SlideShare a Scribd company logo
1 of 160
Download to read offline
i
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku
bahasa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan Buku puniki matetujon
nyayaagayang materi ajah sané manut ring aab jagaté, taler anut ring wewidangan
kakuub palajahan basa lan sastra Baliné. Buku puniki pacang prasida pinaka
dasar kaweruhan lan kawagedan, sané kanggén nglimbakang paplajahan basa,
aksara miwah susastra Bali ring sekolah menengah pertama wekasan.
Ring buku puniki, para sisia pacang nincapang kawagedan gumanti prasida
nglimbakang kaweruhan sareng sisia SMP sané jagi malajahin Basa Bali. Antuk
buku puniki para sisia kaaptiang mangda ngamolihang tuntunan sané becik
gumanti tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kalimbakang. Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan sastra
Bali, nganuti kurikulum 2013 saha kajangkepin soal-soal pinaka latihan.
Sang nyurat ngangkenin mungguing daging buku puniki sampun janten
kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget katunasin mangda lédang
sang sané ngwacén buku puniki miwah sang maraga sujana ring widang basa,
aksara lan sastra Bali, ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida sayan
paripurna.
Om Santih, Santih, Santih, Om.
Dénpasar, 1 Juni 2016
Sang sinurat.
ii
DAGING CAKEPAN
PANGAKSAMA.....................................................................................i
DAGING CAKEPAN........................................................................... ii
PETA KONSEP....................................................................................iv
Sargah ............................................................................... 1
Palajahan I. Nglestariang Basa Bali.................................................. 2
Paplajahan II. Séni Budaya Bali..........................................................8
Sargah ............................................................................. 13
Palajahan I Basa Miwah Aksara Bali ............................................14
Palajahan II Nyurat Lontar............................................................21
Palajahan III Nyurat Aksara Bali ring Software...........................29
Sargah ............................................................................. 33
Paplajahan I Anggah Ungguhing Basa Bali ...................................34
Palajahan II. Anggah Ungguhing Kruna.........................................44
Sargah ............................................................................. 50
Palajahan I Kruna Lingga miwah Kruna Tiron............................51
Palajahan II. Sandi Suara................................................................56
Palajahan III Wewangsan Kruna miwah Wangun Lengkara ......61
Sargah ............................................................................. 72
Palajahan I Kasusastraan Bali ........................................................73
Palajahan II Kasusastraan Bali.......................................................78
Sargah ............................................................................. 82
Palajahan I Puisi Bali Anyar (modéren).........................................83
Palajahan II Puisi Bali Purwa (tradisional) ....................................90
Palajahan III Geguritan....................................................................94
Palajahan I Drama Bali Modéren .................................................100
Palajahan II Drama Bali Tradisional.............................................110
Palajahan I Carita Cendet (Cerpén)..............................................117
Palajahan II. Satua Bali ...................................................................122
iii
Palajahan I Paribasa Bali (Cacimpedan miwah Cecangkriman)134
Palajahan II Paribasa Bali (Wewangsalan miwah Bebladbadan)140
PAMUPUT.........................................................................................147
DAFTAR PUSTAKA.........................................................................148
GLOSARIUM ...................................................................................152
Sargah I
PIDARTA BASA BALI
Kompeténsi Dasar
Indikator
3.10 Memahami struktur dan kaidah
wacana non sastra pidato
dengan berbagai téma, sosial,
lingkungan dan kebijakan publik
secara lisan dan tulis.
4.10 Mengabstraksi isi pidato basa
Bali dengan berbagai téma
3.10.1 Nlatarang teges pidarta
3.10.2 Nlatarang wangun pidarta
pidato
3.10.3 Nlatarang soroh pidarta manut
tata cara maktayang
3.10.4 Nlatarang tetikes mapidarta
3.10.5 Ngrereh daging miwah pidato
3.10.6 Maktayang pidarta ring ajeng
kelas
4.10.1 Makarya ringkesan pidarta
2 Pidarta Basa Bali JUDUL BUKU
Palajahan I. Nglestariang Basa Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Sakadi panglimbak pangajahan Basa Bali ring aab jagaté mangkin rumasa ngancan
ngamecikang. Basa Bali sampun ngancan makéh sané ngawigunayang, nénten ring wewidangan
informal kématen. Silih tunggil kawagedan sané kaplajahin ring widang pendidikan formal
wantah kawagedan mabasa Bali, inggih punika mapidarta. Pidarta punika wantah panyambung
lan pangiket baos ring sajeroning acara sané kamargiang, taler ring sajeroning mapidarta basa Bali
nyihnayang kawagedan I raga nganggé bas Bali sané prasida kalimbakang ring makudang-kudang
acara sakadi : pamargin lomba mapidarta, acara wanti warsa sekolah miwah sané tiosan.
Duaning asapunika mangda alit-alité uning indik pidarta, indayang cawis pitakén ring sor
puniki!
1. Babaosan sakadi asapunapi sané kabaos pidarta?
...........................................................................................................................................................
2. Ring dija prasida kapanggihin anak mapidarta?
...........................................................................................................................................................
3. Sira sané ketah mapidarta?
...........................................................................................................................................................
4. Napi sané ketah kabaosang rikala mapidarta?
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 2. Ngwacén Téks Pidarta
Indayang wacén téks pidarta ring sor puniki!
NGLESTARIANG BASA BALI
Om Swastyastu
Ida adané sareng sami sané wangiang titiang, Ring galahé sané becik kadi mangkin puniki,
pinih ajeng tan lali titiang ngaturang rasa angayu bagia mantuka ring Ida Hyang Parama Kawi,
riantukan sangkaning asung kerta wara nugrahan Ida, titiang, asapunika taler Ida dané sareng sami
sida kasidan mapupul iriki, ngamiletin saparidabdab utsawa pidarta basa Bali, sané kalaksanayang
antuk Kantor Perpustakaan Daerah Provinsi Bali rahinané mangkin. Dumadak pamargi asapuniki
sida maka sarana ngalimbakang adat miwah budaya Bali wekasan, wastu sida jagat Baliné ajeg.
Ida dané sareng sami, patut pisan kapastikayang, mungguing pamargi utsawa pidarta basa
Bali rahinané mangkin puniki, madaging makudang-kudang pabuat sané dahat mautama pisan,
pamekas ring para yowana Baliné kapungkur wekas. Pawangunan pawongan sakadi mangkiné
kabaosSumberDayaManusia(SDM)bangetpisankautamayangrisajroningnyanggrapawangunan
jagat Baliné, sané ngulatiang paras-paros saha salung-lung sabayantaka matiti krama. Malarapan
antuk semangat reformasi iraga para yowana sareng sami, sampun ngamargiang silih tunggil tata
titi sané kabuatang, maka swadharma sané marupa kapatutan urip maka krama Bali.
Punika mahawinan ida dané sareng sami, pamargi utsawa pidarta puniki, siosan ring maka
bantang numbuhang wirasa ring para yowanané, utamin nyane pisan ring para sisya sami, taler
3JUDUL BUKU Pidarta Basa Bali
marupa titi pangancan ring para yowana Baliné rikala nabdabang pawangunané kapungkur wekas.
Antuk punika, mungguing bantang pidarta sané sampun kajantenang nganinin indik “Melalui
budaya baca kita tumbuhkan kecintaan terhadap budaya lokal”. Malarapan antuk bantang punika,
pidarta sané jaga atur uningayang titiang mamurda NGELESTARIANG BASA BALI.
Ida dané, maosang indik perpustakaan ring galahé puniki, boya ja marupa bebaosan sané anyar.
Napi mahawinan asapunika? Riantukan iraga para sisya, ngeninin indik perpustakaan punika, yan
inargamayang tan bina kadi sampun masikian ring kauripan iraga, duaning ring sekolah-sekolah
sami sampun maduwé perpustakaan. Sakéwanten kawéntenannyané patut polih panampén becik
saking iraga sareng sami. Duaning asapunika, ngiring uningin dumun napi sujatiné perpustakaan
punika? tur napi suksman ipun rikala ngawerdiang utawi numbuhang kecintaan terhadap budaya
lokal, pamekas nyané pisan ring kawéntenan basa Baliné?
Ida dané sareng sami, Utsawa pidarta puniki yukti-yukti banget mapituas. Iraga sareng
sami sampun uning, widya sastra sané kaucap ilmu pengetahuan miwah teknologi, marupa
sanjata kalintang utama, sané sida ngaonang awidya punika, sané dados prekantin sang madéwék
tiwas. Sakéwanten iraga sami durung sengeh, punika sami kasinahané majanten wit sangkaning
perpustakaan. Napi mahawinan asapunika ida dané sami? riantukan perpustakaan punika, marupa
genah nyimpen buku-buku, surat kabar, foto-foto, miwah dokumen-dokumen tiosan sané marupa
wiwitan kaweruhané sujati.
Pewangunan Sumber Daya Manusia ring aab globalisasi, majanten kagenahang pinih ajeng
pisan, yan tan asapunika sinah iraga pacang katetah antuk panglimbak jagat, uripé tan mapuara
rahayu sangkaning tambeté mapunya. Wangsa luih guna marupa wangsa sané sida ngalintangin
tetenger jagat. Silih tunggil sané sida nuntun, tan sios wantah kaweruhané punika, bilih-bilih
ring kawéntenan yowanané sami. Riantukan ring para yowana kasinanggeh maka genah petitis
pawangunan jagaté, sida tan sida becik kaoné punika, majenten sangkaning yowana pamekas.
Nabdabang para yowana mangda sida becik, patut kadagingin antuk kaweruhan. Ring panegara
sané sampun maju, pawangunan generasi mudané kautamayang pisan antuk ngulati kaweruhan,
napi malih kaweruhan punika tan sios maka bobotan jatma urip sané marupa patitis ngulati santa
jagadhita.
