1. Dokumen tersebut membahas sejarah perkembangan kesusastraan Jawa di Bali.
2. Kesusastraan Jawa Kuno berkembang kuat di Bali setelah runtuhnya Majapahit abad ke-15.
3. Banyak karya sastra dan pengarang terkenal dari Jawa Kuno yang bermukim di Bali dan menulis karya sastra dalam bahasa Bali.
1. A. Periodisasi Kasusastraan
Ring sajeroning panglimbak seni sastra tradisional, sawus runtuhnyane Kerajaan
Majapahit (abad 15 M) Bali pinaka genah sane nyegjegang tradisi jawa Kuno. Puniki ketegepin
antuk makudang-kudang karya sastra duk Kerajaan Gegel ring Klungkung,minekadi marupa
kekawin,kidung,geguritan,tutur miwah sanetiosan sane wenten ngantos mangkin sane mabasa
jawi Kuna.
Basa Jawi Kuna inggih punika basa sané manggé sujeroring karya-karya sastra sakadi
kakawin Adiparwa, Ramayana, Arjuna wiwaha, Bharatayuddha, miwah sané tiosan. Basa
punika taler wénten manggé sajeroning prasasti –prasasti (piagam).
Prasasti sané pinih riin nganggén basa Jawi Kuna kakeniang ring desa Sukabumi (Kediri,
Jawi Wétan), madaging angka tahun 726 Saka, utawi 804 Masehi. Karya sastra sané mawasta
Candakarana rauh mangkin kabaos karya sastra Jawi Kuna sané pinih kuna. Karya sastra punika
kasurat sajeroning panyenengan katurunan wangsa Sailendra sané ngwangun candi Kalasan,
jumeneng ratu duk warsa 700 Saka utawi 778 Masehi.
Sadaweg wangsa Dharmawangsa Teguh nyeneng ring Jawi Wétan (warsa 991 Masehi)
basa miwah sastra Jawi Kuna kadabdabin pisan. Duk punika wénten utsaha sané kawastanin
Mangjawakén Byásamata sane tegesipun nyalin pitutur-pitutur miwah pakaryan bhagawan Byasa
nganggén basa Jawi. Sakadi sampun kauningin, bhagawan Byasa inggih punika mahakawi sané
nyurat buku-buku suci Weda miwah Astadasaparwa miwah Mahabharata. Pakaryan bhagawan
Byasa sané kasalin nganggé basa Jawi duk punika makadi Adiparwa, Wirataparwa,
Udyogaparwa, Bhismaparwa, Praslhanikaparwa, Swargarohana-parwa, miwah wénten malih
sané siosan. Sios ring pakaryan bagawan Byasa, pakaryan hagawan Walmiki sané mawasta
Uttarakanda taler kabasajawiang. Sasuratan-sasuratan punika rauh mangkin kantun katami.
Tatamian kebudayaan sane ngranjing soroh kasusatraan Purwa duk Kerajaan Majapahit sane
marupa prasasti, minekadi Prasasti Kedu (1216 Saka/1294 M), Praasti Sukamerta (1218
Saka/1296 M), Prasasti Tusanaru (1245 Saka/1323 M), Prasasti Balitar I (tahun 1246 Saka/1324
M), Prasasti Langgaean atau Langguhan (1338 M), Prasasti Singasari (1273 Saka/1351 M),
Prasati Blambangan, dan Prasasti Jayapatra.Peninggalan Kebudayaan Kerajaan Majapahit
marupa karya sastra, inggih punika:.
a. Kitab Negarakertagama kakawi olih Empu Prapanca pada tahun 1365 M. Dagingnyane
ngeninin sejarah raja-raja Singasari miwah Majapahit; kewentenan kota Majapahit miwah
daerah kekuasaannyane; kisah pemargi Raja Hayam Wuruk nuju daerah kekuasaannyane ring
Jawa Timur taler daftar candi-candi sane wenten duk punika; pamargi agama sane
ngewentenang upacara-upacara sakral.
