Δειγματική Διδασκαλία, Λογοτεχνία Κατεύθυνσης

1. Κατερίνα Τζάμου
Φιλόλογος, Δρ Ιστορίας της Τέχνης
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Όνειρο
στο Κύμα

3. διδακτικοί στόχοι
Να κατατοπιστούν οι μαθητές καλύτερα για τον
κόσμο ενός συγγραφέα μείζονος και ιδιότυπου
σαν τον Παπαδιαμάντη:
 την σχέση του με την Ηθογραφία και τις
επιμέρους εκφάνσεις της,
 τους ιδεολογικούς του προσανατολισμούς,
 τις γλωσσικές και θεματικές του προτιμήσεις,
 την σταθερή προς τα πάντα σκοπιά της
θρησκευτικότητας,
 του χριστιανικού ανθρωπισμού και
 της φυσιολατρείας του

4. Διδακτικοί στόχοι
 Να σχολιάσουν με πιο πολλές απαιτήσεις
ζητήματα της αφήγησης και της λογοτεχνικής
γραφής γενικότερα που έχουν σχέση με το
διηγηματικό είδος και την τεχνική του
 Να γνωρίσουν τον λεγόμενο «αυτοβιογραφικό
κύκλο» των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη και
ειδικότερα των «ερωτικών» που συνδέονται με τις
μνήμες της εφηβικής ηλικίας

5. Διδακτικοί στόχοι
 Να παρακολουθήσουν με αίσθημα και πνεύμα
ερευνητικό την ανέλιξη του μύθου σε αυτό το
διήγημα που είναι από τα αρτιότερα και πλέον
γοητευτικά του Παπαδιαμάντη, έτσι ώστε να είναι
σε θέση να επιχειρηματολογήσουν αναφορικά με
ζητήματα ερμηνείας και αξιολόγησής του,
εξοπλισμένοι με εποπτεία ευρύτερη και διάθεση
δημιουργική

6. Ειδικοί Διδακτικοί στόχοι
 Αποσαφήνιση λογοτεχνικών όρων
 Ένταξη του έργου σε λογοτεχνικό πλαίσιο, ρεύματα
και «σχολές»
 Εξάσκηση στην απάντηση ερωτήσεων των
Πανελληνίων Εξετάσεων και συγκεκριμένα τις
κατηγορίες:
Α : ένταξη σε ρεύματα, βιογραφικά, στοιχεία
εισαγωγής
Β : επιβεβαίωση ερμηνευτικών σχολίων μελετητών
του κειμένου με βάση συγκεκριμένα αποσπάσματα

7. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

8. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης:
αυτοβιογραφικό σημείωμα
 "Ἐγεννήθην ἐν Σκιάθω, τῇ 4 Μαρτίου 1851. Ἐβγήκα ἀπὸ τὸ
Ἑλληνικὸν Σχολεῖον εἰς τὰ 1863, ἀλλὰ μόνον τῷ 1867 ἐστάλην εἰς
τὸ Γυμνάσιον Χαλκίδος, ὅπου ἤκουσα τὴν Α΄ καὶ Β΄ τάξιν. Τὴν Γ΄
ἐμαθήτευσα εἰς Πειραιᾶ, εἴτα διέκοψα τάς σπουδὰς μοῦ καὶ ἔμεινα
εἰς τὴν πατρίδα. Κατὰ Ἰούλιον τοῦ 1872 ὑπήγα εἰς τὸ Ἅγιον
Ὅρος χάριν προσκυνήσεως, ὅπου ἔμεινα ὀλίγους μῆνας. Τῷ 1873
ἤλθα εἰς Ἀθήνας καί ἐφοίτησα εἰς τὴν Δ΄ τοῦ Βαρβακείου. Τῷ 1874
ἐνεγράφην εἰς τὴν Φιλοσοφικὴν Σχολήν, ὅπου ἤκουα κατ’ ἐκλογὴν
ὀλίγα μαθήματα φιλολογικά, κατ’ ἰδίαν δὲ ἠσχολούμην εἰς τὰ ξένας
γλώσσας.
 Μικρὸς ἐζωγράφιζα Ἁγίους, εἴτα ἔγραφα στίχους, καί ἐδοκίμαζα
να συντάξω κωμῳδίας. Τῷ 1868 ἐπεχείρησα να γράψω
μυθιστόρημα. Τῷ 1879 ἐδημοσιεύθη "ἡ Μετανάστασις" ἔργον μου
εἰς τὸ περιοδικὸν "Σωτήρα". Τῷ 1882 ἐδημοσιεύθη "Οἱ ἔμποροι
τῶν Ἐθνῶν" εἰς τὸ "Μὴ χάνεσαι". Ἀργότερα ἔγραψα περὶ τὰ ἑκατὸν
διηγήματα, δημοσιευθέντα εἰς διάφορα περιοδικὰ καί ἐφημερίδας."

9. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
Φωτογραφία του Παύλου Νιρβάνα

10. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
Εντυπωσιακή είναι η μαρτυρία του Π. Νιρβάνα, που δούλεψε μαζί του
στο “ΑΣΤΥ” την περίοδο 1899-1902:
Μου μένει εντυπωμένη η πρώτη φορά, που είχε έρθει ν’ αναλάβει
υπηρεσία στο γραφείο. Ο κ. Κακλαμάνος, αφού του μίλησε για τη
δουλειά, που είχε να κάνει, έφτασε με κάποια επιφύλαξη και στο
ζήτημα του μισθού. -Ο μισθός σας θα είναι εκατόν πενήντα δραχμές…
του είπε. Ο Παπαδιαμάντης κοντοστάθηκε, σα να έκανε κάποιους
υπολογισμούς με το νου του. -Μήπως είναι λίγα του είπε δειλά ο κ.
Κακλαμάνος, έτοιμος ν’ αυξήσει το ποσό, που είχε προτείνει. Τότε
άκουσα απ’ τα χείλη του Παπαδιαμάντη τη μοναδικότερη απάντηση
που θα μπορούσε να δώσει άνθρωπος σε τέτοια στιγμή. -Πολλές είναι
150… είπε. Με φτάνουνε 100… Και έφυγε βιαστικός και ντροπαλός,
χωρίς να προσθέσει λέξη.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΑΛΕΤΑΣ βιογραφικό του Παπαδιαμάντη από το βιβλίο
“ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΑΠΑΝΤΑ” Εκδόσεις ΓΙΟΒΑΝΗ

11. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
Το 1892 ο Α. Παπαδιαμάντης προσλήφθηκε ως μεταφραστής
στην “Ακρόπολη”. Τα χρήματα που έπαιρνε ήταν αρκετά μα
δούλευε ατελείωτες ώρες συχνά μέχρι τα μεσάνυχτα
μεταφράζοντας κείμενα από γαλλικές και αγγλικές εφημερίδες,
χωρίς διακοπή ούτε τις Κυριακές. Σπάνια ο Γαβριηλίδης τον
άφηνε να φύγει νωρίτερα, μόνο όταν αργούσε το ευρωπαϊκό
ταχυδρομείο ή υπήρχαν πολλές ελληνικές ειδήσεις. Μια τέτοια
μέρα τον βρήκε στο δρόμο ο Π. Νιρβάνας: “Για πού τόσο
βιαστικός;” τον ρώτησε. “Άφησέ με”, του απάντησε απότομα ο
Παπαδιαμάντης. “Τρέχω να προφτάσω τον ήλιο. Έχω ένα
μήνα να τον δω και τρέχω να τον προφτάσω πριν βασιλέψει”.
Γ. ΒΑΛΕΤΑΣ βιογραφικό του Παπαδιαμάντη στο βιβλίο
“ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΑΠΑΝΤΑ” Εκδόσεις ΓΙΟΒΑΝΗ

12. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
Ο Κώστας Βάρναλης περιγράφει ένα “αδίκημα” του Παπαδιαμάντη:
Αλλά ίσως να είχε κάμει και “αδικία” σε κάποια κοπέλα! Να, όπως στο περιστατικό με
το Μιλτιάδη Μαλακάση στη Δεξαμενή, όπου τον πλησίασε σκυθρωπός και μαζεμένος ο
κυρ Αλέξανδρος. “Καλώς τον κυρ Αλέξανδρο”! Ο κυρ Αλέξανδρος δεν κάθισε, παρά είπε
όρθιος: “Μίλτο, μπορείς να μου δανείσεις μια μαύρη γραβάτα;”. “Ευχαρίστως, αλλά τι
τη θες;”. “Πέθανε η τάδε…Την είχα “αδικήσει”. Και τώρα θέλω να πενθήσω ”! Θα
φαντάζεται κανείς τι μεγάλο “αδίκημα” της είχε κάνει! Τουλάχιστο την απάτησε κι
ύστερα την εγκατάλειψε… Κι όμως το “αδίκημά” του ήτανε πολύ φοβερότερο- έτσι το
ένιωθε! Όταν ήτανε δώδεκα χρονών στη Σκιάθο, τόνε πήρε ένα Σαββατοκύριακο ο
πατέρας του ο παπάς και μαζί μ’ άλλους πιστούς πήγανε στο ξωκλήσι του Αη- Γιάννη
του Μαγκούφη, όπου θα περνούσανε τη νύχτα.
Τη νύχτα κοιμηθήκανε σε χωριστό δωμάτιο οι θηλυκοί και σε χωριστό οι αρσενικοί.
Αλλά ένας συνομήλικος του Παπαδιαμάντη τον παρέσυρε στο «βάραθρο της
ακολασίας»! Του είπε να πάνε κρυφά έξω από το δωμάτιο των γυναικών και να τις
ιδούνε από τη χαραμάδα. Ο Αλέξανδρος υπόκυψε στον πειρασμό. Ανέβηκε σε μια
πέτρα, τέντωσε το λαιμό του κι είδε την κοπέλα να… γδύνεται! Αυτό ήταν το μεγάλο
“αδίκημά” του. Αν την έβλεπε γυμνή, χωρίς να θέλει, το αδίκημα θα ήταν μικρότερο.
Αλλά τώρα πήγε επίτηδες. Και “ήδη εμοίχευσεν εν τη καρδία αυτού”, γράφει ο
Βάρναλης με αγαθήν “ειρωνία”. ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ “ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ, ΚΡΙΤΙΚΑ,
ΣΟΛΩΜΙΚΑ”, Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ

13. Δημήτρης Μοράρος «Όνειρο στο Κύμα»

14. Σκιάθος, c. 1900

15. Σκιάθος, c. 1900

16. ηθογραφία
Με τον όρο ηθογραφία αναφερόμαστε στη
γενικότερη τάση που επικρατούσε στην νεοελληνική
λογοτεχνία της περιόδου 1880-1930 . Ο όρος σήμερα
θεωρείται προβληματικός, καθώς άρχισε να
χρησιμοποιείται χωρίς να έχει οριστεί με ακρίβεια, με
αποτέλεσμα να υπάρχουν αντιφάσεις και διαφωνίες
ως προς το ποια έργα χαρακτηρίζονται ηθογραφικά.
Επιπλέον, από τις αρχές του 20ου αι. ο όρος
απέκτησε αρνητική σημασία και χρησιμοποιήθηκε
συχνά ως απαξιωτικός χαρακτηρισμός.

