व्यक्तीजीवनाचे नियमन होण्यासाठी संस्कार उदयास आलेत. जीवधारणेपासून तो मृत्यूपावेतो अनेक संस्कार होते. त्यात अत्यंत महत्त्वाचे असे सोळा संस्कार मानल्या गेले.

1. संस्कार
समाजाचे व्यवहार नीट, सुचारू ररतीने चालावेत, त्यात परस्पर गुंतागुंत, गोंधळ, हस्तक्षेप होऊ
नये म्हणून आयाांची आश्रमव्यवस्था अस्स्तत्वात आली. त्या त्या काळातील कततव्य पार पाडणे ही
त्यामागील भावना होती. थोडक्यात म्हणजे, समाजाचे ननयमन होण्याकररता आश्रमपद्धती सुरू झाली
त्याप्रमाणे व्यक्तीजीवनाचे ननयमन होण्यासाठी संस्कार उदयास आलेत. जीवधारणेपासून तो मृत्यूपावेतो
अनेक संस्कार होते. त्यात अत्यंत महत्त्वाचे असे सोळा संस्कार मानल्या गेले. त्यांची माहहती
पुढीलप्रमाणे आहे.
(१) गभातधान : गभत धारणा होण्यासाठी आणण उत्तम संतती होण्यासाठी करावयाचा हा एक धार्मतक ववधी
होता.
(२) पुंसवन : पुत्रप्राप्तीसाठी करावयाचा हा एक ववधी होता. सोमासारख्या वनस्पतीच्या देठांची पूड
गभतवतीच्या उजव्या नाकपुडीत घालणे असा हा ववधी होय. काही हठकाणी वडाचा उल्लेख आढळतो.
(३) सीमंतोन्नयन : गभातची नीट काळजी घ्यावी म्हणून वपत्याने धार्मतक कायत, ववष्णुची प्राथतना करणे
ह्याबरोबरच आपल्या पत्नीची वनस्पती प्रयोगातून ननगा राखणे.

2. (४) जातकमत : मूल जन्माला आल्याबरोबर सोन्याच्या अंगठीने त्याच्या तोंडाला मध लावणे. ह्यामुळे मूल तेजस्वी
बनते असा ह्या संस्कारामागील भाव होता.
(५) नामकरण : अकराव्या हदवसानंतर मुलाचे नांव ठेवणे. साधारणतः हा कायतक्रम बाराव्या हदवशी होत असल्याने
त्याला बारसे असेही म्हणतात.
(६) ननष्क्रमण : मुलाला प्रथमच देवदशतनाच्या ननर्मत्ताने घराबाहेर नेणे.
(७) अन्नप्राशन : सहाव्या महहन्यात मुलाला भोजन देण्यास प्रारंभ करणे. ह्याला उष्टावण असेही म्हणतात.
(८) जावळे : वयाच्या नतसऱ्या वर्षी मुलाच्या डोक्यावरील सवत क
े स (मध्यभागी थोडे ठेवून) काढून टाकणे. ह्या
संस्काराला चौलकमत, चूडाकमत, वपनक्रक्रया अशीही नावे आहेत.
(९) कणतवेध : हा कान टोचण्याचा ववधी होय.
(१०) उपनयन : ह्याला व्रतादेश असेही म्हणतात. साधारणतः मुलगा ८ वर्षातचा झाल्यानंतर करावयाचा हा संस्कार
आहे. त्यावेळी मुंज नावाची गवताची जुडी क
ं बरेला बांधतात म्हणून ह्या ववधधला मौंजीबंधन असे म्हटल्या जाते.
ह्यावेळी मुलाच्या गळ्यात यज्ञोपवीत (जानवे) घातले जाते. त्यानंतरच तो मुलगा ववद्याजतनासाठी गुरुच्या घरी
जाण्यास पात्र होतो. हा संस्कार ब्राह्मण, क्षत्रत्रय आणण वैश्य अशा तीनही वणणतयांमध्ये होता. ह्या वणणतयांनाच
वेदाध्ययनाचा अधधकार होता हे लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे.

3. (११) वेदारंभक्रक्रया : उपनयन झालेला मुलगा ज्ञानाजतन करण्यास, ववद्याभ्यास करण्यास, वेदांचे अध्ययन करण्यास पात्र ठरतो.
तेव्हा प्रत्यक्षात वेदांचे अध्ययन सुरू करण्यापूवीचा हा संस्कार होय.
(१२) क
े शांत : वेगवेगळ्या वणणतयांसाठी हा संस्कार वेगवेगळ्या वयात करावयाचा होता. जावळे करताना सारखाच हा ववधी होता.
डोक्यावरील सवत क
े स काढून टाकावयाचे (श्मधू)
आणण ब्राह्मणाला गाय दान करावयाची.
(१३) समावततन : ह्याला स्नान असेही म्हटले जाई. वेदाध्ययन आटोपल्यानंतर गुरुच्या अनुमतीने स्वगृही परतल्यानंतरचा हा
संस्कार होता. स्नान करून वेदाभ्यासकाळातील वस्त्रे इ. चा त्याग करावयाचा. एकप्रकारे हा ब्रह्मचयातश्रम समाप्तीचा समारंभ
होता. त्यानंतर ववद्याथी स्नातक समजला जाई व पुढे आपल्या इच्छेनुसार जीवन जगण्याचे त्याला स्वातंत्र्य होते.
(१४) वववाह : समावततनानंतर मुलगा वववाह करण्यास स्वतंत्र होता. वववाह करून आणण आपल्या उपस्जववक
े चा मागत ननस्श्चत
करून वृद्धावस्थेकडे झुकलेल्या मातावपत्यांना कौटुंत्रबक जबाबदारीतून मुक्त करणे व क
ु टुंबाची जबाबदारी स्वतःकडे घेणे मुलाचे
कततव्य होते. वववाहबंधनात अडकलेल्या गृहस्थाची ह्यार्शवाय अनेक धार्मतक, सामास्जक कततव्ये होती.
(१५) अस्ननपररग्रह : वववाहानंतर गृहस्थाश्रमी बनलेल्याने अस्ननची उपासना करावयाची.
(१६) अंत्यसंस्कार : मानवी जीवनातील हा अंनतम संस्कार होय. मनुष्याचा मृत्यू झाल्यावर त्याच्या मृत देहावर काही संस्कार
करावयाचे. तसेच त्याला सद्गती प्राप्त होण्यासाठी पुढे काही हदवस संस्कार, ववर्शष्ट ववधी करावयाचे.