3. Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Η συμβολή των προσφύγων στην πνευματική ζωή της
Μεσοπολεμικής και Μεταπολεμικής Ελλάδας υπήρξε τεράστια.
Επιστήμονες, διανοούμενοι και διάφοροι άλλοι πνευματικοί
άνθρωποι από τον Πόντο και τη Μ. Ασία λάμπρυναν με την
παρουσία τους τον χώρο των ελληνικών γραμμάτων.
Ο αξέχαστος αρχαιολόγος Μανώλης Ανδρόνικος, ο ιστορικός
Παύλος Καρολίδης, ο φιλόλογος Ιωάννης Συκουτρής, ο
Δημήτρης Γληνός, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Ηλίας Βενέζης, ο
Φώτης Κόντογλου, η Διδώ Σωτηρίου, η Μαρία Ιορδανίδου, ο
Μενέλαος Λουντέμης, ο Δημήτρης Ψαθάς, ο Κάρολος Κουν, ο
Πάνος Κατσέλης, ο Μανώλης Καλομοίρης, η Σοφία Βέμπο.
Ολόκληρη η μετέπειτα λογοτεχνική παραγωγή είναι
σφραγισμένη από την τραγωδία της Μικράς Ασίας.
4. Ο Δημήτρης Ψαθάς από την
Τραπεζούντα
Aν ένας άνθρωπος του γραπτού λόγου έχει συνδεθεί
με αυτό που κλασικά ονομάζουμε αλλά και
χρονογράφημα Κωμωδία Ηθών αυτός δεν είναι
άλλος από τον μεγάλο Δημήτρης Ψαθάς.
Μορφή της μαχόμενης Δημοσιογραφίας της
καθημερινής ζωής, ήταν ο άνθρωπος που έκανε το
καθημερινό χρονογράφημα μέρος της ζωής του
αλλά κομμάτι και της καθημερινότητας των
αναγνωστών του.
Γεννημένος τον Οκτώβρη του 1907 στην
Τραπεζούντα του Πόντου ήρθε στην Αθήνα με τη
φωτιά της Μικρασιατικής καταστροφής το 1923.
5. Άποψη της Τραπεζούντας, 1919. BANSE, Ewald. Die Türkei,
eine moderne Geographie, Αμβούργο, Georg Westermann,
1919.
6.
7. ΓΗ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ
«Μια σειρά από εύθυμα σημειώματα
γύρω απ' τα παιδικά μου χρόνια -
δημοσιευμένα στον «Ταχυδρόμο»-
ήταν το ξεκίνημα που με παρέσυρε
σιγά-σιγά να γράψω ένα Χρονικό για
τον ελληνισμό του Πόντου. Όχι
εύθυμο, βέβαια, γιατί ένα τέτοιο
γραφτό δεν γίνεται να είναι εύθυμο,
και πολύ λιγότερο όταν αφορά στην
χρονική περίοδο της Ιστορίας του
Πόντου, που μπαίνει σε τούτο το βιβλίο
(1914-1922 δηλαδή) τα χρόνια που
αντιστοιχούν στην τελευταία φάση της
τραγωδίας και το τελικό ξερίζωμα του
ελληνισμού του Πόντου. (. . .)»
8. Χάρτης του Ευξείνου Πόντου του Barbier du Bocage,
1781. Από τον Άτλαντα που συνοδεύει την έκδοση:
‘Voyage du Jeune Anacharsis’
9. Άποψη της Τραπεζούντας, 1882. TEXIER, Charles Félix Marie.
Asie Mineure. Description géographique, historique et
archéologique des provinces et des villes de la Chersonnèse
d’Asie, Παρίσι, Firmin-Didot, M.DCCC.LXXXII [=1882].
10. Άποψη της Τραπεζούντας, 1864. TEXIER, Charles. Byzantine
Architecture illustrated by a series of the earliest Christian
edifices in the East, Λονδίνο, Day and Son, 1864.
