2. A. Pengertian:
Pasang Aksara Bali inggih punika, Uger-uger lan Akasara sane
kaanggen tur patut kauratiang ritatkalaning nyurat Aksara Bali.
B. Jenis-jenis Aksara Bali:
Akasara Baline kakepah dados 3 inggih punika:
1. Aksara Wreastra
2. Aksara Swalalita
3. Aksara Modre
3. 1. AksaraWreastra
Aksara wreastra kaanggen ritatkalaning nyurat kruna sane mawiwit
saking basa Bali lumbrah/biasa.
Umpami:
I Meme mablanja ka Peken
høememmbÞzékp)k)n/.
4. Malarapan antuk pamineh ring ajeng, sane ngranjing ring sorohing
Aksara Wreastra inggih punika Aksara Baline ring sor puniki:
h,ÿn,ÿc,ÿr,ÿk,ÿd,ÿt,ÿs,ÿw,ÿ
ÿÿÀ ÿÿÂ ÿÿÇ ÿÿÉ
ÿÿÐ ÿÿÑ ÿÿÓ ÿuæ
ÿÿÙ
ha na ca ra ka da ta sa wa
l,ÿm,ÿg,ÿb,ÿ,ÿp,ÿj,ÿy,ÿz.
ÿÿÞÿÿÿßÿ ÿá ÿ ãÿ
5. a. Aksara Suara
Aksara suarane pateh ring vokal sajeroning bahasa Indonesia.
Akasara puniki kakepah dados 2 soroh:
1. Vokal asli sane ngranjing ring Aksara Swalalita (sane kaanggen
nyurat basa kawi/Sansekerta).
Aksaranyane: Á,ÿ÷,ÿú,ÿ6,ÿ3,
Wastanyane : Akara, Ikara,Ukara, Ekara, dan Okara.
6. 2. Vokal saking wisarga (sane kanggen nyuratang basa Bali
lumbrah)
Aksaranyane : h,ÿhø,ÿhu,ÿeh,ÿeho,ÿh),
Wastanyane : a, i, u, é, o, e.
7. b. Aksara Ardasuara
Aksara Ardasuara mateges Aksara setengah suara. Wenten patpat
Aksara Baline sane kabaos Aksara Ardasuara, inggih punika:
y,ÿl,ÿw,ÿr,
ya, la, wa, ra.
Kabaos setengah suara, duaning Aksara Ardasuarane puniki madue
wiguna kakalih. Yening kasurat majajar ipun pinaka wianjana,
nanging yening kasurat pinaka gantungan ipun pateh kadi sura
(vokal). Uratiang conto ring sor!
9. Nanging ring sasuratan ring sor puniki ipun pinaka suara,
contonyane:
tbê, : tabya
stÙ, : satwa
sukÞ, : sukla
cnÑË, :candra
10. c. AksaraWianjana
Aksara Wianjana pateh sakadi konsonan sajeroning bahasa
Indonesia.
Sapatutnyane Aksara Wianjana kasurat nganggen adeg-adeg
mawinan ipun masuara nengen, umpami:
k/, = masuara ‘ek’
n/, = masuara ‘en’
b/, = masuara ‘ eb’, msl.
11. Malarapan warga Asksaranyane, Aksara Wianjana kapalih dados
limang soroh kadi ring sor puniki:
1. Warga Kantia : k,ÿ¼,ÿg,ÿf,ÿ,ÿh,
ka, kha, ga, gha, nga, ha.
2. Warga Talawia : c,ÿÿÈ,ÿj,ÿüÿ,ÿz,ÿy,ÿ],
ca,cha, ja, jha, nya, ya, ça.
12. 3. Warga Murdania : `,ÿa, ÿx,ÿr,ÿ[,
ta, dha, na, ra, sa.
4. Warga Dantia: t,ÿq,ÿd,ÿn,ÿl,ÿs,
ta, tha, da, na , la, sa.
5. Warga Ostia : p,ÿ8,ÿb,ÿv,ÿm,ÿw,
pa, pha, ba, bha, ma, wa.
13. 2. Aksara Swalalita
Aksara Swalalita inggih punika Aksara Baline sane kaanggen
nyuratang basa Bali sane maweweh basa kawi/Sansekerta. Sane
ngranjing ring aksara Swalalita makasamiAksara Wreastrane
sane 18, maweweh Aksara Baline sane ketah kabaos Aksara
wayah kadi puniki:
18. 3. Aksara Modre
Aksara Modrene taler kabaos Aksara Suci, duaning sering
kaanggen nyuratang indik japa mantra miwah kadhiatmikaan.
Conto: ö,ÿû,ÿ½, = Ang + Ung + Mang
Makatiga punika kaangkepang kaanggen simbul Hyang Widhi,
sane kasurat:
þ = Om (Ya tuhan: Brahma, Wisnu, Ciwa)
19. NYURAT KRUNA
A. Kruna Lingga
Saluiring kruna lingga kalih kecap yening kecap ring ajeng
mapepet (__)_) patut kasurat majajar, upami :
Kema = k)m,
Rena = Ï)x,
1.Sistem Silabik
Aksara Bali nganutin sistem silabik (suku kata), yadiastun durung
polih panganggen suara sampun mrasidayang ngwangun kruna,
upami :
bp,= bapa jj = jaja,msl.
20. 2. Aksara Lagna
Aksara lagna inggih punika aksara sane durung polih
pangangge.
(1) Suara a sane rumaket ring lagna punika pacang ical, yening :
(a) Lagna polih suara, upami :
h,h), hi, hu, eh, eho, n,n),ni,nu,en,eno,
ha ē i u e o na nē ni nu ne no, msl.
(b) Lagna polih gantungan utawi gempelan, upami :
n, = nanÓ, = nta pnÓ, = panta
l, = la læ, = lpa klæ, = kalpa
, = nga Ð, = ngka nÐ, = nangka, msl.
21. (c) Lagna polih adeg-adeg ( ___/), upami :
p, = pa p/, = p hlp/, alap
m, = ma m/ = m g)2m/, gelem
d, da d/ = d hilid/ ilid
(2) Lagna ring kecap panguntat/ punggkur kruna (kecap menga
masuara
a) sane mawit saking basa Indonesia tur durung marasa sakadi
basa Bali, ucapannyane /a/, upami :
÷enÑoensê, ucapannyane /Indonesia/
6s/6m/Á, ucapannyane /es em a/, msl.
22. 3. Rangkepan Wianjana
(1) Rangkepan aksara wianjana nganutin wargan aksara
wantah kamanggehang ring sajeroning akruna.
(a) Rangkepan nyja = zé, nja, upami : sanja = szé,
(b) Rangkepan nyca = zÇ, nca, upami : panca = pzÇ,,
msl.
Sajeroning gabungan kruna patut kasurat sakadi ring sor
puniki :
Bucun capil = bucunÇpil/,
Talin jaran = tlinérn/,, msl.
24. (e) Rangkepan [Õ, = sta; [Å, = sna ; xÓ,, = nta, upami :
Dusta = du[Õ,
Kanta = kxÕ,
Tresna = tÊ[Æ,, msl.
(2) Rangkepan aksara wianjana sane mabinayan ring sajeroning kruna
lingga kawastanin pluta. Majalaran ucapan ring basa Baline, akeh pluta punika
ical wiadin mauwah (maubah) wangunnyane, upami :
Smreti = sßÊti, semerti = s )m) (ti,
Ksatria = k×tiÉy, satria = stÉiy,, msl.
25. 4.Aksara Ardasuara
Aksara ardasuara y,r,l,w, prasida sakadi aksara
wianjana miwah
aksara suara. Yening sakadi wianjana, wangunnyane manggeh
sakadi jati mula
inggih punika y,r,l,w, . Yening sakadi suara, wangunnyane
mauwah
dados pangangge ardasuara inggih punika …. ê,… .É, __Þ_,
_Ù.
26. (a) Saluiring kruna lingga kalih kecap, yening silih tunggil
kecapnyane
aksara ardasuara, arda suara punika sakadi wianjana, upami :
Biu = biyu, sera = s)r,, msl.
(b) Kruna-krunane ring sor puniki, aksara ardasuarane sakadi suara,
upami :
Tabia = tbê, putra = putÉ,, msl.
(c) Sajeroning kruna lingga yening kecape ring ajeng r,__É_,__(_,
utawi Ï, ring pungkurnyane wenten kecap antuk aksara wianjana
aksara n, , aksara n, punika kagentosin antuk x,, upami :
Margarana = M( grx, suka rena = sukÏx,, msl.