Ida dané sareng sami, Masa muda adalah masa
belajar, asapunika ketah mangkiné, puniki masuksma iraga
sareng sami para sisya, mangda gilik saguluk nelebang
kaweruhan. Mapan urip masarira manusa, tan bina luir
petapan ambengan, ring sajroning alit, wimuda kadi
mangkin, kabaos mengpeng tajep, mangan ngidepang
sahananing widya sastra. Pamekas mangda sida nemu
gelang manut bacakan brahmacari asramané, sané sida
kaanggén ngempu uripé kapungkur wekas. Indiké puniki
ageng pisan pikenoh nyané ri kala nyanggra pawangunan
jagaté sané kaulati, pamekas rikala ngelestariang basa Bali
druwéné.
Napi mawinan iraga sareng sami patut ngelestariang
basa Bali? Riantukan basa Bali punika marupa srana ri
kala mabebaosan ring pantaraning krama Bali, sané kabaos
basa Ibu. Sios ring punika, basa Bali merupa sinalih tunggil
maka pawilangan budaya Bali, sané dados srana ri kalaning
ngawerdiang pamargi adat miwah agama Hinduné ring Bali.
Basa Bali puniki taler marupa tetamian para
panglingsiré saking nguni. Duaning malarapan antuk kayun
mabasa Bali, napi malih sida manut sor-singgih basan ipun,
punikadahatmautamapisan,waluyapratingkahnyihnayang
4 Pidarta Basa Bali JUDUL BUKU
subakti ring sanghyang sastra, sané mapragayan Sang Hyang Aji Saraswati.
Widya sastrané puniki maka wiwéka, nimbangin becik kalawan kaon, satmaka suluh ri kala
kapetengan, wastu sida nibenin iwang patuté punika. Boya ja iraga tan dados nuduk budaya dura
désa, yan punika kapikayun ngwetuang rahayu, durusang!. Nanging patut yatnain pisan. Semaliha
widya sastra punika marupa jiwa premana ri kala nyujur jagat Bali ajeg.
Punika mahawinan iraga mangda teleb ngersepang daging-daging sastra, pageh tan obah.
Duaning mauruk sastra, ngaruruh widya guna, tan bina kadi matapa, akéh wénten gegodan, kadi
patapan Ida Sang Arjuna ring gunung Indrakila. Antuk kapagehan ida matapa, kapaica panah
pasupati olih Bhatara Siwa, wekasan sida maka senjata magutin pangamuk Raksasa Detya Kawaca
ri kala ngelurug swarga lokané. Asapunika carita sané munggah ring Kakawin Arjuna Wiwahané.
Iraga para sisya sareng sami, punika anggén pratiwimba, mangda sida plapan mlajah mauruk
sastra, sakadi memarginé mangda sida rauh katanggu. Maka cutet, masekolah mangda ngantos
molihang ijasah, raris kaweruhané punika anggén nyanggra kauripané wekasan, duaning punika
marupa kapatutan iraga maprawerti, maka panrestian jadma Bali luih guna.
Cihna subakti ring Sang Hyang Sastra, patut nguripang sahanan pratingkah sané dados
swadharmaning maka sisya. Pamekas ngelestariang basa Bali druwéné, wantah masrana antuk
setata mingsinggihang purwa dresta, makadi adat, seni miwah kesenian, tata cara urip ring desa
pakraman, miwah sapatunggilan nyané sané kajiwa premanain antuk Agama Hindu, sakadi sané
mungguh ring bacakan Tri Hita Karana. Tri Hita Karana mateges tigang kapatutan ngulati
karahayuan ring jagaté, luiré astiti bhakti ring Ida Hyang Widhi Wasa, paras-paros pantaraning
kamanusan, miwah lulut asih ring sarwa prana-prani. Yan sakadi mangkiné kabaos harmonisasi
antara manusia dengan Tuhan, harmonisasi antara manusia dengan manusia, dan harmonisasi
antara manusia dengan alam sekitarnya.
Ngelestariang basa Bali, taler marupa kapatutan iraga sareng sami, maka pretisentana sané
embas ring Bali, nanging panglahlah budaya dura negarané patut waspadain, mangda tan ngrubéda,
riantukan puniki sida ngwetuang jagat Baliné rusak.Adat budaya, miwah basa Baliné manggehang,
kukuhang manut sastra agama Hindu, sinah jagat Baliné sané sampun kaloktah rauh ka jaba negara
sida ajeg. Samaliha sampunang waneh-waneh lunga ka perpustakaan, asapunika taler rikalaning
malajahin basa Bali, mangda tan linyok ring
sesana kadi jatining anak Bali. Yan punika sida
kaulati sareng sami, sinah jagat Baliné landuh,
gemah ripah loh jinawi, tata tentrem kerta
raharja sekala-niskala, sané kabaos maksartam
jagat hita ya ca iti dharma.
Ida dané sareng sami,
Yan cutetang titiang matur maka pan-
gringkes daging pidarta puniki:
1.Perpustakaan inggih punika genah nyimpen
buku-buku, majalah, foto-foto, film, dokumen
lan sapetunggilan ipun, maka pabuat
kaweruhan.
2.Ngelestariang basa Bali, punika marupa
sahanan pratingkah lan parisolahe sané
mapetitis ngelanggengang idik purwa drseta,
sané dados tetamian para leluhuré nguni, sané
kajiwa pramanain antuk sastra agama Hindu.
3.Sira sané patut ngelestariang basa Bali
punika? Iraga sareng sami, pinaka sisya sané
wenten ring Bali, pamekas sang sapa sira ugi
sané urip tur kamertanin antuk sari-sarining
5JUDUL BUKU Pidarta Basa Bali
bhoga jagat Baliné, kamanggala antuk para guru sami miwah sang angawa rat maka Guru
Wisésa. Punika sané patut ngajegang, maserana antuk kayun lascarya tan paleteh.
4. Indik pamarginé ngelestariang basa Bali, tan mari mawiwéka antuk kapatutan. Asing-asing
sanéngawetuangparas-paros,sagilik-saguluksalunglungsabayantaka,manutswadharmaning
dados sisya, patut utamayang mangda tan kaicalan cihna kadi anak Bali, kadi mangkiné
kabaos jati diri kebalian orang Bali.
Ida dané sareng sami sané kusumayang titiang, Wantah asapunika mungguing atur pidartan
titiang, mogi-mogi wénten pikenoh ipun. Tios ring punika, titiang tan lali ngalungsur agung rena
pangampura, manawi wénten maka kirang-kirang ipun. Maka wesananing atur puputang titiang
antuk parama santi.
Om Santih Santih Santih Om
Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
No Kruna Artos Kruna
1. Ngawerdiang
2. Nyanggra
3. Tambet
4. Mungguh
5. Waneh
6. Cihna
7. Swadharmaning
8. Ngulati
9. Kaweruhan
10. Inargamayang
Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin pidarta ring ajeng!
1. Napi murdan pidarta ring ajeng?
...........................................................................................................................................................
2. Ritatkala wénten acara napi pidarta ring ajeng kawedar?
...........................................................................................................................................................
3. Nganutin pidarta ring ajeng, indik napi sané kawedar ring pamahbah pidartané punika?
...........................................................................................................................................................
4. Manut pidarta ring ajeng, napi mawinan iraga sareng sami patut ngelestariang basa Bali?
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 5. Pangresep Indik Pidarta
5.1 Teges Pidarta miwah Tetujon Pidarta
Kruna pidarta wantah alus saking kruna pidato, mawit saking kruna bahasa Melayu pidato.
Kruna pidato sampun ngranjing dados kruna ring bahasa Bali andap, sané wangun alusnyané
6 Pidarta Basa Bali JUDUL BUKU
pidarta “pidato”. Pidarta inggih punika bebaosan marupa daging pikayunan sané kawedar ring
ajeng sang sareng akéh mangda napi sané kawedar punika prasida karesepang saha kalaksanayang.
Pidarta inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sané kawedar
majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang baose punika kayun
nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané kawedar prasida karesepang
saha kalaksanayang. Sang sané mapidarta kabaos orator.
Pidarta sajeroning panglimbak Basa Bali napi malih ring aab jagat téknologi sané mangkin,
maduwé widangan sané mabuat pisan pinaka média ring sajeroning nglimbakang Basa Bali ring
pakraman taler ring kawéntenan widang pendidikan formal sané maduwé tetujon, utamannyané
mangda para siswané uning tur waged mabasa Bali sané kacihnayang antuk paplajahan Basa Bali
ring sekolah-sekolah.
Utaminnyané ring widang pendidikan formal, kawagedan mabasa sajeroning materi indik
pidarta wantah silih tunggil sané mabuat sajeroning para siswa, riantukan materi pidarta punika
prasida ngicénin para siswa indik nincapang kawagedan soang-soang para siswané sajeroning
mabasa Bali, taler pinaka piranti pengembangan informasi ring pakraman taler ring sekolah.