11. Η εκκλησία της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα. TEXIER, Charles
Félix Marie. Asie Mineure. Description géographique, historique et
archéologique des provinces et des villes de la Chersonnèse d’Asie,
Παρίσι, Firmin-Didot, M.DCCC.LXXXII [=1882].
12. Το λιμάνι της Τραπεζούντας, στα 1840 (Εύξεινος
Πόντος).
13.
14.
15. Τραπεζούντα
Ιστορικά στην πόλη λειτουργούσαν ελληνικά σχολεία και
πολιτιστικοί σύλλογοι. Ιδιαίτερα το Φροντιστήριο Τραπεζούντας
αποτελούσε από τα πιο σημαντικά εκπαιδευτικά ιδρύματα των
Ελλήνων της Μαύρης Θάλασσας.
Η Τραπεζούντα στην παρακμή της, τον 19ο αιώνα είχε μόνο 4200
οικογένειες. 2500 οικογένειες ήταν Ελληνικές, 500 Αρμενικές και
180 αρμενοκαθολικές, 20 διαμαρτυρόμενες, 1500 Περσικές,
Ευρωπαικές και Οθωμανικές. Μαζί με τα προάστιά της είχε περίπου
31000 κατοίκους, δηλαδή 6500 οικογένειες.
Είχε 4 αλληλοδιδακτικά σχολεία Δημόσια, δύο Παρθεναγωγεία, την
Ρωμαίων Σχολή (Φροντιστήριο) και άλλα ιδιωτικά Σχολεία. Αρχές
του 20ού αιώνα υπήρχαν 700 μαθητές στα αλληλοδιδακτικά, 250
στο Παρθεναγωγείο, 220 στο Φροντιστήριο και 150 στα ιδιωτικά.
Δηλαδή αρχές του 20ού αιώνα υπήρξαν 1250 σπουδαστές στην
Τραπεζούντα.
Η διοίκηση των σχολείων γινόταν από το ανώτατο Συμβούλιο. Το
Συμβούλιο άλλαζε κάθε δύο χρόνια και είχε ένα πρόεδρο και
Εφορεία με τρία μέλη.
16. Το Φροντιστήριο
Ιδιαίτερη αξία για την Τραπεζούντα και ολόκληρο τον Πόντο έχει το όνομα
του Φροντηστηρίου, Η Σχολή από την οποία έβγαιναν οι δάσκαλοι του
Πόντου. Το Φροντιστήριο στεγάζεται σε ένα πολύ μεγάλο κτίριο με τρία
πατώματα και έχει μεγάλη αυλή, βρίσκεται δε στην παραλιακή ζώνη. Η θέα
από τα παράθυρά του είναι προς τον Πόντο και είναι εκπληκτική.
Η ίδρυση του Φροντιστηρίου χάνεται στην εποχή της Τουρκοκρατίας.
Βγήκε από το τα σκοτεινά εκείνα χρόνια για να γίνει ο φάρος του
απομακρυσμένου Ελληνισμού. Γνωστό είναι ότι στην εποχή του Γεωργίου
Υπομενά, είχε η Σχολή το ίδιο όνομα. Κατ' άλλους ιδρύθηκε η Σχολή το 1682
από τον Τραπεζούντιο δάσκαλο Σεβαστό Κιμινήτη. Η βιβλιοθήκη είχε
βιβλία του Γεωργίου Υπομενά, Σκίβα, Σεβαστού ως επίσης χειρόγραφα
εκκλησιαστικών κανόνων του Βαλσαμώνος. Η αξία των χειρογράφων ήταν
πολλή μεγάλη λόγω της αρχαίας γραφής, Είχε ακόμα Ευαγγέλια,
εκκλησιαστικά βιβλία και νεώτερα χειρόγραφα, του Σεβαστού Κιμινήτου,
Ηλία Κανδύλη και άλλα. Όλες τις εποχές έβγαιναν από την Σχολή νέοι που
ευδοκιμούσαν στο εμπόριο, τα γράμματα και την εκκλησία.
17.
18.
19.
20.
