला ढाल 1
Chadhala Dhaal -1 | छहढाला ढाल 1 Prakash Jain
 
आहार मात्रा.pptx
आहार मात्रा.pptxआहार मात्रा.pptx
आहार मात्रा.pptxDRMAYACHANDERIA
 
radha-sudha-nidhi-full-book.pdf
radha-sudha-nidhi-full-book.pdfradha-sudha-nidhi-full-book.pdf
radha-sudha-nidhi-full-book.pdfNeerajOjha17
 

Similar to Qualitative utility of ghrat tail vasa majja (20)

Sanskrit - The Gospel of the Birth of Mary.pdf
Sanskrit - The Gospel of the Birth of Mary.pdfSanskrit - The Gospel of the Birth of Mary.pdf
Sanskrit - The Gospel of the Birth of Mary.pdf
 
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
AYURVED PRAKASH & ANANDKANDA A SHORT REVIEW.( DR. PRITI MASARAM)
 
Sodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptxSodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptx
 
Purish (Stool) Exam According To Ayurveda
Purish (Stool) Exam According To AyurvedaPurish (Stool) Exam According To Ayurveda
Purish (Stool) Exam According To Ayurveda
 
Adharaniya vega
Adharaniya vegaAdharaniya vega
Adharaniya vega
 
Sanskrit - Bel and the Dragon.pdf
Sanskrit - Bel and the Dragon.pdfSanskrit - Bel and the Dragon.pdf
Sanskrit - Bel and the Dragon.pdf
 
tridosha final.pptx
tridosha final.pptxtridosha final.pptx
tridosha final.pptx
 
Pk importance & utility
Pk importance &  utilityPk importance &  utility
Pk importance & utility
 
Pk importance & utility
Pk importance & utilityPk importance & utility
Pk importance & utility
 
Need of rukshan before snehan
Need of rukshan before snehan  Need of rukshan before snehan
Need of rukshan before snehan
 
Kas chikitsa
Kas chikitsaKas chikitsa
Kas chikitsa
 
VIRECHANA PPT BY PANCHAKARMA DEPARTMENT TO THE STUDENTS
VIRECHANA PPT BY PANCHAKARMA DEPARTMENT TO THE STUDENTSVIRECHANA PPT BY PANCHAKARMA DEPARTMENT TO THE STUDENTS
VIRECHANA PPT BY PANCHAKARMA DEPARTMENT TO THE STUDENTS
 
Rajaswalaa paricharyaa
Rajaswalaa paricharyaaRajaswalaa paricharyaa
Rajaswalaa paricharyaa
 
Snehana.pptx
Snehana.pptxSnehana.pptx
Snehana.pptx
 
Hikka shwas
Hikka shwasHikka shwas
Hikka shwas
 
Devi stotra
Devi stotraDevi stotra
Devi stotra
 
How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...
How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...
How to do ardha matsyendrasana (half spinal twist pose) and what are its bene...
 
Chadhala Dhaal -1 | छहढाला ढाल 1
Chadhala Dhaal -1 | छहढाला ढाल 1 Chadhala Dhaal -1 | छहढाला ढाल 1
Chadhala Dhaal -1 | छहढाला ढाल 1
 
आहार मात्रा.pptx
आहार मात्रा.pptxआहार मात्रा.pptx
आहार मात्रा.pptx
 
radha-sudha-nidhi-full-book.pdf
radha-sudha-nidhi-full-book.pdfradha-sudha-nidhi-full-book.pdf
radha-sudha-nidhi-full-book.pdf
 

More from Dr Ajit Ojha HOD Panchakarma Dept ,Govt.Ashtang Ayurved College , INDORE (7)

Skill development in panchakarma
Skill development in panchakarmaSkill development in panchakarma
Skill development in panchakarma
 