5.2 Wangun Pidarta
Pidarta Basa Baliné pateh sakadi karangan surat sané ketah madaging pendahuluan, isi,
miwah penutup. Pateh sakadi ring bahasa Indonesia, pidarta Basa Baliné maderbé wangun utawi
format sasuratan sané pastika. Ring sor punika pacang katlatarang wangun pidarta Basa Baliné
sané kapalih dados tiga inggih punika :
a. Purwaka/Pamahbah (pendahuluan)
b. Daging pidarta (isi pidato)
c. Pamuput (penutup)
5.3 Soroh Pidarta Manut Tata Cara Maktayang
Rikala mapidarta, wénten makudang-kudang tatacara maktayang pidarta, makadi ring sor
puniki:
a. Pidarta Kawacén (Manuskrip): Pidarta sané nganggén naskah utawi teks, rikala map-
idarta raris kawacén téks sané sampun kasayagayang. Pidarta punika sampun kaparidab-
dabang téksnyané nganutin genah miwah galah rikala mapidarta.
b. Pidarta Kaapalang (Memoriter): Inggih punika pidarta sané sampun kaparidabdabang
langkungan, tur rikala pacang mapidarta sang sané mapidarta nénten nganggén téks sané
kawacén. Pidarta puniki sujatinnyané sampun karencanayang, sampun madué teks, raris
teks punika keapalang. Rikala mapidarata, sang mapidarta nénten ngawacén tur nénten
makta teks.
c. Pidarta Dadakan (Impromtu): Inggih punika pidarta sané kalaksanayang ring acara seka-
di acara pawiwahan. Pidarta puniki sida mamargi ri antukan sang sané pacang mapidarta
punika nadaksara kasudi maktayang pidarta.
d. Pidarta Ringkesan (Ekstempore/skema): Inggih pinika pidarta sané kabaktayang ngang-
gén ringkesan. Téks pidarta kakaryanin sané ringkes utawi bantang-bantang bebaosan
manten sané kasurat. Raris rikala mapidarta, téks punika kawacén sakéwanten dikemban-
gkan malih rikala mapidarta.
7JUDUL BUKU Pidarta Basa Bali
Pidabdab 6. Pituduh Ngraga
6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki
1. Tlatarang napi teges pidarta?
...........................................................................................................................................................
2. Indik napi sané kaunggahang ring purwakaning pidarta?
...........................................................................................................................................................
3. Napi sané ngranjing ring pamuput pidarta?
...........................................................................................................................................................
4. Tlatarang sané kabaos pidarta ringkesan!
...........................................................................................................................................................
5. Napi mawinan ring lomba nganggén pidarta kaapalang?
...........................................................................................................................................................
6.2 Indayang Surat Tetuwek Pidarta ring Ajeng
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
8 Pidarta Basa Bali JUDUL BUKU
Paplajahan II. Séni Budaya Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Pidarta pinaka silih tunggil seni mabebaosan prasida dados sarana ngwedar pikayunan
majeng ring anak tiosan, tetujoné mangda sang sané miarsayang prasida ngresepang miwah
nglaksanayang napi sané sampun kawedar. Pidarta kabaos pinaka pangiket baos ring sajeroning
acara sakadi rikala lomba mapidarta, acara wanti warsa sekolah, acara sekaa truna miwah sané
tiosan. Irika orator pastika nyihnayang kawagedan nganggén Basa Bali miwah kawagedan
rikala maktayang pidarta. Punika mawinan risampuné uning ring soroh miwah tata cara makarya
pidarta, mangda sayan jangkep kaweruhan sané kapolihang, mangkin alit-alité taler mangda uning
tetikesan rikala mapidarta. Benjang pungkur yéning kasudi maktayang pidarta mangda napi sané
kabaktayang prasida mamargi antar.
Sadurung alit-alité ngawitin paplajahan indik tetikesan pidarta miwah prasida maktayang
pidarta, kaaptiang alit-alité mangda uning ring daging pidarta sané mamurda “Ngrajegang Seni
Budaya Bali Malarapan antuk Pésta Kesenian Bali”, sadurungnyané mangda alit-alité nénten lali
ring paplajahan sané sampun lintang, alit-alité mangda nyaurin pitakén ring sor puniki!
1. Napiké wénten sané sampun naenin mapidarta?
2. Napi sané patut kasiagayang sadurung mapidarta?
3. Napi manawi tatujon anaké mapidarta?
4. Sapunapi carané mapidarta mangda nudut kayun?
Pidabdab 2. Ngwacén Téks Pidarta
Indayang wacén téks pidarta ring sor puniki!
Ngrajegang Seni Budaya Bali Malarapan antuk Pésta Kesenian Bali
Suksma aturang titiang majeng ring pangénter acara antuk galah sané sampun kapica ring
déwék titiang,
Ida dané sareng sami, utaminipun majeng ring angga tim juri sané dahat kusumayang titiang,
Para guru miwah atiti sané wangiang titiang, punika taler para pamilet utsawa pidarta Basa Bali
sané dahat tresnasihin titiang.
Sadurung titiang nglantur matur, pinih riin ngiring sareng-sareng ngastiti ring Ida Sang Hyang
Widhi Wasa malarapan antuk pangastungkara panganjali:
“Om Swastyastu”
Titiang rumasa bagia pisan riantukan prasida masadu ajeng sareng ida dané ring galah sané
becik puniki. Sadurungnyané ngiring sareng-sareng ngaturang suksmaning manah majeng ring
Ida Sang Hyang Widhi Wasa santukan sangkaning asung kerta waranugrahan Ida, titiang punika
taler ida dané sareng sami prasida manggih karahayuan. Ring galah sané becik puniki, titiang
jagi ngaturang pidarta sané mamurda “Ngrajegang Seni Budaya Bali Malarapan antuk Pésta
Kesenian Bali”.
Ida dané sareng sami sané wangiang titiang,
Maosang indik jagat Bali, pastika sampun kauningin sareng sami, Bali wantah pulo sané
sampun kaloktah kantos ka dura negara pinaka pulo sané makeh pisan madrebé seni miwah
budaya, punika majanten Bali kasengguh pulo sané nginggilang kesenian. Sajaba punika, seni
miwah kesenian nentén lian pinaka silih tunggil pah-pahan ring saluiring kahuripan jadma Baliné.
Yening dumun, kawéntenan seni ring krama Bali nénten ja lian wantah pinaka yadnya. Seni
9JUDUL BUKU Pidarta Basa Bali
sané kadasarin antuk ngayah, nénten
ja ngayah majeng ring seni punika
kémanten sakéwanten majeng ring
sapasira ugi sané ngaksi utaminipun
Ida Sang Hyang Widhi Wasa.
Kawéntenan seni ring Bali
sujatinyané nénten prasida kapa-
sahang sareng kawéntenan budaya
agraris para jana Baliné. Budaya
agraris puniki sané ngawinang seni
ring Bali sayan nglimbak. Seniman
Baliné nguni nadosang seni pinaka
yadnya sané nénten ngaptiang pikolih
saking seni punika. Punika mawinan
makasami pikobet indik ekonomi
sampun prasida katatasang santukan
jagat Baliné sampun landuh malarapan antuk matatanduran. Baga pertanian puniki sané ngawinang
pikobet ekonomi sareng pikayun jagi nyihnayang rasa antuk seni prasida mamargi becik, majanten
ngawinang seniman Baliné nguni nénten ja kaucap seniman kémanten taler kaucap wong tani sané
waged ring dharma pamaculan.
Dunia agraris puniki pinaka sumber inspirasi medalnyané karya seni ring Bali. Silih
tunggil sasolahan, gamelan, gegambaran kantos ukiran akeh pisan ngambil wangun miwah rupa
sané sering pisan prasida kacingakin ring dunia agraris. Sané prasida kanggén imba minakadi seni
lukis, gegambaran kahuripan ring carik miwah tegal dados silih tunggil seni lukis klasik ring Bali.
Seni lukis klasik Bali sané sampun kaloktah antuk taksun gegambaran kahuripan ring carik inggih
punika lukisan kadi Pengosekan Ubud miwah Batuan. Carik miwah tegal prasida dados serana
nyihnayang kréasi sané linuih olih para senimané taler prasida dados cecirén sané khas ring seni
lukis klasik Pengosekan miwah Batuan.
Pariwisatané sané sayan nglimbak taler ngawinang wewidangan pertanian ring Bali sayan
rered. Aab jagaté sakadi mangkin sayan ngawinang para jana Baliné nyujur parilaksana sané kon-
sumtif, sayan doh ring jati diri sané sujati pinaka manusa sané nginggilang seni miwah budaya.
Kasujatiané Pariwisata Bali prasida nglimbak sakadi mangkin santukan kawéntenan seni miwah
budaya agraris.Akéh wisatawan sané rauh ka Bali jagi nyingakin kaasrian palemahan jagat Baliné,
majanten taler nyaksiang seni miwah budaya sané kadruwénang olih parajana Baliné. Panglimbak
sektor pariwisata budaya sapatutnyané yukti-yukti katiténin. Pariwisata budaya pinaka piranti
sané kaanggén nyobyahang Baliné. Profésor Doktor Ida Bagus Mantra pinaka sujana, gubernur,
miwah budayawan Bali ring warsa 1978 mapikamkam ngwéntenang festival kesenian, genah seni
miwah budaya saking sajebag jagat Baliné mapupul, sané kawastanin Pésta Kesenian Bali (PKB).
PKB kaaptiang mangda prasida dados genah sesolahan seni, karya seni sané dahat linuih tur kaw-
istara sané sida kaaturang olih parajana Baliné. PKB taler kaapti mangda prasida dados sarana
ngajegang, ngwerdiang, miwah nglimbakang seni budaya Baliné. Seni budaya sané kantun ajeg
kantos mangkin, makéh madaging sané kabaos tattwa, piteket-piteket sané dahat mabuat, warisan
budaya, pangweruh, miwah seni sané sida ngwetuang kreasi, inovasi, miwah adaptasi budaya.
PKB sané kaping tigang dasa nem (36) mamurda “KERTAMASA”, dinamika kehidupan mas-
yarakat agraris menuju kesejahteraan semesta, sapatutnyané prasida dados dasar ngwerdiang
daya kreatif ring para senimané sané wénten ring Bali. Lianan malih, mangda metu karya seni sané
linuih, sané mautama, sané prasida dados karya seni sané kawistara.