21. Ο Δημήτρης Ψαθάς από την Τραπεζούντα
Γεννήθηκε στην Τραπεζούντα το 1907, κι εκεί έζησε τα παιδικά και τα πρώτα εφηβικά του
χρόνια, ώσπου η μικρασιατική καταστροφή τον ξερίζωσε και τον έστειλε, το 1923,
πρόσφυγα, στην Αθήνα. Παλικαράκι, μόλις 16 χρονών, ήταν ήδη «αρχηγός» και προστάτης
μιας πολυμελούς οικογένειας- της χήρας μητέρας του κι άλλων τεσσάρων γυναικών, των
αδελφών του - που δούλευε σκληρά για να συντηρήσει.
Οι αναμνήσεις, όμως, δεν τον εγκατέλειπαν ποτέ – μνήμες φωτεινές από μια παλιά ζωή
χαρούμενη και ανέφελη, σε μια πόλη πολύβουη. Μνήμες από τις πρώτες του «απόπειρες»
γραφής. Αργότερα, στο βιβλίο του «Γη του Πόντου» (1966), θα κατέγραφε:
«Μαθητής του δημοτικού σχολείου ήμουν πολύ επιμελής και πολύ ντροπαλός. Στο μάθημα
της έκθεσης κανένας δεν με συναγωνιζόταν κι όταν ο δάσκαλος μας έβαζε να γράψουμε
την έκθεσή μας στο σχολειό, εκεί μπροστά του -ω τι χαρά!- ενώ οι άλλοι πελάγωναν και
κοιτούσαν απελπισμένοι τους γλάρους έξω απ’ τα παράθυρα, εγώ γρατσούνιζα με οίστρο
το χαρτί, σηκωνόμουν και παρέδινα το τετράδιό μου, προς κατάπληξη και θαυμασμό των
άλλων παιδιών. Αλλά όση δόξα μάζευα στα ελληνικά, την έχανα στα μαθηματικά- δεν τα
’παιρνα ο καημένος!»
Για να μην τεμπελιάζει στις διακοπές, η μητέρα του τον είχε στείλει να βοηθάει στα
γραφεία της τοπικής εφημερίδας «Φάρος της Ανατολής». Εκεί, ο Δημήτρης Ψαθάς
εντυπωσιάστηκε από το περιβάλλον, την πολυκοσμία, τα έντυπα πάνω στα γραφεία, τις
μεγάλες βιβλιοθήκες. Σημειώνει χαρακτηριστικά στο βιβλίο του: «Ο κρότος του πιεστηρίου
που ερχόταν από κάτω, μαζί με την περίεργη εκείνη μυρωδιά της φρέσκιας τυπογραφικής
μελάνης θα με ακολουθούσε σ’ όλη τη ζωή μου».
22. “Φάρος της Ανατολής”
Απτό αποτέλεσμα της εθνικής
αφύπνισης στην Τραπεζούντα
υπήρξε η εμφάνιση ενός πλήθους
ελληνικών εντύπων.
Ο ελληνικός εθνικός Τύπος στον
Εύξεινο Πόντο πρωτοεμφανίστηκε
στα τέλη του 19ου αιώνα.
Κατά το διάστημα 1880 έως 1920,
εκδόθηκαν εικοσιεννέα
εφημερίδες, επτά περιοδικά και
μερικά ετήσια ημερολόγια.
Το 1908 κυκλοφόρησε στην
Τραπεζούντα η δισεβδομαδιαία
εφημερίδα Φάρος της Ανατολής
των αδελφών Σεράση.
23. Η εφημερίδα “Φάρος της Ανατολής”
εκδίδετο στην Τραπεζούντα, ήταν
δισεβδομαδιαία
και εκδότης της ήταν ο Δ.Χ. Σεράσης
ενώ αρχισυντάκης ο Αριστ. Ν.
Ιεροκλής.