Threefold karma purvakarma gk importance & utility
Threefold karma   purvakarma gk importance & utilityThreefold karma   purvakarma gk importance & utility
Threefold karma purvakarma gk importance & utility
 
Panchakarma intro22
Panchakarma intro22Panchakarma intro22
Panchakarma intro22
 
Pariharya vishya
Pariharya vishyaPariharya vishya
Pariharya vishya
 
Ayurved teaching method
Ayurved teaching method Ayurved teaching method
Ayurved teaching method
 
Qualitative utility of ghrat tail vasa majja
Qualitative utility of ghrat tail vasa majjaQualitative utility of ghrat tail vasa majja
Qualitative utility of ghrat tail vasa majja
 
Shodhan general principle
Shodhan general principleShodhan general principle
Shodhan general principle
 

Qualitative utility of ghrat tail vasa majja

  • 1. सर्पिर्िज्जा वसा तैलं स्नेहेषु प्रवंं र्तर् || अ.ह.सु. 16/2 उत्तर् स्नेह
  • 2. घृत गुण एषु चैवोत्तर्ं सर्पििःसंस्कांस्यानुवतिनात ch.su.13/13 तत्रार्प चोत्तर्ं सर्पि: संस्कांस्यानुवतिनात || र्ाधुयािदर्वदाहहत्त्वाज्जन्र्ाद्येव च शीलनात | अ.ह.सु. 16/2
  • 3. वगीकंण नव्य - १ वषि तक पुंाण - १ वषि के बाद पुंाण - ४ प्रकां पुंाण - १ से १० वषि तक प्रपुंाण - ११ से १०० ;” कौम्भ - १००-११० र्हाघृत >११० वषि Latin name - Butyrum Depuratu रस - र्धुं , पुंाण - अम्ल वीर्य - शीत, पुंाण - उष्ण ववपाक - र्धुं, पुंाण - कटु(गुरु-सुस्रुत) गुण - स्स्नग्ध,शीत,गुरु,र्ृदु,सौम्य,सूक्ष्र्,अभभष्यस्न्द(सु.), पुंाण - सं,तीक्ष्ण,लघु दोषघ्नता - वातर्पत्त शार्क,कफकं , पुंाण - त्रत्रदोषनत
  • 4. धातु पर क्रिर्ा - ंस,शुक्र,ओज के भलये हहतकं, ंसायन कर्य - घृतं र्पत्ताननलहंं ंसशुक्रौजसां हहतर्| ननवािपणं र्ृदुकंं स्वंवणिप्रसादनर्|| घृतपानं र्पत्तशूल शर्नर् सु उ. ४२/१०६ धीस्र्ृनतर्ेधास्ग्नकाक्षिणां घृतं शस्यते अ.स. सु. २५ श्रेष्ठं र्वषहंर् अ.स.उ.४० घृतंिींस्य ंसाहदभभस्तुल्यर्र्प र्वशेषतो दीपनं अ.स. सु. १७ ऋतु - शंदऋतु
