विसाव्या शतकाच्या प्रारंभी भारतात इतिहास विषय संशोधन झाले त्यातून सिंधू नदीच्या खोऱ्यात गडप झालेली वैदिक काळापूर्वीची एक प्रगत संस्कृती जगाच्या निदर्शनास आली.

1. MANOHARBHAI SHIKSHAN PRASARAK MANDAL, ARMORI’S
MAHATMA GANDHI ARTS, SCIENCE & LATE N. P. COMMERCE COLLEGE,
ARMORI DIST- GADCHIROLI (M.S.) 441208
AFFILIATED TO GONDWANA UNIVERSITY, GADCHIROLI
RE-ACCREDITED BY NAAC ‘A’ WITH 3.02 CGPA
DEPARTMENT OF HISTORY
ASST. PROF. PUNDLIK M. VYAHADKAR

2. स िंधू िंस्कृ तीचा शोध :
● वि ाव्या शतकाच्या प्रारिंभी भारतात इततहा विषय िंशोधन झाले त्यातून स िंधू नदीच्या खोऱ्यात गडप झालेली
िैददक काळापूिीची एक प्रगत िंस्कृ ती जगाच्या तनदशशना आली. र जॉन माशशल, राखालदा बनजी, दयाराम
ाहनी यािंनी १९२१ ते १९३० च्या दरम्यान करून जगाला हडप्पा िंस्कृ तीची ओळख करून ददली.
● स िंध प्रािंतातील लारकाना जजल्ह्यात – मोहेंजोदारो (स िंधू नदी)
●पिंजाब प्रािंतातील मौंटगोमेरी जजल्ह्यात – हडप्पा (रािी नदी)
हडप्पा िंस्कृ तीतील सलपी :
● या िंस्कृ तीतील लोकािंची स्ितिंत्र अशी चचत्रसलपी होती.
● या सलपीत ३९६ चचत्रे होती.
● सलपी डािीकडून उजिीकडे सलदहली जात होती कक उजिीकडून डािीकडे सलदहली जात होती यात विद्िानािंमध्ये मतभेद
आहेत.

3. नगररचना :-
● नागरी िंस्कृ ती होती, ग्रामीण भागातही प्र ार
● मोहेंजोदडो शहरात ३३ फ
ु ट रिंदीपयंत मोठे रस्ते, एकमेकािंना काटकोनात
समळत.
● रस्त्याच्या बाजूला ािशजतनक विदहरी
● अिंतराअिंतरािर ददव्याचे खािंब अ त.
● घरातील नाली गािातील मोठ्या नालीला जोडलेली अ त.
● नागरी ािंडपाण्याची उत्कृ ष्ठ व्यिस्था क
े ली होती.

4. गृहरचना :-
● राहण्याची घरे प्रशस्त ि दुमजली, काही घरे ततमजली ुद्धा होती.
● बािंधकामा ाठी पक्कक्कया विटािंचा िापर
● घरािंना उिंच दारे ि भरपूर खखडक्कया
● घरािंची रस्त्याकडील बाजू पूणशतः बिंद
● प्रत्येक घरात विदहरी, स्नानगृह, नाली, अजननक
ुिं ड ि कचरा टाकण्या ाठी गोल कठडे अशा िश
ोयी.
● काही घरात एकापेक्षा जास्त स्नानगृह

5. महास्नानगृह :
♦मोहेंजोदडो या शहरात एक महास्नानगृह ापडले.
♦ हे स्नानगृह १८० फ
ु ट लािंब ि १०८ फ
ु ट रिंद
♦ स्नानगृहाच्या मध्यभागी ३९×२३×०८ आकाराचा तलाि.
♦ तलािात स्िच्छ पाणी आणण्याची ि खराब झालेली पाणी बाहेर नेण्याची व्यिस्था.
♦ तलािाच्या चारही बाजूला लहानलहान खोल्हया.
♦ खोल्हयािंचा उपयोग काही धासमशक विधी ाठी होत अ ािा.
रस्ते ि फाई :
♦ मोहेंजोदडो नगरात ३४ फ
ु ट रिंदीपयंत मोठे रस्ते.
♦ रस्त्याच्या बाजूला ािशजतनक विदहरी, ददव्यािंचे खािंब.
♦ उत्कृ ष्ट फाईची व्यिस्था, प्रत्येक घरातील नाली गािातील मोठ्या नालीला जोडलेली अ े.
♦ नागरी ािंडपाण्याची उत्कृ ष्ट व्यिस्था, जगातील कोणत्याही प्राचीन िंस्कृ तीत आढळून येत नाही.

6. धासमशक कल्हपना
पूजा पद्धती :
● उत्खननात देवळाचे अवशेष सापडले नाहीत.
● मातृदेवतेच्या लहान लहान मुत्याा सापडल्या.
● शक्तीचे प्रततक मातृदेवतेची पूजा होत असावी.
● हडप्पा संस्कृ तीत पशुपतीची पूजा होत असे. शशवशलंग मात्र सापडले नाही.
● पशूंमध्ये बैलासारखा ददसणारा एकशशंगी प्राणी (युतनकॉना) होता.
अिंत्य िंस्कार :-
● हडप्पाला एक स्मशानभूमीआढळली. (५७ प्रेते आढळली.)
● मृतांना त्यांच्या वस्तूसह पुरण्याची पद्धती होती.
● प्रेतांना प्राण्यांना खावयास देऊन नंतर त्यांच्या अस्थी एखाद्या मडक्यात ठेवून ते
जशमनीत पुरले जाई.
● मृतदेह जाळून क
े वळ अस्थी ककं वा राख जशमनीत पुरायची अथवा नदीच्या पात्रात
ववसजान करायचे.