b. Kitab Sutasoma kakawi olih Empu Tantular. Kitab punika ngeninin pamargi Sutasoma. ,
Saking okan raja dados pendeta Buddha.
c. Kitab Arjunawiwaha kakawi olih Empu Tantular. Kitab punika madaging pamargi raja
raksasa sane kakawonang olih Raja Arjunasasrabahu.
d. Kitab Kunjarakarna dan Parthayajna, nenten manggeh sane ngriptayang. Kitab punika
ngeninin raksasa Kunjarakarna sane makayunandados manusia, miwah gegambaran
Pandawa ring alas duk kaon majudi.
e. Kitab Pararaton (Kitab para raja) berisi kejadian-kejadian penting yang terjadi pada masa
2. keemasan Kerajaan Singasari dan Majapahit.
Pungkuran akéh kakeniang karya-karya kasusastran Jawi sané kasurat olih para kawi,
makadi olih Mpu Sedali, Mpu Panuluh, Mpu Dharmaja, Mpu Tantular, Mpu Tanakung, Mpu
Dusun, Mpu Prapanca, Mpu Nirartha, miwah sané tiosan. Para kawi punika nyeneng duk masa
kaprabon Majapahit. Luir karya pangawi miwah sastranyané inggih punika:
a. Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
b. Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.
c. Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
d. Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
e. Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
f. Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
g. Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
h. Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
i. Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
j. Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sané lianan.
Duk pamadegan wangsa Dharmawangsa Teguh miwah utamanipun duk pamadegan para
ratu ring Majapahit, akéh parajana Jawiné sané rauh ka Bali. Sang sané rauh ka Bali punika
akéhan sang sané oneng lan uning ngriptayang karya sastra. Kakawian-kakawian sané kasurat
ring Jawi raris kabakta ka Bali. Ring Bali taler kasurat karya sastra sané tiosan. Utsaha punika
nglimbak tur werdi pisan duk pamadegan prabu Waturenggong ring Gélgél.
Punika mawinan dados kabaos karya sastra Jawi Kunané risaksat polih genah tumbuh
miwah urip werdi ring Bali. Napi malih basa miwah sastra Jawi Kunané, wénten pakilitanipun
ring pamargin adat miwah agamané ring Bali. Rauh makin akéh parajana Baliné sané seneng
ngwacén, nembangang, nelebin daging karya-karya sastra Jawi Kuna punika, sané ring Bali
sering kabaos kasusastran Kawi.
Manut Sejarah Indonésia olih Sanusi Pané kasinahang krama Bali pageh miwah bhakti ring
Agama Hindunnyané. Nika mawinan makeh naskah-naskah jawa kuno miwah jawa tengahan
sané kaupapira becik ngantos mangkin ring Bali. Naskah-naskah punika nénten ja pramangkinan
kabakta ka Bali duk runtuhnyané Majapahit, kémaon wénten sadurung nika. Tiosan punika ring
Bali makeh taler madal kasusastraan Bali Asli.
Kekeniang pangawi sané wagmi miwah waged ring sastra mautama sané mapasengan
Empu kuturan, pasraman ring Batu madeg Besakih, sané salanturnyané ngaryanin pasanggrahan
ring Silayukti warsa 1006-1021 M. Dané ngemedalang daging saparindikan ”Kahyangan” miwah
3. pula-palining Upacara ring sawengkon pura.
Duk abad XII Nyeneng ratu raja Masuli ring Bali kekeniang taler sang wagmi sané oneng
ring daging sastra mapasengan Empu Kul Putih sané ngamedalang Kidung Wargasari miwah
kusumadéwa. Ring tengahing wargasari punika kekening pasengan mayannyane Sang Atapa
hyang. Wastan candra sengkalanyanné magenah ring pangawitné saha nganggé tembang
janggamuré, minakadi ring sor puniki:
Purwaking angipta rum ning wana wukir,
Kahadang labuh kartika,
Panedengin sari,
Angayon tangguli ketur,
Angringring jangga muré.