  • 5. वातर्पत्तप्रकृ तयो वातर्पत्तर्वकारंणिः| चिुिःकार्ािःितािःिीणा वृद्धा बालास्तााबबलािः|| आयुिःप्रकषिकार्ाश्च बलवणिस्वंार्ािनिः| पुस्ष्टकार्ािःप्रजाकार्ािः सौकु र्ायािर्ािनश्च ये|| दीप्त्योजिःस्र्ृनतर्ेधास्ग्नबुद्धीस्न्ियबलार्ािनिः| र्पबेयुिः सर्पिंातािश्च दाहशस्त्रर्वषास्ग्नभभिः|| ch.su.13 /41-43 घृतर्ोग्र् - के वलं पैर्त्तके सर्पिवािनतके लवणास्न्वतर् || देयं बहुकफे चार्प व्योषिांसर्ायुतर् || su.chi.31/19|| दोषानुसार घृतप्रर्ोग
  • 6. तैल गुण- रस - र्धुं अनुरस - नतक्त , कषाय ववपाक - र्धुं वीर्य - उष्ण गुण - तीक्ष्ण, गुरु,स्स्नग्ध,व्यवायी,र्वकासी,सूक्ष्र्,र्वशद,सं ,लेखन लं ्वाग्नेयर्ुष्णं तीक्ष्णं र्धुंं र्धुंर्वपाकं बृंहणं प्रीणनं व्यवानय सूक्ष्र्ं र्वशदं गुरु संं र्वकाभस वृष्यं ्वक्प्रसादनं र्ेधार्ादिवर्ांसस्ाैयिवणिबलकंं चिुष्यं बद्धर्ूत्रं लेखनं नतक्तकषायानुंसं पाचनर्ननलबलासियकंं क्रक्रभर्घ्नर्भशतर्पत्तजननं योननभशंिःकणिशूलप्रशर्नं गभािशयशोधनं च, ताा निन्नभभन्नर्वद्धोस््पष्टच्युतर्र्ातितर्पस्च्चतभग्नस्फु हटतिांास्ग्नदग्धर्वस्श्लष्ट दारंता भभहतदुभिग्नर्ृगव्यालर्वदष्टप्रभृनतषु च परंषेकाभ्यङ्गावगाहाहदषु नतलतैलं प्रशस्यते su.su.45/112||
  • 7. प्रवृद्धश्लेष्र्र्ेदस्काश्चलस्ाूलगलोदंािः| वातव्यार्धभभंार्वष्टा वातप्रकृ तयश्च ये|| बलं तनु्वं लघुतां दृढतां स्स्ांगात्रतार् || स्स्नग्धश्लक्ष्णतनु्वक्तां ये च काङ्िस्न्त देहहनिः|| कृ भर्कोष्ठािः क्रू ंकोष्ठास्ताा नाडीभभंहदितािः| र्पबेयुिः शीतले काले तैलं तैलोर्चताश्च ये||ch.su.13/44-46 अर्ोग्र् स्तैलं र्पबेयुनि तु तीव्रकु ष्ठे का.सं.सु २६ तैल से स्नेहनाहय र्ारुतघ्नं न च श्लेष्र्वधिनं बलवधिनर्| ्वच्यर्ुष्णं स्स्ांकंं तैलं योननर्वशोधनर्|| ch.su.13/15
  • 8. वसा र्ांस की उपधातु र्वद्धभग्नाहतभ्रष्टयोननकणिभशंोरुस्ज| पौरुषोपचये स्नेहे व्यायार्े चेष्यते वसा ch.su13/१६ से स्नेहनाहयवसा वातातपसहा ये च रूिा भांाध्वकभशितािः| संशुष्कंेतोरुर्धंा ननष्पीतकफर्ेदसिः|| अस्स्ासस्न्धभसंास्नायुर्र्िकोष्ठर्हारुजिः| बलवान्र्ारुतो येषां खानन चावृ्य नतष्ठनत|| र्हच्चास्ग्नबलं येषां वसासा्म्याश्च ये नंािः| तेषां स्नेहनयतव्यानां वसापानं र्वधीयते|| ch.su.13/47-49
