2. —жаданне палякаў
набыць землі і
пасады ў ВКЛ;
—каталіцкая
экспансія на Ўсход.
РРРэээччч ПППааассспппааалллііітттаааяяя
1.07.1569 г. – Люблінская унія, утварэнне РП.
ВКЛ + Польшча
Рэч Паспалітая
У м о в ы:
Жыгімонт ІІ Аўгуст (1548-1572) — Генрых Валуа (1574 г., 6 мес.) —
— Стэфан Баторый (1576-1586) —
— Жыгімонт ІІІ Ваза (1587-1632) — Уладзіслаў ІV Ваза (1632-1648) —
— Ян Казімір Ваза (1648-1668) —
— Міхаіл Вішнявецкі (1669-1673) — Ян Сабескі (1674-1696) —
— Аўгуст ІІ Моцны(1696-1706,1709-1733) —
— Станіслаў Ляшчынскі(1706-09,1733) —АўгустІІІ Прыгожы(1734-63) —
—— Станіслаў Аўгуст Панятоўскі(1764-1796)
Генрых Валуа.
Генрыкавы артыкулы:
кароль не меў права прызначаць сябе пераемніка;
не меў права мець зносіны з замежнымі дзяржавамі;
пазбаўляўся заканадаўчага і судовага праў;
прызначаць паспалітае рушанне;
абмежавана яго права устанаўліваць падаткі;
павінен падтрымліваць мір ў дзяржаве.
Стэфан Баторый.
Паходзіў састаражытнага венгерскага роду. Пры ім Лівонская
вайна набыла пераможны характар, пачынаецца ліквідацыя
негатыўных наступстваў Люблінскай уніі (1576г. – Прывілей, у
якім падкрэслівалася незалежнасць ВКЛ, здымаліся абмежаванні з
адміністрацыйны апарат;
заканадаўства;
суд;
войска;
мова;
тытул і пячатка
адміністрацыйны апарат;
заканадаўства;
суд;
войска;
мова;
тытул і пячатка
—жаданне шляхты
атрымаць залатыя
вольнасці палякаў;
—Лівонская вайна;
Адзіны кароль польскі і
вкл /выбіраецца/;
Сойм /збіраецца на тэр-рыі
Польшчы/
Знешняя палітыка
3. дзейнасці Статута; 1578г. – “статутавыя паправы”-узнаўлялі
важныя нормы права, адмененыя Любл.соймам, 1581г.–Галоўны
Трыбунал). Кароль падтрымліваў каталіцтва і езуітаў (“Калі б я не
быў кароль, то быў бы езуітам!”). У 1579г. утварыў Віленскую
езуіцкую акадэмію. Рэзідэнцыю трымаў у Гародне.
Уступкі ліцвінам пасля уніі:
70-80-я гг. 16 ст. – у межах ВКЛ рэгулярна праводзіцца
агульнадзяржаўны сейм;
1581 г. – стварэнне асобнага суда- Галоўны Трыбунал;
1588 г. – ІІІ Статут (Леў Сапега: “Не чужой моваю, але сваёю
ўласнай правы пісаныя маем”).
1653 і 1655 гг. – пастановы Брэсцкага і Варшаўскага соймаў аб
забароне польскім вайскам без дазволу пераходзіць межы ВКЛ.
1673г.–пастанова сойма - кожны трэці сойм праводзіцца ў
Гродна.
1696 г. – шляхта ВКЛ поўнасцю ураўноўвалася з польскай у
кантроле над дзейнасцю вышэйшых чыноўнікаў. !!! у гэтым годзе
афіцыйнай мовай справаводства стала ПОЛЬСКАЯ !!!
Жыгімонт ІІІ Ваза. Сын шведскага караля. “Кароль-заўтра”.