24. Ο Δημήτρης Ψαθάς μαθητής στο
Φροντιστήριο Τραπεζούντας
Χαρακτηρίστηκε ως «Φάρος της Ανατολής». Από τα θρανία
του πέρασαν σπουδαίοι μαθητές, και από τις έδρες του ακόμα
πιο σπουδαίοι δάσκαλοι. Αποτέλεσε το κέντρο όπου φοίτησαν
ή δίδαξαν οι σημαντικότεροι λόγιοι του Πόντου ενώ
σημαντικός ήταν και ο ρόλος του στη συγκρότηση της εθνικής
ποντιακής ταυτότητας.
Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας –το μόνο αναγνωρισμένο
Γυμνάσιο του Πόντου μέχρι και τη δεύτερη δεκαετία του 20ού
αιώνα, οπότε και αναγνωρίστηκε και το Γυμνάσιο της
Αμισού– είχε έναν κύκλο ζωής 239 ετών. Το 1914 φοιτούν σε
αυτό 1.800 και αποφοιτούν 71 μαθητές. Το τελευταίο έτος
λειτουργίας του (1921) φοιτούν μόλις 200 μαθητές και επτά
παίρνουν το απολυτήριό τους.
25.
26. Άποψη της Τραπεζούντας από την θάλασσα
με την ελληνική μητρόπολη (Άγιος Γρηγόριος) και το Φροντιστήριο σε
πρώτο πλάνο
27.
28.
29. Ο Δημήτρης Ψαθάς μαθητής στο
Φροντιστήριο Τραπεζούντας
Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν ίδια με αυτά
των Γυμνασίων της Ελλάδας, δηλαδή Ελληνικά,
Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία και Γυμναστική. Τα
παιδιά μάθαιναν επίσης Γαλλικά, Τουρκικά και
Ρωσικά. Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας είχε
μαθήματα έξι μέρες την εβδομάδα, πρωί και
απόγευμα, με εξαίρεση το απόγευμα του Σαββάτου.
«Ήταν ένα βαρυσήμαντο γεγονός για τη μαθητική
ζωή, ένας σταθμός, μια κρίσιμη καμπή, όπου ο
μαθητής ένιωθε μια γενική αλλαγή της ατμόσφαιρας
μαζί μ’ ένα γερό ταρακούνημα νεύρων», γράφει ο
Δημήτρης Ψαθάς στη Γη του Πόντου.
30. Ο Δημήτρης Ψαθάς (αριστερά) ήταν μαθητής στο
Φροντιστήριο Τραπεζούντας.
Στο βιβλίο του «Η Γη του Πόντου» γράφει και για τον καθηγητή
του Δημήτριο Χρυσουλίδη (δεξιά)
31. Ο Δημήτρης Ψαθάς μαθητής στο
Φροντιστήριο Τραπεζούντας
Απόφοιτος της Μεγάλης του Γένους Σχολής, διευθυντής στην τελευταία
χρονιά του Φροντιστηρίου, ο Χρυσουλίδης «ήταν η δόξα και το φόβητρο»,
αναφέρει ο Δημήτρης Ψαθάς. Και συνεχίζει: «Μας δίδασκε Αρχαία
Ελληνικά και κυρίως την Κύρου Ανάβαση που διάβαζε με μια φωνή
μακρόσυρτη και παθιασμένη, τραβώντας τραγουδιστά όλες τις λέξεις με τα
δύο σύμφωνα –Έλλλλλληνες– για να υποδηλώνει την ορθογραφία, ενώ
κυκλοφορούσε είτε μπροστά στην έδρα, είτε ανάμεσα στα θρανία. Η πιο
πρόχειρη τιμωρία που μας έβαζε, ήταν να αντιγράψουμε πέντε ή δέκα
φορές “τα εις -μι και περισπώμενα”».
Πολλοί πιστεύουν πως αν έμαθαν καλά την ελληνική γραμματική το
οφείλουν κυρίως στον Δημήτριο Χρυσουλίδη. Ακόμα περισσότεροι τον
θυμούνται για τα χαστούκια του στους απρόσεκτους. «Είχα δοκιμάσει
πολλές φορές εκείνους τους μπάτσους, παρ’ όλον ότι με αγαπούσε ο
Χρυσουλίδης [...]. Ήταν όμως χρυσός άνθρωπος, στο βάθος του, σοφότατος
φιλόλογος αλλά άγριος στο μάθημά του», θυμάται ο Ψαθάς.