  • 9. बलशुक्रंसश्लेष्र्र्ेदोर्ज्जर्ववधिनिः| र्ज्जा र्वशेषतोबस्थनां च बलकृ त स्नेहने हहतिः|| Ch.su.13/17 र्ज्जा गुण व उपर्ोग र्ज्जा से स्नेहनाहि दीप्तताग्नयिः क्लेशसहा घस्र्ंािःस्नेहसेर्वनिः| वाताताििःक्रू ंकोष्ठाश्च स्नेह्या र्ज्जानर्ाप्तनुयुिः||
  • 10. ऋतु अनुसां पान सर्पििः शंहद पातव्यं वसा र्ज्जा च र्ाधवे| तैलं प्रावृर्ष ना्युष्णशीते स्नेहं र्पबेन्नंिः|| ch.su.13/18 र्ाधव – वैशाख प्रावृड- आषाढ,श्रावण दोष,ऋतु,एवं अहोंात्र अनुसां स्नेहपान १ शीतऋतु - हदन र्ें उष्णऋतु - ंत्रत्र र्ें २ वातर्पत्तार्धक्य - ंत्रत्र कफ़ व र्पत्तार्धक्य - हदन ३ हदन र्ें भी सूयि ननर्िल हो (बादल ंहहत) काश्यपानुसां शंीं र्ें लघुता होने पं स्नेह्पान वातर्पत्तार्धक्य र्ें उष्ण ऋतु र्ें स्नेह पान से - तृष्णा,र्ूच्िाि,उन्र्ाद,कार्ला वातकफ़ार्धक्य र्ें शीत ऋतु र्ें स्नेह पान से- गुरुता,अरुर्च,पांडु,शूल वातर्पत्तार्धको ंात्रावुष्णे चार्प र्पबेन्नंिः| श्लेष्र्ार्धको हदवा शीते र्पबेच्चार्लभास्कंे|| ch.su.13/19
  • 11. चांों स्नेहों र्ें श्रेष््ता घृत्तैलवसार्ज्जां पूवि:पूवो वंोन्येभ्य: का.सं सू. २२ घृत तैल वसा र्ज्जा
  • 13. दोषघ्नता अ.ह.सु.१६/३-४ र्पत्तघ्नता वसा - र्पत्तघ्न र्ज्जा - र्पत्तघ्नतं घृत - र्पत्तघ्नतर् वातकफ़घ्नता र्ज्जा - वातश्लेष्र्घ्न वसा - ‘’ तं तैल - ‘’ तर्
  • 14. घृत तैल स्नेह र्ज्जा इन चांों स्नेहों र्ें यर्क स्नेह २ स्नेह को भर्लाने पं 1 सर्पि+तैल 2 सर्पि+वसा 3 सर्पि+र्ज्जा 4 तैल+वसा 5 तैल+र्ज्जा 6 वसा+र्ज्जा त्रत्रवृत ३ स्नेह को भर्लाने पं त्रत्रवृत 1 सर्पि+तैल+वसा 2 सर्पि+तैल+र्ज्जा 3 तैल+वसा+र्ज्जा 4 सर्पि +वसा+र्ज्जा ४ को भर्लाने पं र्हास्नेह 1 तैल+वसा+र्ज्जा + सर्पि
  • 15. अच्छस्नेह ह्यस्तने जीणि एवान्ने स्नेहोबच्ि शुद्धये बहु: । अ.ह.सू.१६/१९ के बल स्नेह का , त्रबना क्रकसी िव्य र्ें भर्लाये बहुत र्ात्रा र्ें प्रयोग अच्ि स्नेह कहलाता है । यहद अच्सस्नेह िुदाकाल र्ें हदया जाता है तो बह शोधन कर्ि र्े उपयोगी नहीं होता - अरुण्दत्त बाह्यस्नेहन र्ें प्रयुक्त स्नेह जाठंास्ग्न के संपकि र्े न आने से अच्सस्नेह नहीं - चंक "अच्ि" का अाि स्वच्ि अघन( not solid) अर्ंकोष अच्ििः के वलस्नेहिः सु. ड्लल्हण के वल का अाि के वलर् असहायर्, अन्यिवैंसंयुक्तभर््याििः, तच्च संस्कृ तर्संस्कृ तं वा; स्यप्तयन्यिव्यसंयोगे संस्कृ त्वं लभ्यत एव, संयोगसंस्कांयोगुिणयोभभिन्न्वात| एतेन संस्कृ तर्संस्कृ तं वा के वलं क्वााचूणािहदप्रिेपंहहतं सर्पििःपातव्यभर्नत ज्ञेयर्
  • 16. अच्छ स्नेह गुण र्हत्व इसे प्रार् कल्पना या र्ुख्य कल्पना कह्ते हैं नाच्सपेयो र्वचांणा । स्नेहस्य कल्प: स श्रेष्ठ: स्नेहकर्िसु साधनर् । अ.ह.सू.२५/२१ स्नेहसा्म्यिः क्लेशसहिः काले ना्युष्णशीतले | अच्िर्ेव र्पबेत स्नेहर्च्िपानं हह पूस्जतर् | अयोग्य स्नेहद्वेषी िार्ो र्ृदुकोष्ठ: स्नेहर्द्यननतयश्च । अध्वप्रजागंस्स्त्रश्रान्ता नाच्िं र्पबेयुस्ते का.सु. २२/५२
  • 17. ववचारणा (प्रववचारणा) स्नेह ओदनश्च र्वलेपी च ंसो र्ांसं पयो दर्ध| यवागूिः सूपशाकौ च यूषिः काम्बभलकिः खडिः||२३|| सक्तवस्स्तलर्पष्टं च र्द्यं लेहास्ताैव च| भक्ष्यर्भ्यञ्जनं बस्स्तस्ताा चोत्तंबस्तयिः||२४|| गण्डूषिः कणितैलं च नस्तिःकणािक्षितपिणर्| चतुर्विंशनतरं्येतािः स्नेहस्य प्रर्वचांणािः || च.सु.१३/२३-५
  • 18. र्ोग्र् सुकु र्ांं कृ शं वृद्धं भशशुं स्नेहद्र्वषं ताा | तृष्णातिर्ुष्णकाले च सह भक्तेन पाययेत || सु सू .र्च. ३१/३७ स्नेहद्र्वषिः स्नेहनन्या र्ृदुकोष्ठाश्च ये नंािः| क्लेशासहा र्द्यनन्यास्तेषाभर्ष्टा र्वचांणा|| च.सु.१३/८२ उपंोक्त र्ें अच्ि स्नेहपान से त्रबभभन्न प्रकां की व्यार्धयां हो जाती हैं जो कृ च्ससाध्य एवं असाध्य हो जाती हैं
  • 19. सद्र् स्नेहन  तुंंत या कर् सर्य र्ें स्स्नग्ध लिण प्राप्तत कंने के भलय  यह र्वचांणा स्नेह का र्वकल्प भेद है 1. ड्लल्हण , आढ्र्ल,चक्रपाणी के अनुसां सद्य स्नेह प्रयुक्त हदन र्ें स्स्नग्ध लिण प्राप्तत होते हैं। 2. अरुणदत्त के अनुसां - सद्य स्नेह से ३ हदन के अंदं स्नेहन होता है। 3. चक्रपाणी औं आढ्र्ल के अनुसां स्नेहन हेतु जो स्नेहपान ३ हदन र्ें सम्यक स्स्नग्ध लक्ष्ण उ्पन्न कंता है , उसे सद्य स्नेह कहेंगे । योग पाञ्चप्रसृततकी पेर्ा सर्पिस्तैलवसार्ज्जातण्डुलप्रसृतैिः शृ(कृ )ता| पाञ्चप्रसृनतकी पेया पेया स्नेहनभर्च्िता लवणर्ुक्त स्नेह लवणयुक्त स्नेह का प्रयोग शीघ्र स्नेहनकारं ( लवण अभभष्यस्न्द,सूक्ष्र्,अरुि,उष्ण,व्यवायी