17. ηθογραφία
Η εμφάνιση της ηθογραφίας στη νεοελληνική
λογοτεχνία σχετίζεται με ευρύτερες εξελίξεις στον
ευρωπαϊκό και τον ελληνικό πνευματικό χώρο: η
παρακμή του ρομαντισμού και η εμφάνιση του
ρεαλισμού και του νατουραλισμού στην
ευρωπαϊκή λογοτεχνία και η εξέλιξη της επιστήμης
της λαογραφίας στην Ελλάδα είναι οι
σημαντικότεροι παράγοντες στους οποίους
οφείλεται η στροφή της λογοτεχνίας στην
ελληνική πραγματικότητα και την καθημερινή
ζωή.

18. ηθογραφία
 Χρονολογία - σταθμός για αυτήν την στροφή της
λογοτεχνίας θεωρείται το 1883: εκείνη την χρονιά
δημοσιεύθηκε το πρώτο διήγημα του Γ. Βιζυηνού Το
αμάρτημα της μητρός μου, στο περιοδικό "Εστία". Ένα
μήνα αργότερα, στις 15 Μαΐου, το ίδιο περιοδικό
προκήρυξε διαγωνισμό συγγραφής διηγήματος.
Στην προκήρυξη, που πιθανότατα συντάχθηκε από τον
εισηγητή της επιστήμης της Λαογραφίας στην Ελλάδα
Ν. Πολίτη, βασική προϋπόθεση για τα υποψήφια έργα
ήταν η εξής: «Η υπόθεσις του διηγήματος έσται
ελληνική, τουτέστι θα συνίσταται εις περιγραφήν
σκηνών του βίου του ελληνικού λαού».

19. ηθογραφία
 Η εξέλιξη της ηθογραφικής λογοτεχνίας ακολούθησε
έκτοτε δύο κατευθύνσεις: την «ειδυλλιακή» και την
«ρεαλιστική».
 Η «ειδυλλιακή» ηθογραφία είναι η ωραιοποιημένη και
εξιδανικευμένη αναπαράσταση της ζωής, κυρίως του
αγροτικού χώρου.
 Η "ρεαλιστική" ηθογραφία έχει εντονότερο κοινωνικό
προσανατολισμό, αντιμετωπίζει την πραγματικότητα
με κριτικό βλέμμα και προχωρά σε ψυχολογική
εμβάθυνση και σκιαγράφηση ολοκληρωμένων
ανθρώπινων τύπων. Αυτού του είδους η ηθογραφία
σχετίζεται με τα ρεύματα του ρεαλισμού και του
νατουραλισμού.

20. βιβλιογραφία
 Παντελής Βουτουρής, Ως εις Καθρέπτην… Προτάσεις
και υποθέσεις για την ελληνική πεζογραφία του
19ου αιώνα, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1995.
 Απ. Σαχίνη, Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, εκδ.
Γαλαξία, Αθήνα 1971.
 Mario Vitti, Η ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής
ηθογραφίας, εκδ., Κέδρος 1991
 Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, «Ηθογραφία» στην
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τ.
26.

21. ρομαντισμός
Οι συγγραφείς του ρομαντικού κινήματος συχνά
αντλούν τα θέματά τους από τις λαϊκές παραδόσεις,
την εθνική ιστορία και τους μεσαιωνικούς
θρύλους. Συχνότερα δε, ενδιαφέρονται για εκείνες
τις δοξασίες που περιέχουν υπερφυσικά στοιχεία,
καθότι αυτά συμφωνούν με «τη ρομαντική αντίληψη
της ενορατικής δύναμης της καλλιτεχνικής
φαντασίας, με την οποία ο ποιητής εκφράζει την
'υπερβατική αλήθεια', πέρα από την επιφανειακή
πραγματικότητα του κόσμου».