1588 г. – ІІІ Статут ВКЛ – канчатковая ліквідацыя негатыўных
наступстваў Люблінскай уніі: не упамінаецца унія, ВКЛ
абвяшчаецца самастойнай дзяржавай; Палякам забараняецца
набываць землі у ВКЛ, толькі вкл шляхта магла займаць
дзярж.пасады і землі у ВКЛ.
1596 г. – Брэсцкая унія.
Пач. ХVІІ ст. – інтэрвенцыя РП у Маскоўскую дзяржаву:
Прычыны: імкненне РП да лідэрства ва Ўсх.Еўропе; палітычны
крызіс у Маскоўскай дзяржаве і яе аслабленне.
1604г.–паход Ілжэдзмітрыя І (беглы манах Р. Атрэп’еў) на Маскву;
1607 г. – паход Ілжэдзмітрыя ІІ (“тушынскі вор”) на Маскву;
1610 г. – паход каралевіча Уладзіслава на Маскву – цар маскоўскі
(1610-1612 гг.);
1612 г. – народнае апалчэнне на чале з Кузьмой Мініным і
Дзмітрыем Пажарскім адваявала Маскву і выгнала інтэрвентаў;
1613 г. – выбраны 1-ы Раманаў – Міхаіл Фёдаравіч;
1618 г. – Дэўлінскае перамір’е: на 14,5г., абмен палоннымі, у
склад РП вярталіся Смаленск, Чарнігава-Северская зямля, шэраг
гарадоў.
1600-1629г.–вайна са Швецыяй за панаванне на Балтыйскім моры.
1605 г. – паспяховая бітва пад Кіргхольмам (Ян Хадкевіч).
1629 г. – дагавор аб перамір’і у Альтмарку. Усе парты а/мя
Каралеўца (Кёнігсберга) і Гданьска, уся Ліфляндыя да Зах.Дзвіны
пераходзілі да Швецыі.
4. Уладзіслаў ІV Ваза
1632-1634 гг. - Смаленская вайна з Расіяй. 1634 г. – Палянаўскі
мір: Расія атрымала г.Сярпейск, крэпасці Трубчэўск, Ахтырка,
лебядзін. Уладзіслаў адмовіўся ад маск.трона, за што атрымаў
200тыс.руб.
Ян Казімір Ваза
1648-1651 гг. – казацка-сялянская вайна.
Прычыны: сацыяльны і рэлігіыйны прыгнёт; абвастрэнне
супярэчнасцей паміж гарадской і вясковай шляхтай. Цэнтр:
Запарожская Сеч, выступленне казакоў на чале з Б.Хмельніцкім.
Мэта казакаў: стварэнне самастойнай казацкай дзяржавы, у
межы якой уключаліся і паўднёва-усходнія бел.землі(Падняпроўе і
Палессе).
Загон – узброены казацкі атрад.
Паказачванне – пераход сялян і гараджан на бок казакоў.
Запарожская Сеч – назва казацкай дзяржавы.
Рэестравыя казакі – казакі, якія знаходзяцца на дзяржаўнай
службе.
Кіраўнікі казацкіх атрадаў на Беларусі: Галавацкі, Галота,
Нябаба. Гапаліч, Міхайла Крычэўскі (шляхціц з-пад Бярэсця),
Мацюша, Крывашапка, Гаркуша, Мікуліч, Няпаліч, Хвеська.
Гетман польны РП: Януш Радзівіл.
Падзеі:
1648 г., май – з’яўленне на поўдні Беларусі казацкіх загонаў.
4 ліпеня – казакі захапілі Гомель.
Восень – казацка-сялянскія войскі захапілі Бабруйск, Мозыр,
Тураў, Пінск, Брагін, Чэрыкаў, Бабруйск – іх паказачванне.
Кастрычнік – шляхецкае апалчэнне авалодала Пінскам.
1649 г., 31 ліпеня – бітва пад Лоевам – казацка-сялянскае войска
было разбіта.
Жнівень – заключана Збораўскае перамір’е.
1651 г. - бітва пад Берастэчкам (28 - 30 чэрвеня) і пад Лоевам
(6ліпеня) – паражэнне казакоў. Белацаркоўскае перамір’е.
Вынікі вайны: паражэнне сялян і гарадскіх нізоў, пачатак
“разбуральнага веку”.
1654-1667 гг. – вайна Расіі і Рэчы Паспалітай.
1654 г. – Пераяслаўская рада. Прызнанне Багданам Хмельніцкім
пратэктарата Расіі.
Мэты Расіі:далучэнне Украіны і Беларусі;выхад да Балтыйскага
мора.
Кіраўнікі маскоўскіх влойскаў – Шарамецеў, Трубяцкі, Чарскі,
Хаванскі.
5. На баку Расіі выступалі казакі – І.Залатарэнка, Бутрым, Гаркуша,
Грамыка, Крычэўскі, Крывашапка, Нябаба, Міхненка.
Гетманы РП – Пётр Сапега, Б.Гансеўскі, Януш Радзівіл.
“Шышы” – атрады гараджан і сялян для самаабароны.
Прысяжная шляхта – частка шляхты, якая прынясла прысягу на
вернасць рускаму цару. Шляхта пераходзіла на бок Расіі з мэтай
захаваць свае маёнткі, сяляне і гараджане–аблегчыць павіннасці.
1654 г. – наступленне рускіх войск, захоп Віцебска, Полацка,
Шклова, Рэчыцы, Мсціслаўля (загінула каля 10 тыс.).
непадпарадкаваліся Стары Быхаў і Веліж.
1655 г. – заняты Менск, захоплена Вільня. Свабоднымі заставаліся
Стары Быхаў, Берасцейшчына, Слуцк. Масавыя выступленні
супраць царскай улады.
Абвастрэнне адносін РП са Швецыяй – вайна 1655-1660 гг. за
панаванне на Балтыйскім моры:
1655 г. – Кейданская унія са Швецыяй. Шведскі кароль абвяшчаўся
вялікім князем ВКЛ, скасоўвалася унія з Польшчай. Унія не набыла
законнага характару. 1660 г. – заключаны Аліўскі мір – мяжа Швецыі і РП
прайшла па Зах.Дзвіне – гэта вызваліла значныя сілы для барацьбы з
Расіяй.
1656 г. – Віленскае перамір’е на 2 гады.
Дзеянні царскіх улад на Беларусі:
захаванне Магдэбургскага права, ахоўныя граматы.
Падтрымка лаяльнай да яго шляхты.
Падтрымка праваслаўнай царквы, перавод у праваслаўе.
Марадзёрства.
Вываз мясцовага насельніцтва ў Маскоўскую дзяржаву
(рамеснікі).
1660 г. – бітва каля Палонкі (пад Ляхавічамі), разгром корпуса
Хаванскага.
1661 г. – вызваленне Вільні. Пазіцыйны характар вайны.
1667 г. – Андрусаўскае перамір’е:
o Смаленская і Северская землі да Расіі.
o Падзвінне – у склад ВКЛ.
o Царскі ўрад не дасягнуў сваіх мэт.
o Н Беларусі скарацілася ў 2 разы.
o Запусценне і разарэнне гарадоў, зямель.
1700-1721 гг. – Паўночная вайна.
Мэты Швецыі – умацаванне пазіцый ў Еўропе.
Швецыя
Паўночны саюз: Расія,
РП, Саксонія, Данія
6. Мэты Расіі – выхад да Балтыйскага мора.
Арэна баявых дзеянняў – Беларусь.
Май 1704 г. – Сандамірская канфедэрацыя прыхільнікаў караля
Аўгуста ІІ Моцнага, якія абвясцілі саюз з Расіяй супраць Швецыі.
Ліпень 1704 г. – Велікапольская канфедэрацыя (прашвецкая).
