पहिल्या महायुद्धात निर्माण झालेल्या आर्थिक मंदीचा राजकीय क्षेत्रावरही गंभीर परिणाम झाला. आर्थिक मंदीमुळे सर्वत्र बेकारी, उपासमार, असंतोष, अस्थिरता अशी निर्माण झाली.

1. आर्थिक मंदीचा परिणाम (प्रभाव)
(१) हुक
ु मशाहीचा उदय : पहहल्या महायुद्धात निमािण झालेल्या आर्थिक मंदीचा िाजकीय क्षेत्राविही गंभीि परिणाम
झाला. युिोपीय देशातील बिघडलेली अथिव्यवस्था तेथील शासिांिा साविता आली िाही. त्याचा फायदा काही हुक
ु मशहांिी
घेतला. त्यादृष्टीिे जमििीचे उदाहिण अनतशय िोलक
े आहे. हहटलिच्या भाषणांमुळे जमििीला फक्त तोच सावरू शकतो व
शक्क्तशाली ििवू शकतो अशी जमिि जितेचीही भाविा ििली. त्यातूिच िाझी पक्षाचे हात िळकट होऊि हहटलि जमििीचा
हुक
ु मशहा ििला.
(२) लोकशाही शासिाची ववफलता : आर्थिक मंदीमुळे सवित्र िेकािी, उपासमाि, असंतोष, अक्स्थिता अशी निमािण
झालेली परिक्स्थती लोकशाही शासिांिा िीट हाताळता आली िाही. त्यामुळे जितेचा लोकशाही प्रणालीविील ववश्वास डळमळू
लागला. ववमि प्रजासत्ताक क्स्थती सांभाळण्यास असमथि ठिल्यािेच जमििीत हहटलिचा उदय झाला. इटलीत मुसोललिीच्या
उदयालाही ह्यावेळी वेगळी परिक्स्थती कािणीभूत िव्हती.

2. (३)ववश्विंधुत्वाला धक्का : आर्थिक मंदीचा फटका िड्या िाष््ांिाही िसला. त्यामुळे सामूहहक
सुिक्षक्षततेसाठी जिािदािी स्वीकािण्यास कोणीही तयाि िव्हते. परिणामी िाष््संघ दुििल ििला. लशवाय
आर्थिक िाष््वादाची कल्पिा समोि आल्यािे आर्थिक क्षेत्रात पिस्पि सहकायि, सामंजस्य उिले िाही.
ववश्विंधुत्वाच्या कल्पिेला त्यामुळे जिि धक्का िसला.
(४) साम्यवादाचे आकषिण : पहहले महायुद्ध, आर्थिक मंदी ह्या काळात युिोपात सवित्र भांडवलशाही
शासि होते. त्यांिा प्राप्त परिक्स्थतीतूि मागि काढण्यात अपयश आल्यािे साहक्जकच जितेला साम्यवादाचे
आकषिण वाटू लागले. िुकतीच िलशयात साम्यवादी क्ांती यशस्वी होऊि स्टॅललिच्या िेतृत्वाखाली िलशया
प्रगतीकडे वेगािे वाटचाल किीत होता. त्या प्रभावािे अिेक देश साम्यवादाकडे झुकले. प्रामुख्यािे हा प्रभाव
पूवि युिोपात अर्धकच जाणवला.
(५) िाजिैनतक प्रभाव : आर्थिक मंदीमुळे नििःशस्त्रीकिणाच्या प्रयत्िांिाही फटका िसला. आर्थिक
संकटातूि िाहेि येण्यासाठी जमििी, इटलीसािख्यांिी वसाहतवादाचे धोिण अवलंबिले. त्यासाठी त्यांिी
शस्त्रसज्ज होण्यास प्रािंभ क
े ला. खिे ति आर्थिक मंदीचे संकट १९३३ मध्ये समाप्त झाले. पण जमििी,
इटलीच्या धोिणात िदल झाले िाही. त्यामुळे जगातील शांतता भंग पावू लागली. ह्याच वषी जपाि व
जमििीिे िाष््संघातूि आपले अंग काढूि घेतले.