Artosnyané
Ngawitwitin ngriptayang ngeninin alas sane ngulangunin miwah gunung,
Permulaan mengarang keindahan hutan dan gunung
(Wana = 7; Gunung= 7)
Nedeng magentos sasih kapat
Kebetulan berganti musim keempat menurut Bali
(Kadang=1;labuh=1),
Nedeng mekarnyane bunga-bunga
Sedang lebatnya bunga
Taru tangguli gending sané ngulangunin
Keindahan pohon tangguli gending
Manados kelambu bungan gandung sané ngrempyak
Sebagai tirai bunga gadung mengurai
*dadosnyane galah ngamedalang kakawian punika sasih kapat bulan Oktober 1177
C=1255 M*
Duk nyeneng Ratu Raja waturénggong ring Gelgel, warsa 1960-1550 M. Warsa 1489 M
wéten rauh pangawi saking jawi ka Bali sané mapasengan Danghyang Nirartha. Dané kajudi
dados patirtan krama ring Bali sané nue gelar ”Danghyang Dwijendra utawi Ida peranda Sakti
Wau Rauh. Dané ring Bali ngamedalang naskah-naskah, minakadi: Wukir padelegan, Pupuh
simaguna, Rangreng Ranggu, Wilet Mayura, Anting-Anting Timah Naraga, Segara gunung, jagat
Tuha, Gugutuk Menur, carakusuma,Ampik,Ewer,legarang,Dharmatattwa,mahisa Langit, Wasista
Sraya, Anyang Nirartha, Mahisamégatkung,Kawidharma miwah Usada Bali. Ida makeh nué
siswa, sané waged ngricikang sastra sakadi Pangeran Dauh sané kakeniang ring Kidung
Pamancangah sané kasurat olih C.C.Berg ring pupuh Durma, Dagingné asapuniki:
Pupuh Durma
4. Kuneng Pangéran dauh nitiangayap
Ri jeng sang apalinggih,
Pan Guru cucurusa,
Aminta warah-warah,
Akeh antuking angawi,
Pan sira wijna,
Nityamangun palupwi.
Artosnyané:
Wénten pangéran Dauh sané stata nangkil,
Adapun Pangéran Dawuh selalu menghadap,
Ring Ida Sang Pandita,
Kepada Sang Pandita,
Duaning Ida subhakti ring Guru,
Oleh karena beliau bakti berguru,
Nunas ajah-ajah,
Mohon pelajaran,
Makeh Ida ngriptayang kakawian,
Banyak Beliau mengarang,
Duaning ida waged ring sastra,
Oleh karena beliau ahli
Stata ngriptayang kakawian,
Selalu membuat karangan.
Salanturnyané Okandané Danghyang Nirartha sané mapasengan Agra Wétan (Agra
Sirikan) angriptayang Kidung Rangga Wuniya, Amurea Tembang, Amrtamasa, patol,Wiletsih
tan pegat, Rangréng Taman,Kakangsen,Rara Kedura, Kebo dungkul, Tepas,Caruk Amrtamasa.
Nglantur Duk Jemeng ratu Dalem Segening ring Gélgél warsa 1580-1665 M, sira Arya Manguri,
rikala okandané séda ring payudan ngriptayang Arjuna pralabdha. Asapunika kawéntenan ring
sasuratan Kidung Pamancangah sané kakawi olih Padanda Gedé Rai, Gria Cucukan
Klungkung,duk nyeneng Ratu Ida Dewa Agung Putra warsa 1784-1862 M.