Абвешчаны антыкароль – Станіслаў Ляшчынскі.
1706 г. – Альтранштацкі мір РП са Швецыяй. Каралём РП
становіцца Станіслаў Ляшчынскі, РП выплочвае кантрыбуцыю
Швецыі.
1708г., ліпень – бітва каля мястэчка Галоўчын – кравапралітная
бітва, расійскі корпус Рэпніна разбіты шведамі.
1708 г., 28 верасня – бітва каля вёскі Лясная – “маці Палтаўскай
баталіі”.
1709 г. – бітва пад Палтавай выдатная перамога Расіі. У РП да
улады зноў вяртаецца Аўгуст ІІ Моцны.
1721 г. – Ніштацкі мір.
Вынікі вайны для РП і Беларусі: загінуў кожны 3, запусценні
зямель, РП падпадае пад уплыў Расіі.
1717 г. – “немы сойм” – прызнанне пратэктарату Расіі над
унутранымі справамі РП.
ППааллііттыыччнныы ккррыыззіісс іі ппааддззееллыы РРПП.
Гістарычныя ўмовы крызісу і падзелаў:
1) Адсутнасць моцнай улады караля, яго выбарнасць.
2) Войны 17-18 стст. (“разбуральнае стагоддзе”).
3) Неабмежаванае ўсеўладдзе шляхты, залатыя вольнасці.
4) Умяшальніцтва суседніх краін.
5) Міжусобная барацьба магнацкіх груповак.
6) Ліберум вета.
Міжусобная барацьба магнацкіх груповак.
У др.палове 17-пач.18 стст. бел.шляхта набыла з рук караля шмат
шырокіх прывілеяў. Шляхецізацыя РП уздымала пануючы клас на
новы ўзровень. Пашырылася паланізацыя. Шляхта і магнаты
валодалі сістэмай кардынальных правоў.
Кардынальныя правы – сістэма фундаментальных прававых нормаў
дзяржаўнага ладу РП у 16-18 стст., замацаваных у якасці
абавязковых і непарушных прынцыпах. Кардынальныя правы
рабілі шляхту пануючым саслоўем.
1609 г. – сейм вызваліў шляхту ад паслушэнства каралю пры
парушэнні ім сваіх абавязкаў. 1669 г. – рашэнне аб недапушчэнні
ніякіх рэформ дзярж.ладу. Хто прапануе іх - вораг айчыны.
Асновы кардынальных правоў сфармуляваны ў 1572-73 гг. у
выглядзе Пакта канвента і Генрыкавых артыкулаў. У 1632 г. гэтыя
дакументы былі аб’яднаны ў адзін і сталі канстытуцыйнымі
7. палажэннямі, якім абавязкова прысягаў кожны кароль, абраны на
трон.
У др.пал.17 ст. стала відавочным, што пашырэнне шляхецкай
дэмакратыі пры паслабленні цэнтральнай лады вядзе яе да
перадачы ў рукі магнатаў, якія фінансава закабалялі дробную
шляхту, робячы яе сваімі кліентамі. Кліент – прыслужлівы
шляхціц, што жыў з ласкі магната і выконваў яго ролю. Чым больш
было кліентаў на баку магната, тым большай была яго палітычная
вага ў грамадстве. Барацьба за шляхту стала асноўнай і прыводзіла
да сутыкненняў паміж магнацкімі групоўкамі.
1660-я – пач. 1670-х гг.
Радзівілы Сапегі і Пацы
Др.пал.1670-х – 1-я пал.1680-х гг.
Пацы Сапегі і Агінскія
Другая палова 1680-х гг.
Сапегі Агінскія і Вішнявецкія
“Польшча трымаецца на бязладдзі”
Ліберум вета.
Звычай у дзяржаўным праве РП з 1589 г., па якому кожны дэпутат
сойма ці сойміка мог выказаць нязгоду з тым ці іншым рашэннем.