7. ामाजजक जीिन
िेशभूषा :-
● हडप्पा िंस्कृ तीत ुती कपडे िापण्यात िंपूणश जगात भारताचा पदहला क्रमािंक लागतो.
● लोकािंची िेशभूषा ाधीच होती.
● पुरषािंचा पोशाख – धोतर ि उपरण्या ारखे िस्त्र
● जस्त्रयािंचा पोशाख – पुरषािं ारखाच पोशाख. जस्त्रयािंची क
े शभूषा आकषशक.
● जस्त्रयािंप्रमाणेच पुरष ुद्धा क
े ठेिीत, पुरष दाढी ठेित ि समशी काढून टाकीत.
● जस्त्रया उटणे, काजळ, ओष्टरिंग ्या ारखी ौंदयश प्र ाधने िापरीत.
● आर ा म्हणून चकचकीत धातूचा िापर क
े ला जाई.
अलिंकार :-
● स्त्री ि पुरष दोघेही अलिंकार िापरत.
● अलिंकार- क
िं ठे, बाजूबिंद, कणशफ
ु ले, क
िं बरपट्टे, अिंगठ्या
● धातूचा िापरत- तािंबे, मणी, सशिंपले यािंचा िापर करत.
● शस्त्रे –क
ु ऱ्हाडी, बाण, खिंजीर, परशू
● औषधी – ािंबरसशिंग,सशलाजजत, मुद्रफ
े

8. मनोरिंजन :-
♦ स िंधू िंस्कृ तीतील लोक ोंगट्या खेळत अ त.
♦ फा े तयार करण्या ाठी मातीचा, धातूचा ककिं िा हजस्तदिंताचा िापर
♦ नृत्य हे करमणुकीचे ाधन होते.
♦ लोक िंगीताचेही उपा क होते.
♦ यासशिाय सशकार, कोंबडयािंची झुिंज, मा ेमारी इत्यादी मनोरिंजनाची ाधने.
कला :-
♦ उत्खननात पाषाणाचे १३ पुतळे ापडले.
♦ मोठ्या िंख्येने मानिाच्या ि पशूिंच्या लहान लहान मुत्याश आढळून आल्हया.
♦ लहान मुलािंची अततशय ुिंदर आहेत. मान हलविणारा बैल, माकड,खार ही खेळणी खेळत.
♦ मातीचे ि ब्ााँझचे लहान पुतळेही कलापूणश आहेत.
चािंदी मात्र अल्हप प्रमाणात िापर झाल्हयाचे दद ून येते.

9. आचथशक जीिन
व्यापार :-
● हडप्पा िंस्कृ तीचे आचथशक जीिन मृद्ध होते.
● मोहेंजोदडो ि हडप्पा येथे व्यापारी पेठा होत्या.
● व्यापार भूमागाशने ि जलमागाशने चालत अ े.
● इराक, इराण, मे ोपोटेसमया, इजजप्त अशा िंस्कृ तीशी व्यापार चालत होता.
● ोने, चािंदी, पाचू इत्यादी गोष्टीिंची आयात क
े ली जाई, तर अन्नधान्य, कापड इ. तनयाशत.
● गुजरातमधील लोथल हे अततप्राचीन बिंदर होते.
कृ षी :-
● शेती हा प्रमुख व्यि ाय होता.
● खजूर, भाजीपाला, फळे, िाळविलेले मा े, तािंदूळ, गहू, दुध ्यािंचा आहारात उपयोग.
● शेतीला जोडधिंदा म्हणून पशुपालन करत.
● म्है , हत्ती, उिंट इत्यादी प्राणी पाळत. िाघ, गिा, हरीण यािंच्या मुत्याश ापडल्हया.
● मेहेरगड येथे धान्याचे कोठार ापडले.

10. स िंधू िंस्कृ तीचा काळ :
● विद्िानािंमध्ये स िंधू िंस्कृ तीच्या काळाविषयी एकिाक्कयता नाही.
● िश ाधारणपणे इ पूिश ३५०० हा ्या िंस्कृ तीचा काळ अ ािा.
● हडप्पा िंस्कृ ती ताम्रकालीन होय.
● हडप्पा िंस्कृ तीतील लोकािंना लोखिंड मादहती नव्हते.
िंस्कृ तीचा विनाशाची कारणे :
● इतकी प्रगत िंस्कृ ती विनाश का पािली हे तनजचचतपणे ािंगता येत नाही.
● ्या िंस्कृ तीमधील स िंधू नदीच्या प्रकोपाची नेहमीच भीती होती. अशाच एखाद्या पुरात ्या िंस्कृ तीचा विनाश
झाला अ ािा.
● आयांच्या आक्रमणामुळे हडप्पा िंस्कृ तीचा विनाश झाला अ ािा.
● काही विद्िानािंच्या मते भूक
िं पामुळे स िंधू नदीचा तळ िर येऊन पाणी मागे रक
ू लागल्हयाने मोहेंजोदडो ला धोका
तनमाशण झाला.
● हिामानाच्या बदलामुळे राजस्थानमधील कालीबिंगन शहर उजाड झाले.