Unteng pikayun PKB warsané mangkin sampun patut pisan sareng suksman kahuripan para
krama Bali sané kajiwa pramanain antuk seni miwah agraris. Sampun masikian sareng utsaha
Baliné ngemit sektor pertanian puniki wit saking warsa 2012 sané sampun dados warisan budaya
http://img2.bisnis.com/bali/posts/2014/06/14/45551/pkb-oke.jpg
10 Pidarta Basa Bali JUDUL BUKU
dunia utawi kabaos World Heritage. Wong tani miwah subak pinaka benteng utama sané ngurip
kawéntenan agraris ring Bali. PKB ring warsané puniki sapatutnyané prasida dados genah mulat
sarira miwah mengangkat derajat kearifan lokal ring Bali. Santukan kahuripan agraris punika
nénten ja pacang mararéan ngicén inspirasi ring para senimané.
Ida Dané sareng sami sané wangiang titiang,
Seni miwah budaya wantah taksun jagat Baliné, Napi malih pertanian pinaka jiwa pramana
jagat Baliné. Punika mawinan pinaka semeton Bali, napi malih para yowana, sujatinipun madrebé
genah sané becik pisan mangda seni miwah baga pertanian sané wénten ring Bali mauwah sayan
becik tur linuih, punika taler ring PKBné. Yéning iraga pinaka yowana Bali tresna kapining seni
miwah budaya pertanian ring Bali, pastika uning yéning sané mauwah punika sujatinipun mawit
saking iraga soang-soang. Sakadi pidarta sané kawedar olih Presiden Soekarno,”beri aku sepuluh
pemuda, niscaya akan ku guncangkan dunia”. Soekarno pracaya pisan, wantah para yowana
sané prasida ngubah kawéntenan jagaté, ngetisin jagat antuk daging sastra sané madasar antuk
agama. Iraga pastika setata ngaptiang mangda PKBné prasida wénten ri sajeroning pamargin kes-
eniané ring Bali, nénten ja wantah dados pésta sané napkala santukan prabéa saking pemrintah
sampun kacumawis, sakéwanten yéning sida mangda nénten rauh irika kéwanten, nyujur pangaptin
PKB sané kapikamkam duké riin. Para yowana Bali sareng sami, ngiring waliang tetujon PKBné
sakadi pangaptinné riin, mangda yukti-yukti PKB dados genah ngayah nyihnayang kawagedan
para yowana sareng sami, mangda yukti mataksu mawastu kawistara. Duaning asapunika Tim
Pengawas Independen miwah Tim Kurator mangda sayuakti niténin pamargin PKBné mangda ka
pungkur wekas sida sayan becik, sayan ngulangunin, tur sayan nudut kayun sang sané ngatonang.
Inggih Ida dané sané wangiang titiang,
Napi sané sampun sida katur, cutetang titiang sakadi puniki:
(1) Pinaka krama Bali, iraga sareng sami patut ngrajegang seni budaya Bali
(2) Pesta Kesenian Bali silih tunggil serana ngrajegang miwah nglimbakang seni-budaya Bali
(3) Pamargin Pesta Kesenian Bali patut terus kamargiang, sakéwanten mangda terus taler
katiténin.
Inggih para panuréksa sané wangiang titiang, punika taler pamiarsa sami sané singgihang
titiang,
Wantah asapunika pidarta sané
prasida aturang titiang ring galahé
sané becik puniki, dumogi wénten
pikenohnyané. Dahat suksma aturang
titiang santukan ida dané sareng sami
sampun prasida miarsayang daging atur
pidartan titiangé. Yéning wénten basa
basita, atur titiang sané nénten munggah
ring kayun, titiang nglungsur geng rena
pangampura, duaning punika sami metu
saking kawimudan padéwekan titiang.
Inggih, pinaka pamuput atur, titiang
ngaturang parama santi.
Om Santih Santih Santih Om
Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
http://1.bp.blogspot.com/-nxEOnIyHpwg/UZpHX8oM4FI/AAAAAAAAAos/u-ciFBAIITk/s1600/Okokan-300x191.jpg
11JUDUL BUKU Pidarta Basa Bali
No Kruna Artos Kruna
1 Kaloktah
2 Nglimbak
3 Ngwerdiang
4 Katitenin
5 Miarsayang
6 Kawimudan
7 Kacumawis
8 Kapikamkam
9 Landuh
10 Napkala
Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
1. Napi murdan pidarta ring ajeng?
...........................................................................................................................................................
2. Napi manten inspirasi karya seni sané prasida medal sangkaning kahuripan sawah tegalan
ring Bali?
...........................................................................................................................................................
3. Napi manten tetujon para wisatawané rauh ring Bali?
...........................................................................................................................................................
4. Napi pikamkam Profesor Doktor Ida Bagus Mantra ring warsa 1978 ?
...........................................................................................................................................................
5. Napi sané kaaptiang ring kawéntenan PKB sané kalaksanayang nyabran warsa?
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 5. Pangresep Indik Mapidarta
5.1 Tetikesan Rikala Mapidarta
Risampuné uning ring soroh pidarta miwah tata cara makarya pidarta, sané mangkin mangda
sayan jangkep kawagedan indik mapidarta mangda kauningin indik agem-ageman utawi tetikesan
rikala mapidarta. Tetujoné mangda rikala maktayang pidarta prasida nudut pikayunan sang sané
miarsayang. Mawali malih ring tetujon sang mapidarta mangda napi sané kabaosang, katlatarang
miwah kawedar prasida kaincepang sajeroning angen raris kalaksanayang ri sajeroning kahuripan.
Rikala maktayang pidarta tetikesan sané patut kauratiang mangda prasida mamargi antar
inggih punika:
12 Pidarta Basa Bali JUDUL BUKU
1. Wicara inggih punika ngeninin indik topik utawi unteng pikayun pidarta, sané prasida nudut
kayun para pamiarsa.
2. Wiraga inggih punika semita, raras, agem, utawi bahasa tubuh sang sané maktayang pidar-
ta.
3. Wirama inggih punika tata suara sané mapaiketan ring suara/vokal miwah intonasi sané
anut ring punggelan lengkara mangda kapireng lengut.
4. Wirasa inggih punika rasa penghayatan ritatkala maktayang pidarta mangda daging pidarta
punika prasida nuek pikayunan sang sané mirengang.
Pidabdab 6. Pituguh Ngraga
1. Tlatarang tetuwek pidarta ring ajeng!
2. Indayang tlatarang napi tatujon sané kaaptiang rikala mapidarta?
3. Sajroning mapidarta, tatikes pidarta sané pinih riin patut kauningin inggih punika !
Pidabdab 7. Pituduh Ngraga
Indayang makarya skéma ringkesan materi indik pidartané puniki !
Pidabdab 8. Ringkesan
Pidarta inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sané kawedar
majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang baose punika kayun
nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané kawedar prasida karesepang
saha kalaksanayang. Wangun pidarta inggih punika purwaka/pamahbah,daging pidarta, pamuput.
Soroh pidarta wénten pidarta kawacén, pidarta kaapalang, pidarta dadakan, miwah pidarta
ringkesan.
Sargah II
BASA MIWAH AKSARA
BALI
Kompeténsi Dasar
Indikator
3.2 Memahami struktur bahasa Bali,
sejarah aksara dan jenis-jenis
aksara Bali secara umum, pasang
aksara, tata cara nyurat lontar,
dan menulis aksara Bali dalam
software.
4.2 Memproduksi wacana beraksara
Bali dalam lontar dan Software
3.2.1 Nlatarang wangun basa Bali
3.2.2 Nlatarang panglimbak (sejarah)
aksara Bali
3.2.3 Nlatarang soroh aksara Bali
3.2.4 Nlatarang pasang aksara Bali
3.2.5 Nartayang serana nyurat lontar
3.2.6 Nartayang tata cara nyurat lon-
tar
3.2.7 Nlatarang program sané kang-
gén nyurat aksara Bali ring Soft-
ware
3.2.8 Nlatarang tata cara nyurat
aksara Bali ring Software
3.2.9 3.2.9. Nglatih nyurat aksara Bali
ring Software
4.2.1 Nyalin wacana maaksara Bali
ring lontar miwah Softwaré
14 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU
Palajahan I Basa Miwah Aksara Bali
Basané nyihnayang wangsa. sapunika sesenggakané maosang. Sané mangkin bebaosan kadi
asapuniki néntenja mawiguna malih. Santukan saluwiring basa patut prasida kaplajahin antuk
sekancaning para jana ring jagaté. Santukan basa punika pinaka serana sané utama rikaha pacang
micayang miwah molihang sehananing informasi. Sakéwanten pinaka parajana Bali sampun
sepatutnyané ngwikanin basa Bali pinaka basa ibu sané ngamanggehang tur nglestariang budaya
Baliné. Duwaning sapunika ngiring uratiang pitakéné ring sor:
Indayang wacén wacana maaksara Bali ring sor puniki!
1. Sira uning napi sané kebaos basa (bahasa)?
.................................................................................................................................
2. Basa napi manten sané sampun kauningin?
.................................................................................................................................
3. Napi sané patut kauningin yening jagi nyurat basa?
.................................................................................................................................
4. Aksara napi sané ketah kaanggén rikala nyurat basa Bali?
.................................................................................................................................