32. Μαθητές του Φροντιστηρίου, φορώντας τη στολή του σχολείου, με τους
καθηγητές τους (1911).
Δεύτερη σειρά καθιστών: Λαγγιτίδης (παιδονόμος), Θωμαΐδης
(δάσκαλος), Μοσχίδης (καθηγητής τουρκικών), Ξένος (καθηγητής
γαλλικών), Χρυσουλίδης (φιλόλογος)
33. Απόφοιτοι του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας στις 28 Ιουνίου 1903.
Στο κέντρο, ο διευθυντής Ματθαίος Παρανίκας (πηγή: Επιτροπή
Ποντιακών Μελετών)
35. Το απολυτήριο του Αντώνη
Παπαδόπουλου –δασκάλου
στο Χορτοκόπι Καβάλας–
φέρει την υπογραφή του
Κωστή Παλαμά, γενικού
γραμματέα του Εθνικού και
Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου Αθηνών, το
έτος 1926
(πηγή: ΠΑΣ «Πόντος»
Χορτοκοπίου)
36. Ο Δημήτρης Ψαθάς στα ελληνικά
γράμματα
• Το 1923, με τη Μικρασιατική καταστροφή, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου ολοκλήρωσε τις
σπουδές του και αφιερώθηκε στη δημοσιογραφία, την ευθυμογραφία και το θέατρο. Το 1925
ξεκινάει τα πρώτα δημοσιογραφικά του βήματα από τις σελίδες της εφημερίδας Ελεύθερον Βήμα.
• Το 1935 αρχίζει να γράφει στην εφημερίδα Αθηναϊκά Νέα στιγμιότυπα από τα δικαστήρια με το
ψευδώνυμο «Ο μάρτυς».
• Το 1937 αναλαμβάνει το χρονογράφημα στην ίδια εφημερίδα (που μετά την Κατοχή
μετονομάστηκε σε Τα Νέα), όπου παρέμεινε για σαράντα περίπου χρόνια δίνοντας με πάθος την
καθημερινή του παρουσία μέσα από τη στήλη του μαχητικού του χρονογραφήματος «Εύθυμα και
Σοβαρά», που δέσποζε στην πρώτη σελίδα. Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί το πρώτο χιουμοριστικό
του βιβλίο, το Η Θέμις έχει Κέφια, με θέμα τα ευτράπελα των δικαστηρίων.
• Το 1938 κυκλοφορεί το επόμενο Η Θέμις έχει Νεύρα.
• Το 1940 γράφει το πρώτο θεατρικό του έργο, Το Στραβόξυλο.
• Το 1941 κυκλοφορεί σε βιβλίο η θρυλική Μαντάμ Σουσού, ενώ την ίδια χρονιά γράφει και
παρουσιάζει στο θέατρο την κωμωδία του Ο Εαυτούλης μου.
• Το 1942 ανεβαίνει στη σκηνή η θεατρική «Μαντάμ Σουσού».
• Το 1942-1943 γράφει τα μονόπρακτα Ο Νευρικός Κύριος (γνωστό ως «Η τσάντα και το
τσαντάκι»), Η γαλάζια χελώνα και το Ιφιγένεια εν ...Μαύροις (που κυκλοφορούν σε βιβλίο με τον
τίτλο Ο Νευρικός Κύριος και άλλα σκέτς).
37. • Το 1943 παρουσιάζει την κωμωδία Οι ελαφρόμυαλοι.
• Το 1945 κυκλοφορούν τα βιβλία του Χειμώνας του 41, Αντίσταση και Το
χιούμορ μιας εποχής, όπου απεικονίζει με τον δικό του χιουμοριστικό τρόπο
τη δραματική περίοδο της Ιταλογερμανικής κατοχής.