22. Ρομαντισμός Jean-Jacques Rousseau
Πρώτος που χρησιμοποίησε το επίθετο ρομαντικός ήταν ο
Jean-Jacques Rousseau , που στο έργο του "Ονειροπολήματα
ενός μοναχικού περπατητή", αναφέρει ότι ρομαντικό είναι ένα
τοπίο, που δεν παρουσιάζει τίποτα που να δείχνει την ύπαρξη
του ανθρώπου και που η ομορφιά του προκαλεί έξαρση της
λυρικής διάθεσης. («Τι μου έλειπε σήμερα για να είμαι
ευτυχισμένος; Το αγνοώ. Αλλά ξέρω ότι δεν ήμουν».)
Ποια ανάγκη τον έκανε να γράψει τις «ονειροπολήσεις»;
Γράφει για να παρατείνει την ανάμνηση των ονειροπολήσεων
του παρελθόντος και του παρόντος καθώς και των
περιστάσεων που τις δημιούργησαν. Καθώς γράφει ανανεώνει
την ευχαρίστηση της ονειροπόλησης και συσσωρεύει ένα
απόθεμα ευχαρίστησης για τον εαυτό του, στα γερατειά του -,
είναι και αυτό ένα μέρος από την απόλαυση της ζωής που τόση
σημασία είχε γι’ αυτόν.

23. Caspar David Friedrich ( 1774 – 1840)

24. ρομαντισμός
 λατρεία φύσης
 λατρεία της γυναίκας, έρωτας εξιδανικευμένος
 λατρεία της θρησκείας
 «υποκειμενισμός», το υποκειμενικό στοιχείο
 κοινωνική επανάσταση
 Rousseau και «Κοινωνικό Συμβόλαιο», αντίδραση
στην βιομηχανική επανάσταση
 ως προς την Βιομηχανική Επανάσταση, ο
Ρομαντισμός ήταν εν μέρει μια απόδραση από τη
σύγχρονη πραγματικότητα.

25. Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)

26. Jean-Jacques Rousseau
“Ο πρώτος άνθρωπος που περιέφραξε ένα κομμάτι
γης και σκέφτηκε να πει “αυτό είναι δικό μου” και
βρήκε ανθρώπους τόσο αφελείς ώστε να τον
πιστέψουν ήταν πραγματικός θεμελιωτής της
πολιτικής κοινωνίας. Από πόσα εγκλήματα δεν θα
είχε γλιτώσει το ανθρώπινο γένος αν κάποιος είχε
βγάλει τους πασσάλους και σκεπάσει με χώμα τα
χαντάκια και φώναζε στους συνανθρώπους του:
Προσοχή στα λόγια αυτού του απατεώνα, είστε
χαμένοι αν ξεχάσετε ότι οι καρποί της γης
ανήκουν σε όλους και η ίδια η γη σε κανένα”

27. Jean-Jacques Rousseau
“Να βρούμε μια μορφή συνένωσης που θα υπερασπίζεται
και θα προστατεύει το πρόσωπο και τα αγαθά κάθε
μέλους με τη συλλογική δύναμη όλων και στην οποία
κάθε άτομο, ενώ συνενώνεται με τους άλλους, δεν
υπακούει κανέναν παρά τον εαυτό του και είναι
ελεύθερος όπως πριν”.
Στην πραγματεία «Για την ανισότητα ανάμεσα στους
ανθρώπους» ο Rousseau διατείνεται πως ο πόλεμος ξεσπά
με την εμφάνιση της ιδιοκτησίας και της κοινωνίας.
Στο «Κοινωνικό Συμβόλαιο» ισχυρίζεται ότι το Συμβόλαιο
και το Κράτος περιορίζουν σημαντικά τους πολέμους και
την ανασφάλεια της φυσικής κατάστασης.

28. Ρομαντισμός Jean-Jacques Rousseau
 Η ιδανική κατάσταση για τον άνθρωπο σύμφωνα
με τον Ρουσσώ είναι η φυσική ζωή, την οποία
μάλιστα την περιγράφει τοποθετώντας την στο
παρελθόν.
 Ο άνθρωπος του Ρουσσώ ζει στην φύση,
ελεύθερος να ικανοποιεί τις φυσικές του ορέξεις. Ο
φυσικός άνθρωπος είναι ευτυχισμένος, ζει
ειρηνικά με τους συνανθρώπους του, χωρίς να
θεωρεί ότι κάτι είναι δικό του, αλλά χωρίς να
θεωρεί ότι και κάτι του απαγορεύεται. Ο φυσικός
άνθρωπος είναι υγιής, έχει υπερανεπτυγμένες
αισθήσεις, είναι συμπονετικός και κοινωνικός.

29. Όνειρο στο κύμα
 Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις τα όρη. Δεκαοκτώ ετών,
και δεν ήξευρα ακόμη άλφα. Χωρίς να το ηξεύρω, ήμην
ευτυχής.
 Η τελευταία χρονιά που ήμην ακόμη φυσικός
άνθρωπος ήτον το θέρος εκείνο του έτους 187...
 Όλα εκείνα ήσαν ιδικά μου. Οι λόγοι, αι φάραγγες, αι
κοιλάδες, όλος ο αιγιαλός, και τα βουνά. Το χωράφι
ήτον του γεωργού μόνον εις τας ημέρας που ήρχετο να
οργώση ή να σπείρη, κ' έκαμνε τρις το σημείον του
σταυρού, κ' έλεγεν: “Εις το όνομα του Πατρός και του
Υιού και του Αγίου Πνεύματος, σπέρνω αυτό το
χωράφι, για να φάνε όλ' οι ξένοι κ' οι διαβάτες, και τα
πετεινά τ' ουρανού, και να πάρω κ εγώ τον κόπο μου!”

30. Όνειρο στο κύμα
 Διά την σωτηρίαν της ψυχής μου ήρκουν τα ολίγα
εκείνα κολλυβογράμματα, τα όποια αυτός με είχε
διδάξει, και μάλιστα ήσαν και πολλά!
 «Ω ας ήμην ακόμη βοσκός εις τα όρη!...»
Φυσικός άνθρωπος
 κοινοκτημοσύνη
 απλότητα
 ελευθερία
 φύση (ο άνθρωπος σε απόλυτη αρμονία με το «όλον της
φύσης»)
 Ευτυχία (παράδεισος)

31. Ρεαλισμός
Ο ρεαλισμός στη λογοτεχνία μπορεί να έχει δύο
σημασίες: γενικά την προσπάθεια για πιστή και
αντικειμενική απόδοση της πραγματικότητας και
ειδικότερα μια τάση που επικράτησε τον 19ο αι.,
κυρίως ως αντίδραση στις υπερβολές του
ρομαντισμού. Η τάση αυτή εμφανίστηκε αρχικά στη
Γαλλία με τα έργα των Ονορέ ντε Μπαλζάκ και
Γκιστάβ Φλομπέρ.

32. Ρεαλισμός
Ο ρεαλισμός στη νεοελληνική λογοτεχνία εμφανίστηκε
διαφοροποιημένος από τον ευρωπαϊκό ρεαλισμό κυρίως
για τον λόγο ότι η επίδραση των ξένων μυθιστορημάτων
εθεωρείτο επιβλαβής για τα ήθη του λαού, ιδιαίτερα των
νέων και των γυναικών. Έτσι οι συγγραφείς
ενθαρρύνονταν να επιλέξουν θέματα από την "αγνή"
αγροτική ζωή (την οποία οι περισσότεροι
νοσταλγούσαν). Γι' αυτό η τάση που επικράτησε στη
νεοελληνική λογοτεχνία από το 1880 ως τον Α΄
Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η ηθογραφία, δηλαδή αρχικά
απεικόνιση της αγροτικής ζωής και έπειτα της αστικής
ζωής.
Κυριότεροι εκπρόσωποι της ρεαλιστικής ηθογραφίας
εκείνης της περιόδου είναι οι: Γεώργιος Βιζυηνός,
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Ανδρέας Καρκαβίτσας.