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Pidabdab 2. Ngwacén Wacana Maaksara Bali
Zÿuju;¾buln/.
bukn)k)pin¾ÀnÑ¡s¾ãiks¾Àism®í(¾tus&¾Zøÿd*¾)Ð)b*¾huløeHÿeMÿn¾æisgen.muljÞ)
mòbøyn¾éru;¾,d)gg¾Àpbuwin¾Ñ)m)n¾åehn*¾tømæl¾Škøt/.hedÂegn¾Àis)m®í(¾tus&¾tehn¾Ó)
t)g/.eHÿeMÿenegn¾Ðin¾Ðhu;.eTÿmkÉxtus&¾hdhnk¾Ñøsmæ&¾bniph)k/h
pbuwin¾Â)m)nin¾Š)jbÏrmeneDÿegn/.
eyn¾Â±jum)ppsn¾Ñiruruetus&¾tehn¾å)l;¾k)n);¾Zÿmãt¾Šrhnek¾Þn/.høt);¾pni
álenb)n%¾niáløn¾éln¾Ó¡s&¾meTÿløhn¾Ðin¾Ðhu;¾,hpbuwin¾ßk)Z*ÿu¾mnis¾Ó)ekn¾Ànk/,
hsenmh)l¾Šjn¾Àiy)l;¾bøbø;,hnekdisisieorh*¾ekenÐZéÿcrh)nÓl¾ßgulu*¾
bøbø;¾en.minb¾À¡løyn¾ß)rst)ekn¾Àibensugø;¾,hpbuwin¾ŠkÓøhuløyn¾ß)lj;¾kwies
sn/t)ekn¾ãløyn¾á¡rut)g);¾diedsp)ná¡n¾®¡cu.eb;¾eyn¾æ)pysn¾Àis)m®í(¾ydiypin¾Ó¡s&¾h
dÏrhønn¾Ðj%¾kÞøeWÿn¾Š)ttymspuet¾æoel*¾,mhud%¾)Zé¨ÿ,mc)òk¾Ñøkup&enbupu
cuk¾Ùrib*.bs*¾eng)edeGÿenÑel¾áoenÑl/,p)d)egÂehenÑep¾ßoeKÿ;¾ekenÐZéÿc
rb)eDÿeDÿl¾Àenpit¾Þw*¾eKÿrihgu*¾puren.eTÿbcihÂmnusenZÿpkdihku,
15JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali
h)Šp¾Ó)ekn¾æedewkenkløwt¾ã)eLÿg/,nÑ)l*¾ksugøhn¾»rmmiw;¾kbøsn¾á¡ru
eneDÿegn/.jninujurhønp$wnip)nál/,14,´´ø;¾k)ds,mk)n);¾høyZøÿmæi
n¾á¡ruensmãilmteKÿn¾À¡nÑ¡k¾Àølà¡pÉk×jiwhenp)ljhønh´´ø;¾hensubløw
t/.s)m)n¾æ)sn¾ŠubhøygegeSÿn¾ßjln/,swrtrjm/,10,mtnhøensub
syn¾Â)g)h*,n)k)d¾ßsi;¾høs)m®í(¾diyÏpn¾À¡m;¾gurut)g);¾pinkguruen.ditudibelbnÑ¡*¾si
sikjhenhúk¨¾mpÉdms/,gurut)g);¾msiltød&¾,mbusnp)ptøhn/,høt);¾m)mc
h)nÓl¾Ð)kwin¾À(junwiwhensmãil)mukkønn/,mwinn¾Ñintehløyumsm®¡rn¾æ
h)s¾ãrk¾Ð)kønn¾ñk¾Çrtn;¾kuruek×tÉenhenkh)b)køn¾ãhn¾á)tø;¾.
mrkpcdiwirmeTÿtkensubynZé)ÿk¾Àbris¾Ñituks)lgøn¾ãhn¾æn)ken
høs)m®í(¾.tønÑkn¾ãtøesÂnÐ)jutøn¾Çic&¾s)òm¾á¡rut)g)ehhenm)d)m¾Ñisisikin¾ãelskp
etsheoeÐoin¾æt)kenhøs)m®í(¾hentus&¾hdmsmãtŠrseKÿenÑen.
eHÿlø;¾”h(ypduhun/,22,s)epÓmã$¾,1990.
Pidabdab 3. Kerta Basa
No Kruna Artos Kruna
1. Pisaga
2. Degag
3. Rerama
4. Nyambat sara
5. Bibih mael
6. Kawisésan
7. Apit lawang
8. Nyapa kadiaku
9. Ngandelang
10. Gagéson
Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih
tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
16 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU
Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
1. Sapunapi parilaksana I Gumbyar punika ?
.................................................................................................................................
2. Napi kranané bibih I Gumbyar kebaos kadi ental magulung ?
.................................................................................................................................
3. Ring dija I Gumbyar maguru?
.................................................................................................................................
4. Sapasira wastan guruné I Gumyar?
.................................................................................................................................
5. Indik napi sané keplajahin IGumyar?
.................................................................................................................................
Pidabdab 5. Pangresep Indik Wangun Basa Bali
5.1 Wangun Basa Bali
Dudonan basa Baliné pateh sakadi ring bahasa Indonesia luiripun:
Dudonan basa Baliné pateh sakadi ring bahasa Indonesia luiripun:
a. Aksara tegesipun gambar suara utawi lambang suara (gambar bunyi).Aksara punika wént-
en kalih soroh minakadi Aksara Suara miwah Aksara Wianjana (Vokal miwah Konsonan).
Basa Baliné punika lumbrah kasurat antuk kalih aksara luwiré aksara Latin miwah aksara
Bali.
b. Wanda tegesipun marupa kepahan saking kruna inggian ri sajeroning kruna lingga utawi
kruna tiron. Dadosné wanda punika marupa pupulan saking makudang-kudang aksara sané
pinaka serana ngwangun kruna. Tiosan ring punika wénten taler wanda sané marupa kruna
lingga sekadi “nah”, “dé,” “nyén”, “ba”, “sing”, “nyak” miwah sané lianan.
c. Kruna tegesipun pupulan saking makudang-kudang kecap utawi wanda sané sampun
maduwé arti. Kruna punika wénten sané awanda, wénten taler sané kawangun antuk maku-
dang-kudang wanda, minakadi :
✓ Kruna awanda: sing, nyak, cang, ba,nah, miwah sané lianan.
✓ Kruna kalih wanda: meja, ani,suba,mata, jaja.sela,buku,baju, msl
✓ Kruna tigang Wanda: bendera,sepatu,celana, jendela, kemeja,semang-
ka,celana,buaya,telaga,miwah sané tiosan
✓ Kruna petang wanda: liligundi,katibangbung,kalimayah,miwah sané tiosan
✓ Kruna limang wanda: katimimbulan, katiwawalan, katibubuan ,miwah sané tiosan
d. Lengkara inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna sané sampun madué
lelintihan pepaosan sané pasti. Lelintihan sané ngwangun lengkara punika sekadi:
a. Puguhing lengkara/Jejering lengkara
b. Piorah/ linging lengkara
c. Penandang/ penampén lengkara
d. Keterangan:
• Keterangan genah
• Keterangan dauh
• Keterangan kahanan
• Keterangan wilangan
1. Rada Swari nyurat aksara Bali
ring lontaré tuni semengan.
2. Madé Parwati nyurat kaligrafi di
kanvas
3. Kadék Maharani ngigel legong di
Pura Dalem ibi sanja
Conto :
17JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali
5.2 Panglimbak (Sejarah) Aksara Bali
5.3 Soroh Aksara Bali
Aksara Bali mawit saking aksara India, panglimbaknyané sinarengan daweg panglimbak
agama Hindu–Budha ring Indonésia. Dumunan, ring India wénten aksara sané mawasta Karosti.
Mawit saking Karosti puniki nyantos wénten aksara Brahmi, salanturnyané nurunang aksara
Devanagari miwah Pallawa. Aksara Dévanagari ring India Utara keanggén nyurat ring sajeroning
basa Sansekerta. Aksara Devanegari miwah Pallawa puniki salanturnyané nurunang aksara Kawi
utawi Indonésia kuno. Mawit saking aksara Kawi puniki, kasuén-suén medal aksara Jawa, aksara
Bali miwah aksara-aksara sané tiosan sané wénten ring Indonésia.
Salanturnyané aksara Pallawa nurunang aksara Kediri Kwadrat.Aksara Kediri Kwadrat puniki
sané nurunang aksara Jawa raris dados aksara Bali sané keanggén nyantos rahinané mangkin.
Yéning tlatarang ring sajeroning panglimbaknyané, aksara Bali puniki wantah turunan saking
aksara Jawa. Panglimbaknyané duk jaman Majapahit, nyantos karaton Majaphité rug, aksara Jawa
punika ajeg tur kalestariang ring Bali. Nanging yadiastun ja aksara Bali punikii mawit saking
aksara Jawa, wantah wénten siosnyanné ring karakter aksaranyané. Aksara Jawa sané madrué
karakter pateh sareng aksara Pallawa miwah Dévanegari, tiosan sareng aksara Bali sané madrué
karakter aksara bunter-bunter. Nika mawinan aksara Bali madrué cihna ring sajeroning karakter
aksaranyanné. Sekadi punika kawéntenan aksara Baliné sané ketami miwah kalestariang nyantos
mangkin.
Salanturnyané aksara Pallawa nurunang aksara Kediri Kwadrat. Aksara Kediri Kwadrat puniki
sané nurunang aksara Jawa raris dados aksara Bali sané keanggén nyantos rahinané mangkin.
Yéning tlatarang ring sajeroning panglimbaknyané, aksara Bali puniki wantah turunan saking
aksara Jawa. Panglimbaknyané duk jaman Majapahit, nyantos karaton Majaphité rug, aksara Jawa
punika ajeg tur kalestariang ring Bali. Nanging yadiastun ja aksara Bali punikii mawit saking
aksara Jawa, wantah wénten siosnyanné ring karakter aksaranyané. Aksara Jawa sané madrué
karakter pateh sareng aksara Pallawa miwah Dévanegari, tiosan sareng aksara Bali sané madrué
karakter aksara bunter-bunter. Nika mawinan aksara Bali madrué cihna ring sajeroning karakter
aksaranyanné. Sekadi punika kawéntenan aksara Baliné sané ketami miwah kalestariang nyantos
mangkin.
Aksara tegesipun lambang suara utawi gambar suara. Ring sajeroning masyarakat Hindu-
Bali aksara punika nénten ja huruf utawi kruna biasa, nanging aksara punika wantah lambang Ida
Bhatara utawi dados kanikayang ngiasaning Ida Bhatara. Aksara punika taler dados dasar/simbol
palekadan miwah ngamademang. Aksara puniki madué genah miwah fungsi sosial religius sané
ngraksa budaya Bali miwah pinaka pangraket iraga masameton ring sajeroningAgama Hindu-Bali.