• Το 1946 γράφει την κωμωδία του Ο Φον Δημητράκης,
• Το 1950-1951 ταξιδεύει στην Αμερική, την Αγγλία, τη Γαλλία, την Τουρκία,
την Αίγυπτο και περιλαμβάνει τις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις σε τρία
βιβλία: Κάτω απ' τους ουρανοξύστες (1950), Στη χώρα των μυλόρδων
(1951) και Παρίσι, Σταμπούλ και άλλα εύθυμα ταξίδια (1951).
• Το 1953 γράφει την κωμωδία Ζητείται ψεύτης,
• το 1954 την κωμωδία Μικροί Φαρισαίοι,
• ενώ το 1956 κυκλοφορεί το χιουμοριστικό μυθιστόρημα του Οικογένεια
Βλαμμένου, μία σάτιρα των ηθών της εποχής.
• Ακολουθούν οι κωμωδίες του Ενας βλάκας και μισός (1956), Προς Θεού
μεταξύ μας (1957), Φωνάζει ο κλέφτης (1958), Εταιρεία Θαυμάτων (1959),
Η Μαίρη τα λέει όλα (1960), Εξοχικόν κέντρον Ο Ερως (1960), Εμπρός να
γδυθούμε (1962), Η Χαρτοπαίχτρα (1963), Ξύπνα Βασίλη (1965), Ο
αχόρταγος (1966), Ο κουτσομπόλης (1968), Προίκα μου αγαπημένη (1968),
Οι ατίθασοι (1970), Ο αφελής (1973), Το ανθρωπάκι (1974).
38.
39. Δημήτρης Ψαθάς
O Δημήτρης Ψαθάς στο
γραφείο του, στην
εφημερίδα εν ώρα
εργασίας.
«Θα το γράψω στον
Ψαθά» ήταν η διέξοδος
των «αγανακτισμένων»
εκείνης της εποχής, που
έβρισκαν στο
χρονογράφημά του
σανίδα σωτηρίας.
O λόφος της
αλληλογραφίας του το
αποδεικνύει
(από το προσωπικό
λεύκωμα, ευγενική
προσφορά
Mαρίας Ψαθά και
Λένας Ψαθά - Nίτσου).
42. Ο Δημήτρης Ψαθάς με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και τον
Δημήτρη Χόρν (πρωταγωνιστή της κωμωδίας του "Εταιρεία
Θαυμάτων")
43. Η διαχρονική κωμωδία του Δ. Ψαθά «Ζητείται Ψεύτης», που γράφτηκε
για το θέατρο το 1953 με πρωταγωνιστές τον Ντίνο Ηλιόπουλο και την
Άννα Συνοδινού, καυτηριάζει την σχέση ψέματος και πολιτικής.
Το έργο κατόπιν μεταφράστηκε και παίχτηκε στις περισσότερες χώρες
του κόσμου: Αμερική, Καναδά, Γαλλία, Ρωσία, Ρουμανία, Τουρκία.
Τα τελευταία χρόνια είναι μια αγαπημένη επιλογή από σχολικές και
ερασιτεχνικές θεατρικές ομάδες.
48. Γη του Πόντου
Ο Δημήτρης Ψαθάς έγραψε
επίσης και ένα ιστορικό
χρονικό 500 σελίδων,
συγκλονιστικό ντοκουμέντο
από τη ζωή, τους διωγμούς και
την αντίσταση του ελληνισμού
της ιδιαίτερης πατρίδας του, με
τον τίτλο «Γη του Πόντου»
(1966),
το οποίο βραβεύτηκε από την
Ακαδημία Αθηνών.
49. Δημήτρη Ψαθά,
Γη του Πόντου
«Ο συγγραφέας του βιβλίου αξίζει
την εθνική ευγνωμοσύνη, γιατί
πρόβαλε τόσο παραστατικά, με
αθρόα χρήση και αυθεντικών
πηγών, τα πάθη και τα κλέη των
ακριτικών αυτών εκπροσώπων της
ελληνικής ευψυχίας, ανθρώπων
θρυλικής ηθικής αντοχής.
Κωνσταντίνος Ι. Δεσποτόπουλος,
Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών
