मानवी जीवनाचे नियमन करण्यासाठी जसे सोळा संस्कार आहेत त्याप्रमाणे व्यक्ती आणि समष्टी ह्यांच्यात योग्य तो समन्वय रहावा म्हणून चार पुरुषार्थ सांगितले आहेत.

1. पुरुषार्थ
मानवी जीवनाचे ननयमन करण्यासाठी जसे सोळा संस्कार आहेत त्याप्रमाणे
व्यक्ती आणण समष्टी हयांच्यात योग्य तो समन्वय रहावा म्हणून चार पुरुषार्थ सांगितले आहेत. साध्य
आणण ते प्राप्त करण्यासाठी साधने असे त्याचे स्वरूप आहे. मात्र साधनांची शुगचभूतथता ववशेषत्वाने दिसून
येते. हे चार पुरुषार्थ पुढीलप्रमाणे होते.
(१) धमथ : वेिकाळात भौनतकतेपेक्षा आध्यात्त्मकतेला जास्त महत्त्व होते. समाजाचे व्यवहार नीट
चालण्याकररता काही यमननयम होते. त्यांचे आचरण करणे म्हणजे धमथ पाळणे, धमाथचरण करणे होय.
त्यात अर्ाथतच नीनततत्त्वे अंतभूथत होती. प्रारंभापासूनच भारतीय समाज नौनतवर आधारलेला आहे.
अशाप्रकारे धमथ पाळणे प्रत्येकाचे कतथव्य होय.
(२) अर्थ : क
ु टूंबाची जबाबिारी आपल्या शशरावर घेणे प्रत्येक िृहस्र्ाश्रमीचे कतथव्यआहे. अर्ाथत
त्यासाठी द्रव्याजथन अननवायथ ठरते. द्रव्याजथनाचा मािथ आपल्या आवडीननवडीप्रमाणे प्रत्येकाने ठरवावयाचा
आहे. पौरोदहत्य करणे, पराक्रम िाजववणे, शेती,व्यवसाय करणे असे ववववध मािथ, उपमािथ उपलब्ध
होते. मात्र असे द्रव्याजथन करताना कोणाला फसवून, लबाडीने पैसा न शमळववता तो सन्मािाथने,
सचोटीच्या मािाथने शमळववणे.

2. (३) काम : ही एक प्रकारची शारीररक व मानशसक िरज होय, त्यासाठीच सुसंस्कृ त
समाजात वववाह हा एक संस्कार मानला िेला. धमाथचा व नीनतचा मािथ सोडू नये हा
त्यामािील उद्िेश आहे. प्रत्येकाने त्याप्रमाणे आपले आचरण पववत्र ठेवावे.
(४) मोक्ष : हे मानवी जीवनाचे अंनतम ध्येय होते. एका अर्ाथने ते साध्य होते. हे
साध्य प्राप्त करण्यासाठी धमथ, अर्थ आणण काम ही साधने होती. त्यामुळे ही साधने
यर्ायोग्य मािाथने, नीनतच्या मािाथने वापरली तर ननत्चचतच मोक्ष शमळतो आणण अंततः
चारही पुरुषार्थ पार पडतात अशी त्यावेळेची श्रद्धा होती.