2. जिन-िाक-रूसो(१७१२-१७७८)
हा एक फ्र
ें च लेखक, सांगीतकार ि तत्त्िज्ञ होता. १८व्या शतकामधील एक
आघाडीचा राजकीय तत्त्िज्ञ असलेल्या रूसोच्या विचाराांचा फ्र
ें च क्ाांतीिर प्रभाि पडला होता.
रूसोने लोकशाहीची स्िातांत्र्य, समता ि बांधुता ही तत्त्िे घोवित क
े ली होती. हालाखीच्या
काळातही रुसोने कमी ियात जगभर प्रिास क
े ला. त्यामुळे प्रत्यक्ष अनुभिातून त्याांना शशक्षि
शमळाले. लोकाांना आकिीत करण्याची नैसर्गिक क्षमता त्याांच्याकडे होती.
मािूस हा जन्मतःच स्ितांत्र असतो. परांतु तो अनेक बांधनात जखडलेले
आहे. मािूस नैसर्गिक समजराचनेपासून जजतका दूर जाईल तततकी त्याच्यािरील कृ त्रत्रम बांधने
िाढत जातात. समाजाला स्िस्थपुनि जीिन जगण्यासाठी काही बांधने आिश्यक असतात. ही
बांधने समाजाने स्िखुशीने स्ितःिर लादून घेतलेली असतात. याचे अनुशासन करण्याकररता
समाजानेच राज्यव्यिस्था तनमािि क
े ली. राज्यव्यिस्था मानि तनशमित असून तो एक करार
आहे. जर राज्य सांस्थेने कराराचा भांग क
े ला तर ती राज्य व्यिस्था उलथून पाडण्याचा लोकाांना
अर्धकार आहे. जगप्रशसद्ध पािलेली लोकशाहीची ' स्िातांत्र, समता, बांधुता ' ही तीन तत्िे
रुसोने घोवित क
े ली होती.
3. .
राज्यसांस्था हा एक करार आहे ही कल्पना रूसोपूिी टॉमस हॉब्ज
आणि जॉन लॉक ह्या दोन तत्ििेत्याांनी विस्ताराने माांडली होती. हॉब्जच्या
माांडिीप्रमािे राजसत्तेला अतनयांत्रत्रत अर्धकार शमळत होते, तर लॉकच्या
विचारप्रिालीत राज्यसत्तेिर काही अल्पस्िल्प बांधने येत होती. रूसोच्या
शसधदाांताप्रमािे नेमक
े काय होत होते हे ठरवििेच अिघड आहे. सांपूिि
व्यजततस्िातांत्र्यिादी आणि अमयािद एकार्धकारिादी दोघेही आपापल्या
भूशमकाांच्या समथिनाथि रूसोच्या लेखनाचा आधार घेत असल्याचे विलक्षि दृश्य
ददसते.
नेपोलियन बोनापार्ट म्हितो " रूसो जन्मला नसता तर.
फ्र
ें च राज्यक्ाांती घडून आली नसती.
6. सामुदहक ईहा/सामान्य ईच्छा
रूसोने आपला सामाजजक कराराचा शसधदाांत समान ईहा
(जनरल त्रबल) ह्या आपल्याच एका सांकल्पनेिर उभा क
े लेला आहे. मोठा समाज एकत्र नाांदत
असला की सिाांच्या दहतासाठी सिाांची शमळून एक,सिाांना समान अशी सािित्रत्रक भािना ककां िा
इच्छा तनमािि होते. तीच समान ईहा होय. ही ईहा म्हिजे क
े िळ अनेकाांच्या अनेक इच्छाांची
बेरीज नसते. ती स्ितांत्र ,सिािमधये सारखीच िसत असलेली पि अमूति अशी एक प्रेरिा असते.
समान ईहेला प्रत्येक व्यतती समूहतनयांत्रिासाठी सिि प्रकारचे अर्धकार आपि होऊन प्रदान करते.