1652 г. – 1-е прымяненне. Пасол Упіцкага павета Сіцынскі па
жаданню Я.Радзівіла не згадзіўся з пастановай сойма.
1764 г. – абмежаванне выкарыстання ліберум вета па эканамічных
пытаннях.
З 1652 па 1764 г. з 55 соймаў было сарвана такім чынам 48.
3мая 1791 г. – па канстытуцыі было адменена.
У 60 –я гг. 18 ст
Расія і Прусія
шукалі зачэпак, каб
дыктаваць сваю
волю ўладам Рэчы
Паспалітай. Такой
зачэпкай стала
дысідэнцкае
пытанне. Дысідэнты – гэта асобы, якія не падзяляюць пануючага
ў краіне веравызнання(некатолікі у РП); іншадумец.
Канфедэрацыя – аб’яднанне шляхты, выступаючай супраць
караля ў выніку парушэння ім шляхецкіх вольнасцей.
1767 г. – Слуцкая канфедэрацыя праваслаўнай шляхты
(прарасійская).
8. 1767 г. – Торуньская канфедэрацыя пратэстантаў (Прусія).
1767 г. – Радамская канфедэрацыя – саюз магнацка-шляхецкіх
колаў РП супрацб спроб караля і яго акружэння узмацніць
цэнтр.уладу шляхам рэформ.
1768 г. – Барская канфэдэрацыя – ваенна-палітычнае аб’яднанне
часткі шляхты і магнатаў РП для барацьбы супраць караля і Расіі.
Канфедэрацыя садзейнічала 1 падзелу РП.
1772, 1793 1795 гг. – падзелы РП.
Спробы прадухіліць падзелы:
1) рэформы 1760-80-х гг.: паштовая, мытная, грашовая,
абмежаванне ліберум вета, транспартнае будаўніцтва, адзінства
мер і вагі, 1773-1795 гг. – дзейнасць Адукацыйнай камісіі, якая
праводзіць рэформу адукацыі. 1788-1792 гг.- 4-гадовы сейм
3 мая 1791 г. – Канстытуцыя: ліквідацыя падзелу на Польшчу і
ВКЛ; ліквідацыя выбараў караля; агульны ўрад і войска;
буржуазныя правы і свабоды; ліквідацыя “ліберум вета”; незалежны
ад адміністрацыі суд.
2) паўстанне пад кір. Т.Касцюшкі.
ППааўўссттааннннее ппаадд ккіірр.. ТТ..ККаассццююшшккіі.
Паўстанне пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі 1794 г.
Мэты:
▬ Поўны суверэнітэт РП;
▬ Аднаўленне РП у межах 1772 г.;
▬ Вяртанне Канстытуцыі 3 мая 1791 г.
Характар паўстання: нацыянальна – вызваленчае.
Лозунг: “Вольнасць, цэласнасць, незалежнасць”.
Падзеі:
24 сакавіка – пачатак паўстання ў Кракаве.
Красавік – далучэнне да паўстання ВКЛ, стварэнне “Вышэйшай
Літоўскай рады”. 4 красавіка – бітва пад Рацлавіцамі.
7 мая – прыняты галоўны дакумент паўстаўшых – Паланецкі
універсал. 1 чэрвеня – прыкахз Якуба Ясінскага аб развёртванні
партызанскага руху.
Жнівень – капітуляцыя Вільні. Верасень – бітва каля Крупчыц па
Кобрынам. 10 кастрычніка – бітва пад Мацяёвіцамі – Касцюшка
ўзяты у плен. 6 лістапада – капітуляцыя Варшавы.
Падаўляў паўстанне – А.В.Сувораў.
Касінеры – сяляне, узброеныя косамі.
Вынікі і значэнне паўстання:
1. Пацярпела паражэнне;
2. Не ўдалося прадухіліць 3-ці падзел РП;
3. Садзейнічала абуджэнню нацыянальнай самасвядомасці.