Yéning nénten wénten aksara, masyarakat Bali punika sakadi kaicalan kasujatian déwéknyané.
Mawinan aksara punika patut ngamolihang jejuluk utawi gelar sakadi Mahkota Kebudayaan Bali.
Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaangén nyurat sajeroning aksara Bali. Aksara
punika wénten kalih warna kawastanin:
a. Aksara suara (vokal)
b. Aksara Wianjana (konsonan)
Salanturnyané aksara punika kapalih dados tigang soroh luiripun:
18 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU
a. Aksara wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang baasa Bali lumrah, upami
: urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan.
b. Aksara swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa kawi, Jawi Tengahan,
Sanskerta. Upami : Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka.
c. Aksara modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami :
Japa Mantra.
5.3.1Aksara Wréastra
5.3.1.1 Gantungan miwah Gémpélan
5.3.1.2 Panganggé Aksara
h, n, c, r, k, d,
t, s, w, l, m, g,
b, , p, j, y, z,
Panganggé aksara utawi busana aksara inggih punika pangéling suara. Penganggé puniki
kaepah dados tiga (3) tigang soroh, minakadi: penganggé suara, penganggé arda suara, dan
penganggé tengenan.
a. Panganggé Suara
Panganggésuarainggihpunikalambangaksarasanéngawinangaksarawianjana(konsonan)
masuara (vokal).
Suara pendek ( Suara Hreswa )
¨¨¨¨¨¨¨o, = tedong
........ø..., = ulu
¨¨¨¨¨u¨¨¨¨, = suku
e¨¨¨¨¨¨¨, = taléng
e¨¨¨¨¨o, = taléng tedong
..........)....., = pepet
Suara panjang ( Suara Dirgha )
.....I...., = ulu sari
¨¨¨¨¨U¨¨¨, = suku ilut
E¨¨¨¨¨¨, = taléng marépa
........)....o, = pepet metedong
E¨¨¨¨¨¨o,=taléngmarépamatedong
.......š...,= ulu ricem
.........¸...., = ulu candra
¨¨¨À¨, ¨¨¨Â¨, ¨¨¨Ç¨, ¨¨¨É¨, ¨¨¨Ð¨, ¨¨¨Ñ¨,
¨¨¨Ó , ¨¨uæ, ¨¨¨¨Ù, ¨¨¨¨Þ, ¨¨¨¨ß, ¨¨¨á,
¨¨¨ã, ¨¨¨¨å, ¨¨¨æ, ¨¨¨é¨, ¨¨¨ê, ¨¨ñ¨¨,
19JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali
5.3.2 Aksara Swalalita
b. Panganggé Ardasuara
Panganggé Ardasuara inggih punika gantungan sané maanggé dados vokal miwah masuara
luluh. Penganggé arda suara kaepah dados limang soroh minakadi :
c. Panganggé Tengenan
Panganggé tengenan puniki wantah panganggé sané mawit saking tengenan wianjana,
inggih punika :
¨¨¨¨¨¨ê, nania mawit saking suara [ ia ]
¨¨¨¨¨É¨¨¨, guung mawit saking suara [ ra ]
¨¨¨¨¨¨Ê¨¨¨, guung macelek mawit saking suara [ rë ]
¨¨¨¨¨Þ¨¨, gantungan la
¨¨¨¨¨¨Â¨¨, suku kembung
.........*..., cecek mawit saking aksara [ ng ]
........(...., surang mawit saking aksara [ r ]
¨¨¨¨¨¨¨;, bisah mawit saking aksara [ h ]
¨¨¨¨¨¨¨/, adeg - adeg kaanggé ngematiang utawi negul aksara
1,ÿputÉ. = putra
2,ÿpÞw. = plawa
3,ÿkÊ[Å. = Kresna
4, ÿstÙ. = satua
1, swu*. = sawung 4, sw;. = sawah
2, ec*ec**. = céngcéng 5,ÿbuln/. = bulan
3, s(w. = sarwa
Aksara swalalita inggih punika aksara Bali sané kaanggé nyurat basa Kawi, basa Kawi
Tengahan, miwah basa Sansekerta, minakadi kidung utawi kekawin. Aksara swalalita kakepah
dados aksara suara (huruf vokal) miwah aksara wianjana (huruf konsonan).
a. Aksara suara (vokal)
Á,õ,÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o,.
A, ā, i, ī, u, ū, e, ai, o, öb.
b. Aksara wianjana (konsonan)
Aksara wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: kantia,
talawia, murdania, dantia miwah ostia.
Conto :
Conto :
20 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU
5.3.3 Aksara Modré
Aksara Modré punika sering kabaos aksara suci, satukan aksara punika kanggén nyurat indik
kadiatmikan sekadi rerajahan, ulap-ulap, miwah sahananing pralambang ring upakara yadnya.
Aksara modré santukan pinaka pralambang (simbol) dadosné nénten keni antuk ngwacén. Ring
sor puniki conto aksara modré:
a. Cawis pitakéné puniki
1. Napi mawinan aksara punika kabaos gambar suara?
2. Telatarang sapunapi wiwilan kawentenan aksara Baliné!
3. Indayang sambatang tur terangang pepalihan aksara punika !
4. Telatarang sané kawastanin aksara Wresastra punika saha icén imbanyané!
5. Terangang napi kawigunan aksara Modré punika !
a. Surat antuk aksara bali
1. Matur suksma :………………………………………………………….
2. Om Swastiastu :…………………………………………………………
3. Panagara Indonésia :……………………………………………………
4. Bali sutrepti :……………………………………………………………
5. Aksara miwah sastra Bali:……………………..………………………..
Pidabdab 6. Pituduh Ngraga
21JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali
Lontar wantah silih tunggil tetamian panglingsir Bali sané kantun akeh ring soang-soang puri,
griya, jero, utawi pondok krama Baliné. Lontar puniki pinaka serana nyurat sahananing sané patut
kasurat utawi kacatet duké riin, santukan sané dumun durung wénten kertas napi malih komputer.
Saking kadiatmikan ngantos ipil-ipil dué utawi utang-piutang taler kasurat ring lontar, yéning
sekadi mangkiné kabaos pinaka media dokumentasi tertulis. Tiosan ring genah masesuratan, taler
wénten lontar sané dados serana ngambar, lontar sané madaging gambar puniki kawastanin prasi.
Mangda sayan uning indik lontar, indayang cawis pitakén ring sor puniki:
1. Sira sané sampun naenin nyurat lontar?
2. Napi sané keanggén nguét lontaré?
3. Indik napi biasané katulis ring lontar?
4. Aksara napi ketahnyané kasurat ring lontar ?
Indayang wacén wacana maaksara Bali ring sor puniki!
Palajahan II Nyurat Lontar
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Pidabdab 2. Ngwacén Wacana Maaksara Bali
<kt)mur&tmækŠir&.
<skdizwenbbin/,psÈiy)bærw(twnã)lnÑenuŠi-
pezÇornÉ&jbpurt^[t)mÉæuel,shemoetÉkÀnkÐy);miw;msirm/.
dw)gæunikwwuenpisnÉtuyulênsk&kR¿¿¿jhnã)lnÑshpir&zen-
rwu;r&÷sÓntmækŠir&,sejÉon&msszénÉ&÷enÑoensê.gumnÓiksumã¡*÷sÓnt-
mækŠir&punikdedosæekoòmnærtmêhgu*senrwu;r&bli.
ewnÓ)nÀdirisenplsŠk&kumæulnñ¿¿en.hit)pÀipunß)dsienÓoegoegÓoe-
gogÐli;br*br*ks)nênÈiynnŠenpdmæêkßjj(r&jbpurt^[h)mæulæu-
nik.rwu;r&hj%kieyosædÊebnñ¿¿ennilu;rhi,tmêpunikmjá)lnÓ¾¡mulimpi-
tekn/:tebenon,hpeboel;syttz.eboel;tuwn/,silkn/.
shu(bnãnÂilu;rhi.:tÉimK¿¿si;,hph([iptu*hini.c)ritÉhp.sinmãihipunåmã)
elÓoegogÓ¡l*pk(ynÓmækŠir&hugi.:Á(junb$tw,tuwn/,shu(nilu;rhisd-
gugup/.:eH¿¿¿eH¿¿¿eH¿¿¿.y,y.Á(junb$tpdigunu*÷nÑÉkil,diegodtuju;bi-
dari.hiym)n*m)lwenáodhn/.tpiM¿¿¿nu[êsukz)r;smegodhn/.