Duk Dalem Di Madé Nyeneng Ratu ring Gélgél warsa 1665-1686 M, wénten makudang-
kudang pangawi sané mungguh ring babad Brahmana Siwa, kitab kaping 1199 druén Gedung
Kirtya Singaraja, dagingné sakadi puniki:
”Astam Padanda Nyoman Pidada, Padanda Ketut Pidada,sira winawak samuka diwnya
paramartha; kacangkyaning aji kabéh;wéda paraga siddha yogi; sira atyanta kecwaryanira; saksat
5. Sang Hyang Narayana Kottamanira, bahucisyanira; ararem ikang rat sumuyug atwang
amastungkara ri sira paréng akarwan sira angripta Dyah Tantri carita. Kunang Padanda Nyoman
Pidada sira angalih acrama ring Punyatirtha. Padanda Ketut Pidada amangun acrama ring
Sindhuwati...”.
Artosnyané;
Utamannyané Padanda Nyoman Pidada miwah padanda Ketut Pidada; dané kaloktah wruh
wagmi ring sahananing kweruhan; pupulan aji kweruhan sami; wagmi ring Wéda, napi sané
kakaryanin sidha mapikolih; Dané wicaksana; waluya kadi Sang hyang Narayana
kautamannyané, dané makeh nué siswa, makasami krama subakti miwah nyinggihang Dané.
Dané makakalih ngriptayang kidung cerita Dyah Tantri. Kawéntenannyané Ida padanda Nyoman
Pidada masrama ring Punia-tirtha. Padanda Ketut Pidada asramanyané ring Sindhuwati.
Tiosan punika wénten pangawi duk punika sané katalatarang ring geguritan I Ketut Bungkling
nganggé pupuh Ginada kadi ring sor puniki;
Pupuh ginada
Wénten gita anyar teka,
Mijil sakeng rangdi langit,
Kawi nguda kapupungan,
Sira layuan mintar kudung,
Iseng-isengan matembang
Anggén sarwi,
Atik ibuk ban lakuran.
Artosnyané:
Kekeniang wénten rauh gegitan sané anyar,
Medal saking bongkasa,
Pangawi anyar sané wau metangi,
Nénten ja tios Ki Dalang tangsub,
Iseng-iseng malilacita antuk tembang,
Anggén sarwa,
Nglimurang manah ban lacurnyané
Kekeniang taler makudang-kudang reriptaan Kidalang tangsub minekadi; Geguritan
Kedis, geguritan Diwasa, geguritan Bunga-bunga, miwah Geguritan Parembon sané madaging
a). I Ketut Bagus, b). Ni Soka, c). Basur, d).Bungling, miwah e). Cowak.
Ida padanda Sakti Manuaba ngriptayang Sanghara miwah Cecangkriman Memedi, ida
padanda Wayahan manuaba (Arinyané) ngriptayang Angklung Semara. Manut rontal babad
Mengwi, 1720 M, kasinanggeh pangawi sane mapasengan Ida padanda Sakti Wanasara
(Tabanan). Ida ngriptayang Kidung Brahmara Sangupati miwah Gita Wedari.
Sakadi napi sané sampun kawacén ring ajeng, duk sapangrauh Danghyang Niarartha ka
6. Bali, makeh pangawi-pangawi ring Bali, minekadi;
A.A. Mregan (puri Klungkung) : japatuan miwah tunjung Biru.
Ida pranda Sakti Ngurah (Gria Banjar, Buléléng): Cowak Jelling.
Ida Pranda Gria Teges (Gianyar): Geguritan Salia.
Ida wayahan dangin (Gria Pidada) :geguritan Pan Bungkling.
Ida Dewa Agung Istri (Puri Klungkung): Geguritan Regreg Payangan.
Ida Pranda Gria tambahan Bangli: Geguritan Brayut,Bebotoh lara, Kuncarakarna.
Ajian Ida Putu Sarén (Gria lanang Gulingan Mangwi): Geguritan pakangraras.
Ida Cokorda Agung Gede Ngurah Pamecutan: purwa Sanghara Loda, Geguritan Samba,
Geguritan I Nengah jimbaran, Banaputra (Kekawin), Miwah Kangsa (Kakawin).