33. Ρεαλισμός
 Πιστή, ακριβής και αυστηρή απεικόνιση της
πραγματικότητας στην πολυμέρειά της
 Αποφυγή εξιδανίκευσης
 Έμφαση στην ψυχογραφία και την ψυχολογική
συγκρότηση του ατόμου

34. νατουραλισμός
 Πιστή και αναλυτική περιγραφή της
πραγματικότητας με έμφαση στις άσχημες και
συχνά παθολογικές μορφές της, συχνά προκλητικά
θέματα
 Προσπάθεια ερμηνείας της πραγματικότητας με
βάση τις κοινωνικές δομές, συχνά έμμεση ή άμεση
καταγγελία των κοινωνικών ανισοτήτων που
οδηγούν στις άσχημες πλευρές της
πραγματικότητας

35. συμβολισμός
 Επιδιώκει την έκφραση του εσωτερικού κόσμου
(νοήματα, αφηρημένες έννοιες, συναισθήματα) με
την χρήση συμβόλων από τον κόσμο των
αισθήσεων
 Τα σύμβολα είναι λέξεις, εικόνες, μεταφορές,
αντικείμενα,, κλπ, πίσω από τα οποία κρύβεται μια
ζωή, μια ιδέα, ένα συναίσθημα
 (π.χ. το «κοντόν σκοινίον» στο Όνειρο στο Κύμα)

36. Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης», Η
Παλαιότερη Πεζογραφία μας, εκδ. Σοκόλη, 1996, σσ. 114-209: 140,146
(Βιβλίο του Καθηγητή)
 Ο Παπαδιαμάντης[...] προς απελπισίαν των
κριτικών και ευφροσύνην των αναγνωστών του,
αποτυγχάνει ως (ρεαλιστής) πεζογράφος, όχι γιατί
δεν είχε τις οικείες λογοτεχνικές ικανότητες, αλλά
γιατί είχε, ως άνθρωπος, το θείο χάρισμα να θεάται
τον κόσμο σαν ποιητής και κατόρθωσε, ως
δημιουργός, να ενοφθαλμίσει στην (ρεαλιστική και
νατουραλιστική!) πεζογραφία του τους τρόπους
και τις δυνατότητες της ποίησης…. (σ. 140)

37. Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης», Η
Παλαιότερη Πεζογραφία μας, εκδ. Σοκόλη, 1996, σσ. 114-209: 140,146
(Βιβλίο του Καθηγητή)
 […] με μεγαλύτερη ποιητική ένταση και αντίστοιχη
υποχώρηση του ρεαλιστικού στοιχείου είναι και το
διήγημα «Όνειρο στο κύμα», όπου ο ήρωας
αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο την ιστορία του.
Όλα κινούνται στον χώρο του Συμβολισμού, τόσο
του προσωπικού, όσο και του υπερβατικού,
σύμφωνα με τον οποίον αντικείμενα, εικόνες ή
καταστάσεις του υπαρκτού κόσμου ανάγονται σε
σύμβολα ενός κόσμου άχρονου, τέλειου και θείου.

38. Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης», Η
Παλαιότερη Πεζογραφία μας, εκδ. Σοκόλη, 1996, σσ. 114-209: 140,146
(Βιβλίο του Καθηγητή)
 Στο πλαίσιο αυτό, η αντίθεση ανάμεσα στο θλιβερό
παρόν του ήρωα-αφηγητή και το ευτυχισμένο-
νεανικό παρελθόν του, αποτέλεσμα της
φθοροποιού επίδρασης του χρόνου,
συμβολοποιείται, σε προσωπικό επίπεδο, με την
ονειρώδη ανάμνηση της λουόμενης κόρης.
 Σε επίπεδο υπερβατικού συμβολισμού, αυτή η
έκπτωση από μια προηγούμενη, ανώτερη και
ευτυχέστερη κατάσταση, σε ένα ατελές θλιβερό
παρόν, συμβολίζει την Πτώση του Ανθρώπου από
τον παράδεισο της Εδέμ.