Kaketus saking Widya Sastra 2
22 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU
Pidabdab 3. Kerta Basa
Pidabdab 4. Pangresep Indik Nyurat Lontar
No Kruna Artos Kruna
1 Nyawané ngababin
2 Pasilyeb
3 Wartawan
4 Ngunggsi
5 Istana
6 Masesanjan
7 Kasumbung
8 Pakoleman
9 Palas
10 Itep medasin
Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
4.1 Serana Nyurat Lontar
Wénten makudang-kudang serana sané kaanggén ri kala nyurat lontar. Seranané punika patut
kategepin sadurung ngawitiin nyurat lontar. Serana rikala nyurat lontar inggih punika:
a. Lontar kosong utawi don ental sané kantun matah (durung maolah)
b. Pangrupak
c. Lungka-lungka (kasur alit) pinaka aled tangan rikala nyurat
d. Pelik penyepit lontar
e. Tingkih utawi buah naga sari sané matunu
f. Dulang
g. Pénsil miwah penggaris
h. Benang kemong, jinah bolong, miwah takepan pinaka piranti ngiket lontar sané sam-
pun puput kasurat
4.2 Tata Cara Nyurat Lontar
Rikala jagi nyurat lontar wénten tata cara sané patut
kamargiang. Sané kapertama patut sayagayang lontar
sané sampun sayaga kaanggén nyurat utawi lontar
matah sané durung maolah. Ukurannyané manut ring
kayun soang-soang utawi akéhnyané sasuratan sané
pacang kasalin. Pangrupak inggih punika lémat sané
madué rai kakalih nénten sakadi rain lémat sané ketah
kaanggén majajaitan. Pangrupak kawigunannyané
pateh sakadi pulpén utawi pénsil. Pénsil miwah garisan sané kaanggén ngarya garis pinggir ring
sisi tengen utawi kiwa tigang bolong sané wénten ring lontar, kirang langkung 0,5 cm. Rikalaning
ngarya garis pinggir, sané patut kauratiang inggih punika bolong lontar sané magenah ring kebot
(A) nuju bolong tengah (B) tur jarak bolong (B) ka bolong (C). Jarak bolongAka B punika bawakan
23JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali
yéning bandingang ring bolong B ka C, nika mawinan nyurat lontar kakawitin saking bolong kiwa
(A). Yéning sampun, wawu kalaksanayang nyurat antuk pamahbah sasuratan sané kakawitin antuk
panti <utawi pamada >sané kalanturang nganggé pangastawa inggih punika “OmAwignamastu”
salanturnya kapuputang malih nganggé pamada, conto >þÁwifÂmsÓ¡>Rikalaning nyurat,
lontar kagambel antuk tangan sané kiwa. Lontar sané kagambel punika akéhnyané lebih saking
asiki, raris lontar punika jepit antuk pelik.
Nyurat lontar nénten pisan dados sakadi nyurat ring buku tulis (neplék ring méja), nanging
tangan sané ngambel lontar punika kaaledin antuk lungka-lungka (kasur alit). Lontar sané puput
kasurat sangkaning nyurat neplek ring meja punika kawastanin lontar tulah sané nénten dados
kawacén napi malih kaentungang. Lontar sané sasuratan nyané kakawitin saking bolong C
(dawanan) taler kawastanin lontar tulah. Dulang utawi méja sané kaanggén aled ri kalanyurat.
Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyané nganggé pasang jajar sambung nénten jajar palas. Jajar
sambung inggih punika kruna sané kasurat dados lengkara kasurat saling kasambungin nénten
wénten spasinnyané. Nyurat lontar punika kakawitin saking baris kaping kalih sané kakawitin
saking bolong A ngantos bolong C, kénten malih baris kaping 2, 3, miwah 4.
Baris kapertama utawi baris pinih luur punika kaanggén genah panganggé suara utawi
tengenan. Yéning lembaran kapertama sampun telas kasurat, lontar kabadingang saking sor kaluur
nénten dados saking tengen ka kiwa. Ageng aksarané taler spasinyané mangda pateh. Yéning
iwang rikala nyurat, sampunang aksara punika kaurek utawi kacorét. Aksara sané iwang punika
kapademang antuk nagingin suku ( u ) miwah ulu ( .....i..). Yéning sampun puput nyurat wawu
kaselemang nganggén tingkih, buah nagasari nasak sané matunu. Ri kala nyelemang puniki
kawastanin nyipat sastra. Siagayang benang kemong kirang langkung 40-50 cm sané kaanggén
ngiket lontar sané sampun puput kasurat
taler takepan lontar sané kaanggén ngapit
lontaré mangda nénten malepit. Ring
muncuk benang kadagingin jinah bolong
pada asiki anggén ngancing takepan lontaré
wus punika simpen ring keropak lontar
mangda awét. Patut taler kaélingang inggih
punika indik cacirén sakadi lalintihan lontar
sané kasalin, duk napi puput kasurat miwah
indik pangawinnyané.
4.3 Soroh Tatebek Rikala Nyurat Lontar
Rikala nyurat lontar, sasuratan aksara sané katuekang mangda pada miwah pateh utawi rata,
inggih punika ukiran saking soang-soang aksara madrué jarak sané rata, sané kawastanin natar.
Yéning sampun sida ngwangun aksara antuk : tetuek, ukiran, miwah natar, sané pinih utama
ngwangun aksara wantah ukiran aksara. Indik rupan ukiran aksara punika, kaepah dados kalih
soroh tatuekan, inggih punika :
a. Tebek Wayah
b. Tebek Nguda
Ukiran aksara sané kasorohang tebek wayah, pacang ngamedalang wangun ukiran aksara
sané becik tur nglangenin, sané madrué cihna sakadi :
24 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU
• Tetuekan aksara sané becik, tur nglangenin inggih punika kawastanin makarat.
• Wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané pinih alit tur
bunder-bunder inggih punika kawastanin ngatumbah.
• Wangun, tetuek lan ukiran aksarannyané rata tur élah kauningin inggih punika
kawastanin galih.
• Wangun aksarannya ninutin rupan jit tuma, nganuwuan aksarannyané nyimbarang,
ngamenékan nyupekang inggih punika kawastanin majit tuma.
• Kapangawit wangun aksarannyané tipis lan éndép, nglantur nyimbarang inggih puni-
ka kawastanin macai.
Saking lelima punika, wénten taler cihna wangun ukiran aksarannyané sané kawastanin
bandung, inggih punika pikolih sasuratannyané kirang becik.
Lontar Imitasi
Asapunika yéning pacang mapikayunan malajah nyurat aksara ring ental, yéning déréng
wikan utawi purun nyurat ring ental,dados kaanggén kertas HVS sané karupayang manut sakadi
rupan entalé, taler ukurannyané, sané kawastanin imitasi lontar.
Yéning nganggé imitasi lontar punika, sané prasida kapaplajahin wantah tatiga, inggih
punika ukiran, natar lan tatuek. Nanging tatuek iriki nénten nganggén pangrupak, sakéwanten
dados nganggén pénsil, drawing pén, boxi, miwah sané tiosan, tatujonnyané wantah malajahang
ngwangun aksara tebek wayah, mangda aksarannyané madruwé cihna makarat, natar, ngatumbah,
macai, miwah majit tuma.
Sasuratan Aksara Tebek Wayah Macai
Sasuratan Aksara Tebek Wayah Ngatumbah
Palajahan 5. Pasang Aksara
5.2 Tengenan
Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaangén nyurat ring sajeroning aksara Bali.Tengenan
inggih punika aksara wianjana sané suara vokalnyané nénten wénten utawi akasara wianjana sané
nengen. Conto nyané bisah, cecek, surang miwah adeg-adeg. Yéning bandingin sareng aksara Dewa-
nagari, bisah kawigunan nyané pateh sareng wisarga, cecek kawigunan nyané pateh sekadi anusuara,
adeg-adeg kawigunan nyané pateh sekadi tanda wirama.
Simbol
Alfabet Fonetis
Internasional
Genah saséwalapa-
traan
Wastan aksarané
[h] Ring ungkur aksara bisah
[r] Ring duur aksarane surang
25JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali
[ŋ] Ring duur aksarane cecek
- Ring ungkur aksara adeg-adeg
a. Tengenan [ ng ] ,
Tengenan , ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (..,
...), upami:
pucung = pucu*, blulang = bÞ¡l*,
rendang = ÏnÑ*, barang = br*,
• Saluiring kruna lingga kalih kecap sané wianjanannyané pateh tur makakalih polih tengenan
, makakalih dados cecek (..,
...) yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih seselan
-er- miwah -el-, upami:
cangcang = c*c*, nyangcang =z*c*,
béngbéng = eb*eb*, bréngbéng = ebÉ*eb*,
• Tengenan , ring kecap pangawit kruna lingga sané aksara wianjanannyané mabinayan,
kantun manggeh tengenan, ,upami :
bungsil = buŠil«, panggang = pá*,
blungking = bÞ¡*Ð&, jangkrik = jÐÉik«
• Tengenan , ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (..,
...) anggen
ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:
angklung = h*kÞ¡*, sungklit = su*kÞit/,
jungkling =ju*kÞ&, nyungkling = zu*kÞ&,
• Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Pangkungtibah = pС*tib;,
Pangkungkarung = pС*kru*,
b. Tengenan ( r )r,
• Saluiring tengenan r,mauah dados surang (.......(), upami:
sekar = s)k(, gelar = g)l(,
karma =k(m, pidarta = pid([,
26 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU
a. Tengenan (h) h,
• Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami:
puseh = pus);, kaliakah =klihk;,
lebih = 2bi;, seseh = eses;,
• Saluiring kruna lingga kalih kecap sané aksara wianjanannyané pateh tur makakalih polih
tengenan h,makakalih mauah dados bisah (......;) yadiastun sampun kaanutang, upami:
cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;,
kohkoh = ekoeko;, ngohkoh =eo;eko;,
• Tengenan h,ring kecap pangawit kruna lingga sané kecap aksara wianjanannyané
mabinayan, kantun manggeh tengenan h, upami:
cihna = cihÂ, brahmana = bÉohßx,
lahru = lhɱ, bahni = bhÂi,
• Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Asahdurén = hs;duern/,
Asahgobleg = hs;egoebÞg/,
b. Adeg-adeg (......./)
• Ring panguntat kruna, upami:
adan = hdn/, budal = budl/,
malaib = mlhib/, kajengklok= kej*ekÞok/,
• Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami:
Dugasé nulis lamaran, I Nyoman mecik peléngan.
dugesnulisÞmrn/,hiezomnß)ciekæeln/.
Emboké ngadep poh di peken.
h)eMãÿekÂd)epæo;dip)k)n/.
• Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggen ngicalang pasang aksara tumpuk tiga, upami:
tamblang = tm/bÞ*, gemblong = egm/ebÞ*o,
samblung = sm/bÞ¡*, Tamblingan = tm/bÞin/,
27JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali
• Ring tengahing lengkara kanggén ngamanggehang pasang upami:
I Nyoman Widia.
hiezomn/widê.