  • 20. चंक अनुसां १ भोजन से पूवि स्नेह के साा ंाव खाकं नतल ओं प्रभूत स्नेह भर्लाकं खखचडी खाने से २ र्हदंा र्ंड के साा तैल,वसा,र्ज्जा ३ दूध र्ेर् ंाव भर्लाकं पीना ४ धांोष्ण दूध र्ें स्नेह औं चीनी भर्लाकं पीना ५ दही की र्लाइ र्ें ंाव भर्लाकं पीना सुस्रुत अनुसां १ र्पप्तप्तली,सैन्धव,घी,नतलर्पष्ट,वंाह वसा २ र्पप्तपली,सैन्धव,चांोंस्नेह,दर्धर्स्तु ३ स्स्नग्ध यवागू र्ांसंस र्ें भूनकं ४ दूध दुहने वाले पात्र र्े घृतयुक्त शकि ंा ंखकं उसर्ें दूध दुह कं पीना ५ जौ,बें,कु लाी के क्वाा र्ें र्पप्तपली कल्क के साा दूध ,दही ,सुंा एवं घृत भर्लाकं पीना वागभट १ घी र्ें भुने र्ांसंस र्ें यवागू बनाकं २ अर्धक स्नेहयुक्त नतलकाम्बभलक का सेवन ३ अर्धक स्नेह युक्त दूध र्ें भसद्ध उडद औं चावल की खीं ४ त्रत्रफ़ला ंस र्ें चांों स्नेह को भसद्ध कं पीना ५ घी बहुल गंर् गंर् पेया को दूध के साा
  • 21. सद्र् स्नेहन र्ोग्र् भसद्धर्ेतैघृितं पीतं सद्यिःस्नेहनर्ुत्तर्र् | ंाज्ञे ंाजसर्ेभ्यो वा देयर्ेतद्धृतोत्तर्र् || बलहीनेषु वृद्धेषु र्ृद्वस्ग्नस्त्रीहता्र्सु | अल्पदोषेषु योज्यािः स्युये योगािः सम्यगीरंतािः | सु.र्च.३१/४४-४५ बालवृद्धाहदषु स्नेहपरंहां असहहष्णु | अ. ह सु 16/39 ंोग र्वशेष र्ें सद्य स्नेहन योग ननषेध ग्राम्यानूपौदकं र्ांसं गुडं दर्ध पयस्स्तलान| कु ष्ठी शोाी प्रर्ेही च स्नेहने न प्रयोजयेत|| ch.su.13/91
  • 22. ह्यस्तने जीणि ऎवान्ने स्नेहोच्ि: शुद्धये बहु: शुद्ध्याि पुनंाहांनैशे जीणि र्पवेन्नं: || अ.ह. सु. 16/19 शर्न: िु द्वतोबनन्नो र्ध्यर्ात्रश्च शस्यते अ.ह. सु. 16/19 र्पबेत संशर्नं स्नेहर्न्नकाले प्रकाङ्क्षितिः| शुद्ध्यािं पुनंाहांे नैशे जीणे र्पबेन्नंिः च.सू. ||६१|| शोधन स्नेह शर्न स्नेह
  • 23. बृंहणो ंस र्द्याद्यै: स भक्तोबस्पो हहत: स च बृहण स्नेह
  • 24. ह्रस्वा हदनाधेन हदनेन र्ध्या जीयि्यहोंात्रवशात प्रधाना का. सु. २२/१७ ह्रसीर्सी र्ात्रा ह्रस्वर्ध्योतर्ात्रास्तास्ताभ्याश्च कनीयसीर् कल्प्तयेद्वीक्ष्यदोषादीनप्रागेव तु ह्रसीयसीर् अकोष्ठे हह बहु: कु यािज्जीर्वतसंशयर्
  • 25. ह्रस्व स्नेहर्ात्रा ये तु वृद्धाश्च बालाश्च सुकु र्ांािः सुखोर्चतािः| रंक्तकोष्ठ्वर्हहतं येषां र्न्दाग्नयश्च ये||३८|| ज्वंातीसांकासाश्च येषां र्चंसर्ुस््ातािः| स्नेहर्ात्रां र्पबेयुस्ते ह्रस्वां ये चावंा बले|| परंहांे सुखा चैषा र्ात्रा स्नेहनबृंहणी| वृष्या बल्या ननंाबाधा र्चंं चाप्तयनुवतिते||४०|| या र्ात्रा प्रार्े यार्े गते जीयिनत भ. प्र/