I Wayan Djiwa (juru Bahasa ring Praja): Peroempamaan, Jaitoe beberapa tjerita dalam
bahasa Bali (tertjitak di Bandar Betawi pada pertjetakan Gouverment,1910), Penyunting
Bahasa Buku puniki I Ketut Nasa.
I Madé Pasek (Singaraja) : Buku Tjatoer Perenidana, Tjakepan kaping doea papelajahan
sang mamanah maoeroek mamaos aksara Belanda (Catur Perenida, Buku palajaran kedua
bagi paminat belajar bahasa aksara Belanda) Terbit ring semarang-Brukkerijen
Boekhandel H.A. Benjamnis,1913. Smrti Dwiwingcati, Anéka Rupa, Anéka warna,
Warni Sari, Pembukaning Tuas, Ni Diah Tantri (1930).
Ida Ketut Sari (Geria Sanur Badung): Geguritan Sampik (16 Januari 1915 M).
I Ketut Gélgél (Delod Peken, Buléléng); Satua I Durma (Gancaran,1917), Sapta Carita,
Dasar Wikara, Imba Nyurat Aksara Bali (1923), Geguritan Bajang-Bajang (Blabadan,
Pupuh Sinom).
Mas Nitisastro (School Opziener Singaraja): Balineesche Schrifitaal (Uger-uger Pasang
Aksara Bali,1918).
Anak Agung Rai Nogong (Puri Mayun Mengwi): Geguritan Meladprana (1920 M).
I Ranta (Bayuning Buléléng): Makudang-kudang Satua
I.G.K Renuh (pengestulan, Buléléng): Pacerakén I miwah II (1930), Bunga Menuh,
Purwa Kala, Caktuntala, I Raka Tekén I Rai.
H.J.E.F Schwartz: Uger-uger Aksara Saha Sasuratan Basa Bali Kepara (1931).
Gedé Srawana,Wayan Badra (Singaraja): Malancaran ka Sasak (1939).
Nganutin penelitian kawéntenan karya sastra modern sampun kakaryanin duk warsa 1910
miwah 1920 sané kakawi olih I Madé Pasek miwah Mas Nitisastro. Kalih guru punika pinaka
perintis embasnyané karya sastra Bali Modern. Sané pinih kakawonang cérpén-cérpénipun
nénten katerbitang ring satu antologi cerpén, yéning katerbitang sinah duk punika dunia sastra
Bali modérn kapertama dados pupulan cérpén sadurung cérpén-cérpén sastra daérah sané tiosan.
Ring pantaraning panglimbak puisi-puisi nasional ring surat kabar, nénten wénten angin miwah
sabeh medal roman mabasa Bali sané mamurda ”Nemoe Karma” pikardi I Wayan Gobiah sané
keterbitang olih Balai Pustaka warsa 1931.
7. Rauh warsa 1931 punika Karya sastra Bali modern kamanggehang. Selanturnyané medal
puisi Bali ring Majalah Medan Bahasa ring Yogyakarta (1959). Warsa 1966 panglimbak punika
nyancan galang nyantos mangkin, kantos wénten makudang-kudang karya sastra lan pangawi
anyar sané ngambara, luirnyané:
Ketut Ginarsa (Banjar Paketan,Singaraja);Anéka kidung,Paribasa Bali msl.
I Gst. Bgs Sugriwa (Bungkulan Buléléng) ngerpta miwah nerjemahang; Purwa
Sastra,Rama,Ramayana,Bharatayuda,Sutasoma, Panuntun Malajah Makekawin.
I Madé Méndra sareng I Gst Bgs Sugriwa; Giri Kuta ngentosin buku I Raka tekén I
Rai buat buku wacénan kls tiga SD.
I Wayan Simpen, AB.(Tigawasa Buléléng); Babad Buléléng,Purwa Aksara, Pasang
Aksara Bali, Pasang Aksara Bali, Paribasa Bali, Kasusastraan Jawa Kuna, Kamus
Bahasa Bali.