आता त्या समान ईहेत त्या व्यततीची ईहा समाविष्ट असतेच आणि म्हिूनच रूसोच्या मते
प्रत्येक व्यतती स्ितःचे स्ितःलाच सिािर्धकार सुपूदि करीत असते. तेव्हा ह्या प्रकारात त्याच्या
मते क
ु िीच आपले स्िातांत्र्य गमािीत नाही परांतु ह्यापुढे रूसोला जेव्हा व्यिहारािर यािे लागते,
तेव्हा िरील सारखे गूढ आणि सांददग्ध विचार साांगून भागेनासे होते. त्या समान ईहेचे प्रत्यक्ष
आणि मूति स्िरूप कोठे ददसतेॽ ह्याचे उत्तर रूसोलाही राज्यसांस्थेत असेच द्यािे लागते. म्हिजेच
समान ईहेला जी अतनबांध सत्ता द्याियाची ती प्रत्यक्षात राज्यसांस्थेला शमळिे हे ओघानेच येते.
तथावप राज्यसांस्था आणि समान ईहा एकच नव्हेत. राज्यही एक त्या ईहेने उभी क
े लेली यांत्रिा
असते आणि अथाितच त्या ईहेला ती यांत्रिा बदलिे मोडिे इ. स्िरूपाचे सिि अर्धकार असतात.
7. . सामुदहक ईहा अथि :-
रूसो समाज म्हिजेच राज्य मानतो पि राज्य आणि
शासन ह्यात स्पष्ट भेद करून शासनािर तनयांत्रि ठेिण्याचे समाजाचे म्हिजेच समाजातील
व्यततीचे–अर्धकार मान्य करीत आहे असे िाटते परांतु व्यिहारात प्रत्यक्ष समाजजीिनात
ज्या अनेक गुांतागुांती ददसतात, त्याांची सोडििूक कशी कराियाची याची समाधानकाराक उत्तरे
रूसोच्या वििेचनातून हाती येत नाहीत. पुष्कळदा दोन -चार व्यततीांची इच्छा समाजाचा
ककां िा समूहाचा जो विचार असतो, त्याहून िेगळी ददसते. कधी एकच व्यततीही सांपूिि
समाजाच्या श्रधदेच्या विरोधी बोलत असते ककां िा िागत असते. अशा प्रसांगी रूसो त्या
व्यततीला ककां िा त्या अल्पसांख्य गटाला समान ईहेविरूद्ध म्हिजेच प्रत्यक्षात राज्याविरूद्ध
ितिन करायला मुभा देत नाही. समान ईहाच बदलता येिार असेल, तर एखादी व्यतती
ककां िा एखादा लहानसा गट राज्याविरूद्ध जाण्याचे स्िातांत्र्य घेऊ शकले असे त्याांच्या
वििेचनातून धितनत होते पि म्हिजे व्यततीला अर्धकार असा नाही समान ईहेच्या
म्हिजेच शासनाच्या दांडाचा धोका पतकरून व्यततीने आपल्याला जे योग्य िाटते ते करािे,
ह्यातून अर्धक रूसोच्या तत्िज्ञानातून काही तनघत नाही.
8. रूसोच्या मते इच्छेचे प्रकार ;
१ िास्तविक इच्छा
२ आदशि इच्छा
सामुदहक इहेची तनशमिती-
सामुदहक इहेच्या अज्ञापालनातून स्िातांत्र्यची हमी -
9. सामुदहक इहेची िैशशष््ये :-
१ सामुदहक ईहेच प्रतततनर्धत्ि क
े ले जाऊ शकत नाही
२ सामुदहक ईहा अदेय असते
३ सामुदहक ईहा अविभाज्य असते
४ सामुहीक ईहा स्थातयक असते
५ सामुदहक ईहा नेहमी अचूक ि न्यायी असते
६ सामुहीक ईहा कायद्याचा मुलास्त्रोत असते
७ सामुदहक ईहा तनरांक
ु श ि सििकश असते
10. टीकात्मक परीक्षि :-
१ मानिी स्िभािाचे एकाांगी िििन
२ तनसगाििास्थेचे विचार एकाांगी स्िरूपाचे
३ प्रततपादनातील विसांगती
४ सामाजजक करारामधील अस्पष्टता
५ प्रगतीच्या तत्िाकडे दुलिक्ष
६ सामुदहक ईहेबाबत सांददग्ध विचार