3. (६) अथिव्यवस्थेचा पाया डळमळीत झाला : अमेरिकि अथिव्यवस्थेचा पाया डळमळीत झाला आणण भिभिाटीचा
व समृध्दीचा डोलािा कोलमडूि अमेरिका आर्थिक मंदीच्या भोवऱ्यात सापडूि गटांगळ्या खाऊ लागली. हुिि शासिािे
अंमलात आणलेल्या सवि योजिा मंदीची लाट पितवूि लावण्यास असमथि ठिल्या.
(७) शेअसिचे भाव गडगडले : शेअिचे भाव गडगडल्यामुळे लक्षावधी आयुष्याची कमाई मातीत लमळाली. कजि
काढूि शेअि खिेदी क
े लेले अमेरिकि िागरिक कजििाजािी झाले.
(८) मालमत्ता गहाण : खिेदी क
े लेल्या चैिीच्या व सुखसोयींच्या वस्तूंच्या ककमतीचे हप्ते वेळेवि देणे अशक्य
झाल्यामुळे हजािो अमेरिकि खाजगी कजािच्या डोंगिाखाली र्चिडले गेले घिे आणण मालमत्ता गहाण टाकण्याचे प्रमाण
िेसुमाि वाढले.
(९) िँका िंद पडल्या : त्रस्त झालेल्या अमेरिकि ठेवीदािांिी िँकातील ठेवी काढूि घेतल्यामुळे आणण सट्टेिाजीत
आलेल्या तोट्यामुळे शेकडो िँका िंद पडल्या. िँका िंद पडू लागल्यामुळे उद्योगधंद्यासाठी लागणािे भांडवल लमळेिासे
झाले.
(१०) कािखािदािी िंद पडली : अमेरिकि िागरिकांची क्यशक्ती घटल्यामुळे हजािो लहाि कािखािे िंद पडले
आणण मोठ्या कािखािदािांिी आपले उत्पन्ि घटवले. परिणामी लक्षावधी मजुिांवि िेकािीची व उपासमािीची क
ु -हाड
कोसळली.

4. (११) सांपवत्तक क्स्थती ढासळली : शेतकऱ्यांचे उत्पन्ि झपाट्यािे घटत गेल्यामुळे शेतकिी वगाित
वस्तू खिेदी किण्याची ताकत उिली िाही. क
े वळ कामगाि व शेतकिीच िव्हे ति डॉक्टि, लेखक,
र्चत्रकाि, संगीतकाि, इंक्जनियि, िाटककाि आदी लोकांची सांपवत्तक क्स्थती कमालीची ढासळली.
(१२) िेकािी वाढली : िस्त्यािस्त्यातूि निरूद्देश भटकणाऱ्या िेकािांचे थवे आढळू लागले. सुरुवातीला
खाजगी धमि संस्था आणण सामाक्जक संस्थांिी िेकािांिा अन्िवाटप किण्याचे कायि सुरू क
े ले.
(१३) फ्रान्समध्ये आर्थिक आणीिाणी : मंदीच्या काळात पयिटि व्यवसायामुळे फ्र
ें च सिकािला
लमळणािे भिीव उत्पन्िही लक्षणीयरित्या घसिले. उद्योगधंदे, कािखािे आणण देशांतगित व ववदेशी
व्यापािात आलेली मंदीची लाट, धडधड िंद पडणािे कािखािे त्यातूि उद्भवणािी िेकािी या सवि
प्रकािांिा तोंड देता देता सि १९३३ मध्ये जागनतक महामंदीशी झगडतािा फ्रान्सच्या चाि पंतप्रधािांचे
पति झाले.
(१४) इंग्लंडची अथिव्यवस्था ढासळली : सि १९२९ च्या जागनतक महामंदीिे इंग्लंडला जििदस्त
तडाखा हाणला. मंदीच्या संकटाचा परिहाि किणे, इंग्लंडमधील मॅकडोिाल्ड सिकािच्या शक्तीिाहेिचे
काम ठिले. ववदेशी व्यापाि युध्दपूवि पातळीपेक्षा खालावलेला होता. अशा िाजूक आर्थिक परिक्स्थतीत
मंदीचे संकट कोसळल्यामुळे परिक्स्थती अर्धकच बिकट झाली.