  • 26. र्ध्र्र् र्ात्रा अरुष्कस्फोटर्पडकाकण्डूपार्ाभभंहदितािः| कु स्ष्ठनश्च प्रर्ीढाश्च वातशोखणनतकाश्च ये||३५|| नानतबह्वाभशनश्चैव र्ृदुकोष्ठास्ताैव च| र्पबेयुर्िध्यर्ां र्ात्रां र्ध्यर्ाश्चार्प ये बले||३६| | र्ात्रैषा र्न्दर्वभ्रंशा न चानतबलहारंणी| सुखेन च स्नेहयनत शोधनााे च युज्यते||३७||
  • 27. उत्तर् र्ात्रा तासां प्रयोगान वक्ष्याभर् पुरुषं पुरुषं प्रनत||३०|| प्रभूतस्नेहनन्या ये िुस््पपासासहा नंािः| पावकश्चोत्तर्बलो येषां ये चोत्तर्ा बले||३१|| गुस्ल्र्निः सपिदष्टाश्च र्वसपोपहताश्च ये| उन्र्त्तािः कृ च्रर्ूत्राश्च गाढवचिस एव च||३२|| र्पबेयुरुत्तर्ां र्ात्रां तस्यािः पाने गुणाञ्िृ णु| र्वकांाञ्िर्य्येषां शीघ्रं सम्यक्प्रयोस्जता||३३|| बेयुरुत्तर्ां र्ात्रां तस्यािः पाने गुणाञ्िृ णु| र्वकांाञ्िर्य्येषां शीघ्रं सम्यक्प्रयोस्जता||३३|| दोषानुकर्षिणी र्ात्रा सविर्ागािनुसारंणी| बल्या पुननिवकंी शंींेस्न्ियचेतसार्||
  • 28. ग्रन्थ नार् र्ात्रा नार् जीणयकाल प्रर्ोज्र् स्थल ( रोगी एवं रोग अनुसार) गुण उपर्ोग चंक वाग्भट काश्यप बंगसेन प्रधान या उत्तर् र्ात्रा 8 प्रहं या 24 घंटे र्ें जीणि होने वाली १ प्रनतहदन प्रभूत स्नेह सेवी २ जो भूख प्तयास व क्लेश सहहष्णु हो ३ प्रबल जाठंास्ग्न वाला ४ उत्तर् शंीं बल ५ गुल्र् , र्वसपि , उन्र्ाद , र्ूत्रकृ च्ि ंोगी ६ सपिदंश ७ रुि र्ल, रुि प्रकृ नत, उदावति ंोगी ८ जो अर्धक र्ैाुन,व्यायार्,र्द्यपान,यान,र्ागि गर्न से श्रान्त हो अघो भाग र्ें वात से पीडडत, ताा वात प्रकृ नत वाला १ शीघ्र ंोगो को शांत कंती है २ सभी र्ागों का अनुसंण कंते हुए दोषों का अनुकषिण कंती है. ३ शांीरंक बल बढाने वाली है. ४ शंीं इस्न्िय एवं र्ानभसक र्वकांों को दूं कं पुन: नवीनता प्रदान कंती है अच्ि स्नेहपान की जीणि कालानुसां र्ात्रा ननधािंण , प्रयोग स्ाल एवं गुण र्ववंण ताभलका