I Ketut Sukrata (Bubunan Buléléng); Tunjung Mekar, Dharmastawa.
I Wayan Bima miwah I Wayan Ruma (Buléléng); Buku Taman Sari (pupulan
gending-gending Bali).
Ida Ketut Jelantik (Gria Banjar, Buléléng); Geguritan Sucita I,II, miwah III sané
dagingnyané ngeninin Ajahan Filsafat, Etika msl.
Empu Sanging (Bestala Buléléng); Geguritan Tamtam.
Ngawit warsa 1924 sampun wénten majalah-majalah sané nedunang hasil karya sastra
Bali,minekadi;
Majalah Pemberita Sara Pustaka (1923).
Majalah Santi Adnyana (1923-1924)/Bali Adnyana(1924-1930) katerbitang olih
Santi Singaraja.
Majalah Surya Kanta Singaraja (1925-1927).
Majalah Bhawanagara (1931-1935) katerbitang olih Kirtya Liefrinck Van der
Tuuk.
Majalah Jatayu (1936-1941) katerbitang olih perkumpulan Bali Dharma Laksana.
Utsaha manggala praja/pemerintah membina miwah nglimbakang kebudayaan daérah
ring widang sastra ngeninin pembinaan kebudayaan nasional saking proyék-proyék, minekadi:
Proyék penerbitan, kalaksanayang olih Lembaga Bahasa Nasional/Balai
Penelitian Bahasa Kembang Rampé Kasusastraan bali Anyar (1978);Panglimbak
kasusastraan Bali Modérn.
Proyék panyusunan Naskah miwah Percétakan Buku-Buku Pelajaran olih
Pemerintah Daerah Propinsi Daérah Tingkat I Bali, luirnyané; Puspa Negara,
Sarwa Sari Buat SMP, Basa Basita, Widia Sastra buat SMA, Widia Sara, Widia
Sari buat SPG (1986-1987).
Proyék Invéstigasi miwah Domuménsasi Kebudayaan Daérah olih Pusat
(Jakarta); Pengungkapan Latar Belakang Isi Naskah Lama (1987).
8. Proyék Pembinaan Mutu Pendidikan Agama Hindu miwah Buddha: Posya Carita.
Team Penyusunan Naskah Sastra Bali saking Dinas Pendidikan Dasar Propinsi
Daérah Bali, sané molihang pikolih teks; Arjuna
Wiwaha,Ramayana,Bharatayudha (1988-1989), terjemahan Adi Parwa, Malat msl
buat perpustakaan SD.
Utsaha-utsaha kadi asapunika taler sampun karintis olih Lembaga Bahasa Nasional
Cabang Singaraja antuk ngamargiang sayembara ngriptayang kekawian karya sastra,
minakadi warsa 1068,1970,1975, miwah warsa 1989. Majalaran punika makéh para
pangawi-pangawi anyar sané medal ngriptayang puisi miwah prosa, luirnyané:
Ring widang puisi;
Wayan Rugeg Nataran: Pura Agung Jagatnata, Suara Saking Kawahé, Raré Ubuh,
Ngrebut Merta, Margarana msl.
Madé Sangra: Pangéling-éling, Suro ing boyo,Batu Asesambat, Panji Buana
Kerta, Mémé msl.
Nyoman Testhi Eddy: Wit Cemara Purnama Sasih Kapat, Pamargi, Kori Agung,
Joged Bungbung msl.
Nyoman Manda: Maling, Peken, Ujan, Kanggoang,Punyah msl.
I Gst Md Suastika: Bintang Kukus, Bikul, Sasih Kapat, Dagang Tuak, Gotong
Royong msl.
I Made Taro : Sasih Karo Ring Bali.
K. Putra: Galang Bulan.
Putu Sedana Mati Nguda.
Madé Sanggra Idup Lan Mati.
Ngurah Yupa: Bali.
I Gusti Putu Antara: Pangubaktian Tan Payasa.