27. 5. Tengenan
Tengenan inggih punika aksara wianjana sane nengen. Tengenan
punika kasinahang antuk pangangge tengenan miwah gantungan
utawi gempelan.
(1) Tengenan
(a) Tengenan å, ring kecap panguntat kruna, mauwah dados cecek
(__*_), upami :
Pucung = pucu*, blulang = bÞ¡l*,, msl.
(b) Saluiring kruna lingga kalih kecap sane wianjanannyane pateh
tur makakalih polih tengenan , makakalih dados, cecek (__*_ )
yadiatun sampun kaanusuarayang utawi polih seselan –er- miwah
–el-, upami :
Bengbeng = eb*eb*, dados brengbeng = ebÉ*eb**,
Kungkung = ku*ku*, dados Klungkung = k*ÞÞ¡ku*,, msl.
28. (c) Tengenan , ring kecap pangawit kruna lingga sane aksara
wianjanannyane mabinayan, kantun manggeh tengenan, ,
upami :
Bungsil = buuæil/, panggang = pá*,, msl.
(d) Tengenan , ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor
mauwah dados
Cecek (__*_) anggen ngicalang pasang tumpuk tiga, upami :
Angklung = h*kÞ¡*, sungklit = su*kÞit/,
(e)Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih
kruna, upami :
Pangkungtibah = pС*tib;, Pangkung karung =
p*Сkru*,, msl.
30. (3) Tengenan h,
(a) Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah
(__;),
upami :
Puseh = pus);, Lebih = 2bi;,, msl.
(b) Saluiring kruna lingga kalih kecap sane aksara wianjanannyane
pateh tur makakalih polih tengenan h, makakalih mauah dados
bisah (__;) yadiastun sampun kaanutang, upami:
Cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;,
31. (c) Tengenan h, ring kecap pangawit kruna lingga sane kecap
aksara wianjanannyane mabinayan, kantun manggeh
tengenan h, upami :
Cihna = cihÂ, Bahni = bhÂi,, msl.
(d)Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih
kruna, upami :
Asahduren = hs;duern/,, msl.
32. (4) Adeg-adeg
Adeg-adeg patut kasurat :
(a) Ring panguntat kruna, upami : hdn/,, msl.
(b) Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara,
upami :
Dugase nulis lamaran, I Nyoman mecik pelengan.
duges nulisÞmrn/, hi ezomn)ßciekæeln/.
(c) Ring tengahing kruna kanggen ngicalang pasang aksara tumpuk
tiga, upami :
tamblang = tm/bÞÞ*, tamblingan = tm/bÞin/, , msl.
(d) Ring tengahing lengkara kanggen ngamanggehang pasang,
upami :
I Nyoman Widia = hi ezomn/ widê, , msl.
33. (5) Polih Gantungan utawi Gempelan
Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara,
miwah tengah lengkara polih gantungan utawi gempelan
kasurat sakadi ring sor, upami :
Bakti = vkÓi, sampi = smæi, , msl.
(6) Tengenan Majalan
Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna
(kruna
dwilingga miwah kruna satma), upami :
Enggal-enggal = eháelgl/, , msl.
34. 6. Kruna Lingga Tigang Kecap
Suara e ring kecap pangawit kruna lingga tigang kecap
kasinahang antuk :
(a) Lagna (ranah tradisional sane mawit saking basa Kawi
miwah Sansekerta), upami : segara =S g R , semaya = S
my ,, msl.
(b) Pepet __), (ranah tradisional basa Bali), upami :
ketimun = k)timun/, kebilbil = k)bilãil/, , msl.
(c) Pepet __), (ranah modern sane mawit saking basa
Indonesia, basa daerah tiosan, miwah basa asing), upami :
sekolah = s)ekol;, sepeda = s)epd, , msl.
35. 7. Dwita
Dwita inggih punika aksara wianjana kagantungin antuk
aksara
wianjana sane pateh aksarannyane. Kruna sane madwita witnyane
saking ued
kruna (akar kata) basa Sansekerta, upami :
Utara = útÓÓr, Yuda = yuaÒ, , msl.
8. Pasang Pageh
Pasang pageh inggih punika pasang aksara sane
sasuratannyane wantah asapunika. Kruna sane nganggen pasang
pageh ketahnyane mawit saking basa Kawi miwah Sansekerta,
upami :
Arjuna = Á(jun, Bupati = v Upti, , msl.