  • 29. ग्रन्थ नार् र्ात्रा नार् जीणयकाल प्रर्ोज्र् स्थल ( रोगी एवं रोग अनुसार) गुण उपर्ोग चंक वाग्भट काश्यप बंगसेन र्ध्य र् र्ात्रा 4 प्रहं या 12 घंटे र्ें जीणि होने वाली १ स्जसे िोटी र्पडडका, स्फोट, शुष्क कं डु ,पार्ा हो २ कु ष्ठी प्रर्ेही ३ वातंक्त पीडडत ४ स्जसे अरुर्च हो ५ स्जसका कोष्ठ र्ृदु हो ६ स्जसका र्ध्यर् बल हो १ इससे बल कर् नहीं होता २ सुख पूविक शंीं का स्नेहन होता है ३ इसका प्रयोग शोधनााि होता है अच्ि स्नेहपान की जीणि कालानुसां र्ात्रा ननधािंण , प्रयोग स्ाल एवं गुण र्ववंण ताभलका
  • 30. ग्रन्थ नार् र्ात्रा नार् जीणयकाल प्रर्ोज्र् स्थल ( रोगी एवं रोग अनुसार) गुण उपर्ोग चंक वाग्भट काश्यप बंगसेन ह्रस्व र्ात्रा 2 प्रहं या 6 घंटे र्ें जीणि होने वाली १ वृद्ध , बालक, सुकु र्ां , सुखासीन व्यस्क्त को २ कोष्ठ की रंक्तता पं कष्ट अनुभव कंने वाले व्यस्क्त को ३ स्जसे र्ंदास्ग्न हो ४ अल्प बल व्यस्क्त को नोट- इस र्ात्रा के भलये ननयर् पालन आवश्यक नहीं है १ जो ंोग या बल की दृस्ष्ट से हीन हों २ बालक वृद्ध सुखाभ्यासी जीणि ंोग र्े उपयुक्त है ३ कृ श वयस्क्तयों के भलये उपयोगी है अच्ि स्नेहपान की जीणि कालानुसां र्ात्रा ननधािंण , प्रयोग स्ाल एवं गुण र्ववंण ताभलका र्वशेष काश्यप ने ह्रस्व र्ात्रा को कनीयसी ताा वाग्भट ने ३ घंटे र्ें जीणि होने वाली र्ात्रा को ह्रसीयसी कहा है
  • 31. ग्रन्थ नार् र्ात्रा नार् जीणयकाल Time गुण उपर्ोग सुश्रुत उत्तर् र्ात्रा अहोंात्र र्ें जीणि होने वाली 8 प्रहं या 24 घंटे दोषों को दुर्षत नहीं कंती यह कु ष्ठ , र्वष, उन्र्ाद,ग्रह, ग्लानन ,र्ूच्िाि ,भ्रर्, एवं अपस्र्ां ंोग नाशक है, औं स्नेहन योग्य , वृष्य,बृहण ताा अस्ग्नदीपक है श्रेष्ठ र्ात्रा हदवस सर्ास्प्तत पं जीणि होने वाली 4 प्रहं या 12 घंटे प्रबल दोष चतुाािंश भाग हदन शेष ंहने पं जीणि होने वाली 3 प्रहं या 9 घंटे अर्धक दोष वाले आतुं के भलए बृहणीं र्ात्रा आधे हदन र्े जीणि होने वाली 2 प्रहं या 6 घंटे र्ध्यर् दोष आतुं के भलए साधां ण र्ात्रा हदन के चतुाािंश र्ें जीणि होने वाली 1 प्रहं या 3 घंटे अल्प दोष आतुं के भलए सुश्रुत अनुसां अच्ि स्नेहपान की जीणि कालानुसां र्ात्रा प्रयोग स्ाल एवं गुण र्ववंण ताभलका
  • 32. अवपीडकसर्पििः भोजनस्योध्विं यत पीयते; क्रकं वा भूरंर्ात्रं सर्पिंवपीडकर्ुच्यते च.र्च १४ / २३३ टीका सर्पिषोबवपीडकिः यत्र सर्पििः पी्वा त्पीडकर्न्नं भुज्यते च.र्च. २८/८९ टीका अवपीडक स्नेह