Madé Sanggra: Denpasar Sané Mangkin.
Ring Widang Novél Bali Anyar minakadi;
o I Wayan Gobiah: Nemu Karma
o Gedé Srawana (Wy.Badra): Malancaran ka Sasak (1939).
9. o I Ketut Rida: Sunari.
o I Nyoman Mandra: Lan Jani.
o Tri Jayéndra: Buah Sumangkana Kuning-Kuning.
o Katemu Ring Tampaksiring olih Madé Sangra.
o Sayong ( 1999 ) olih I Nyoman Manda
o A Wengi Ring Hotél Sentral (2004) olih I G. P. Bawa Samar Gantang
Ring Widang Cerpén Bali Anyar minakadi:
o Putu Sedana: Mirah (1969).
o A.A..G. Jelantik: Iwang Titiang Néwék (1969).
o Ida Bagus Mayun: Niluh Sari (1969).
o Madé Sangra: Tukang Gambar (1970), miwah Ketemu Ring Tampak Siring.
o Léak Lemahan olih Djelantik Santa
o Godeg olih Komang Adnyana
o Sipta Durmanggala olih I G. P Bawa Samar Gantang
Ring Widang Drama Bali Anyar minakadi
o Putu Arya Semadi: Pala Krama.
o Kt. Aryana: Nang Kepod.
o Gedé Darma: Kobaran Apiné, Ki Bayan Suling, Aduh Déwa Ratu.
o Kirana ( Drama Anak – Anak Th. 2005 ) olih I Nyoman Wanda ( Pondok
Temu Wutu Br. Treges Gianyar
o Gusti Ayu Klantir (1999) olih A Wijat S. Ardi ring buku ” Gending Girang
Sisi Pakerisan “
Manut sané sampun katalatarang ring Ajeng Prasida kacutetang nganutin sejarah
panglimbak Kasusastraan Bali, saha dasar nganutin penampén Bapak Wayan Gautama saha Bpk
Drs. I Nyoman Singgih Wikarman, panglimbak kasusatraan Bali punika kakepah dados
10. makudang-kudang zaman, luirnyané;
1. Kasusastraan Bali Kuna, kirang langkung warsa 1700M.
• Duk Jumeneng Ratu Prabu Wangsa Warmadéwa;Tembang,gancaran miwah
palawakia,
• Duk Jumeneng Ratu Dalem Samprangan utawi rauhnyané Dangiang Nirarta ke Bali.
• Duk Jumeneng Ratu Dalem ring Gélgél.
2. Kasusastraan Bali Tengahan, warsa 1700-1915M.
• Zaman Klungkung duk punika makéh kekawi kidung-kidung minekadi sinalih tunggil
karya sastrané kidung Pamancangah olih Ida Pedanda Gédé Rai
3. Kasusastraan Bali Anyar, warsa 1910-1945 duk penjajahan Belanda,pejajahan Jepang
nyantos mangkin.
• Zaman pejajahan Belanda, duk punika kekeniang buku-buku palajahan buat siswa SD
sinalih tunggil cakepan/buku sane kakawitin antuk karya buku I Wayan Djiwa sane
majudul “Peroempamaan, jaitoe, Beberapa Tjerita dalam Bahasa Bali”. Kar I
Wayan I Djiwa (1910) puniki taler kasarengin olih pengawi-pengawi sane lianan
sane sakadi Buku Pasang Aksara Bali (1918) olih Mas Nitisastro msl.
• Zaman pejajahan Jepang, duk punika prasida kakaryanin geguritan “Salampah laku”
olih Ida Padanda Madé Sidemen.
• Warsa 1945-1966 sesampun Indonesia Manunggal/Mérdéka, makéh malih medal para
pangawi-pangawi karya sastra Bali sané anyar-anyar ngemedalng cérpen,novel
miwah drama utawi buku ngeninin sastra Bali nyantos mangkin warsa 2016.