Watek ksatriané ngamuk.
wt)k/k×tiÉyenmuk/.
Pakeling :
Adeg-adeg kaséwalapatra ring tengahing lengkara kanggén nyinahang aksara ardasuara sakadi
wianjana mangda nénten iwang ngwacén, upami:
Sira sané ngemit rainidané?
Sirsen)mit/rhinÀiden.
5.2 Tengenan Majalan
Tengenan majalan pacang wénten yéning kruna sané ring ajeng mapanguntat antuk aksara nengen
tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyané kakawitin antuk aksara suara, upami:
mata (+n) + ai matanai = mtnhi,
tegeh + an tegehan = t)g)hn/,
Yéning wénten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggén pepet.
Nga + mitrain = mitra mitÉhinid.
Ngemitrain = ngemit )mitÉhinid.
Pakeling :
(a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna dwilingga miwah
kruna satma), upami:
énggal-énggal = eháelÀál/,eháelál/,
jebugarum = j)bugÀrum/, / j)bugrum/,
(b) Tengenan majalan ketahnyané wantah kanggen ngamanggehang guru-lagu ring saje-
roning kekawin.
5.3 Gantungan Miwah Gémpélan
Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih gantungan
utawi gémpélan kaséwalapatra sakadi ring sor, upami:
bhakti = vkÓi,
sampi = smæi,
28 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU
Pidabdab 6. Pituduh
Indayang surat paragrap kapertama wacana <kt)mur&tmækŠir&. ring lontar!
29JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali
Palajahan III Nyurat Aksara Bali ring Software
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Aksara Bali pinaka silih tungggil piranti budaya Bali sané dahat mautama. Kautamaan
aksara Bali puniki nénten ja wantah ring kawigunannyané pinaka media dokumentasi budaya
kémanten, kawéntenan aksara Bali taler mabuat pisan ring sajroning kahuripan krama Bali. Sané
dumun, aksara Bali wantah kasurat ring lontar, batu, kertas, kain utawi bahan logam kémanten.
Nanging sangkaning panglimbak teknologi miwah informasi, aksara Bali né mangkin sampun
prasida kasurat ring komputer (PC), laptop, miwah Mobile Phone. Kawéntenané puniki becik
pisan, napi malih ring jagat sané sayan modéren puniki samian sampun madasar antuk teknologi.
Puniki pinaka silih tunggil ciri basa Bali punika prasida nyarengin panglimbak jagat, prasida
nagingin kebutuhan jaman.
Mangda alit-alité sayan ngresep indik kawéntenan aksara Bali ring software durusang
cawisin pitakén ring sor puniki:
1. Sira sané sampun uning nyurat nganggé komputer?
2. Napi ring komputer druwéné sampun madaging program Bali Simbar?
3. Sira sané sampun naenin nyurat aksara Bali ring Komputer?
4. Wénten sané uning nyaritayang sapunapi carané nyurat ring komputer?
Pidabdab 2. Ngwacén Téks Gending
Indayang wacén téks gending ring sor puniki, utawi tembangang sareng sameton ring kelas
Bali Sutrepti
Bali dwipa druén titiang kasayangan
jagat ramia paican Hyang Widi
Sareng sami patut mamiara
Sarwa sané wénten ring Bali
Bukit gunung alas danu sagara
Punika arta sané lintang adil
Wenang jaga sumangdé lestari
Duaning sampun mapitresna urip
reff :
Kesenian kebudayaan
Warisan leluhur sinah sampun kasub
30 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU
Punika madun Baliné
Manis nyané sidi ngarad wisatawan
Bali Dwipa jagat asri sutrepti
Patut kaajegang para warga sami
Ngiring cihnanyang sarat kayuné
Ngwangun Bali mangda trus sutrepti
Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
No Kruna Artos Kruna
1. Sutrepti
2. Kaajengang
3. Kasub
4. Mapitresna
5. Wenang
6. Pamiarsa
7. Sarwa
8. Kalintang
9. Cihnayang
10. Ngarad
Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
1. Napi teges kruna sutrepti ?
.................................................................................................................................
2. Tlatarang napi mawinan bukit, gunung ,alas, danu, miwah segarané kebaos arta sané
kalintang adil?
.................................................................................................................................
3. Indayang sambatang indik napi manten sané ngranjing soroh kebudayaan ?
.................................................................................................................................
4. Sambatang sané ngranjing soroh kesenian ?
.................................................................................................................................
5. Napi sujatiné sané ngarad wisatawané rauh ke Bali ?
.................................................................................................................................
31JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali
Pidabdab 5. Pangresep Indik Program Aksara Bali ring Software
1.1 Soroh Program Nyurat Aksara Bali
Mangda prasida nyurat aksara Bali ring komputer, alit-alit patut instal program sané prasida
kaanggén nyurat aksara Bali ring software. Program nyurat aksara Bali ring software wénten
makudang-kudang soroh sekadi :
a. Bali Simbar DJ
b. Bali Galang
c. Bali Simbar DJ OL
d. Bali Simbar DJ Black
e. Alphalange
1.2 Tata Cara Nyurat Aksara Bali ring Softwaré.
Tata cara nyurat Aksara Bali ring software antuk program Bali Simbar DJ
inggih punika :
A. Sané nganggén Microsoft Word 2000 / 2003.
1. Klik Tools.
2. Klik Auto Correct.
3. Ring jendéla Auto Correct icalang sami tanda contréng.
4. Ring jendéla “AutoFormat As You Type” icalang tanda contréng
ring :
- “Straight quotes” with “smart quotes”.
- “Symbol characters (--) with symbol (—).
5. Ring Jendela “Auto Format” icalang tanda contréng sané pateh
sakadi point 4 ring arep.
B. Sané nganggén Microsoft Word 2007.
1. Klik Office Button ring bucu kiwa.
2. Klik Word Options.
3. Klik Proofing.
4. Klik AutoCorrect Options.
5. Icalang sami tanda contréng ring Auto Correct.
6. Ring Jendéla “Auto Format As You Type” icalang tanda contréng
ring :
- “Straight quotes” with “smart quotes”.
- “Symbol characters (--) with symbol (—).
32 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU
Pidabdab 6. Pituduh Ngraga
Surat gending puniki antuk aksara Bali ring komputer, raris presentasiang ring ajeng kelas!
MERAH PUTIH
Mérah putih bendéran tiangé
Berkibaran dilangité terang galang
Nika lambang jiwan rakyat Indinésia
Merah brani putehné maarti cuci
Pusaka adi luhur jaya sakti
Mérah putik bendéran tiangé
Pidabdab 7. Pituduh Ngraga
Surat Gending “ BALI SUTREPTI “ ring ajeng antuk aksara Bali ring Lontar miwah ring komputer.
Raris bligbagang ring sametoné sané encén becikan anggén nyurat aksara Bali.
Sargah III
ANGGAH UNGGUHING
BASA
Kompeténsi Dasar
Indikator
3.3 Memahami pengertian dasar An-
ggah Ungguhing Basa Bali dan
penggunaan Anggah Ungguhing
Basa Bali dalam komunikasi se-
cara lisan dan tulis
4.3 Memproduksi wacana berhuruf
Latin dan aksara Bali dengan An-
ggah Ungguhing Basa Bali yang
benar
3.3.1 Nlatarang teges anggah unggu-
hing basa Bali
3.3.2 Nlatarang kawigunan saking
soang-soang anggah ungguhing
basa Bali
3.3.3 Makarya conto lengkara antuk
anggah ungguhing Basa
4.3.1 Nyurat pikenoh ring sajroning
wacana maaksara Bali utawi
huruf latin antuk anggah ung-
guhing basa Bali sané patut
34 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI
Paplajahan I Anggah Ungguhing Basa Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Rikala mabebaosan sareng sameton Bali, pastika sampun iraga sareng sami patut nganggén
basa Bali. Santukan basa Bali punika pinaka cecirén (identitas) iraga dados jadma Bali. Ri
sajeroning basa Bali, wénten undag-undagan basa sané ketah kabaos anggah ungguhing basa Bali.
Ngawigunanyang anggah ungguhing basa puniki pinaka silih tunggil cihna iraga patut mabebaosan
nganutin genah utawi nganutin linggih iraga soang-soang. Punika taler saking anggah ungguhing
basa puniki, iraga prasida nelebin indik tata krama (sopan santun).
Punika mawinan sadurung nglantur ring peplajahan napi alit-alit sampun tatas uning ring
anggah ungguhing basa Bali? Napi alit-alit sampun cacep ngawigunayang anggah ungguhing basa
Bali? Sané encén durung kauningin ring kepahan anggah ungguhing basa Bali?
Pidabdab 2. Ngwacén Téks
s)lt¾ãlø,
kcÉitr&¾jgt/¾bÞmãen¾ÙnÓ)n¾ägWÿn¾Š
enmp)esn¾ÀidvgWÿn¾ŠidÒimnÓË.hødk
sub¾É&¾jgt/¾bÞmãn¾ÀnÓ¡k¾ÐwiknZÿenr&¾sk
ZÇÿn¾Ùidêsenmpik)eNÿ;¾.nikwin*¾prjn
ensumuyub¾æøsn¾É&¾hød.npimlø;¾hødtn¾Ðir
n¾À(¾qbÉx.tøeYÿsn¾É&¾punikhødtò(¾mdue
wrbøln¾æutÉsenmpu[ætmxøk¾ÀÐ)rn/.
hødvgWÿn¾ŠidÒimnÓËrhøniecnien¾Àokenpit)k)t¾æøt)k)t¾ÀønÑik¾Ö¡sil
n&¾budÒi.r&¾hj%¾hødvgWÿen¾ÀokenwêkÓøhòp/,n&¾sujtøn¾Àipuen¾Àon%¾r&¾prInÑik
n¾ßeMÿeTÿ;¾skdimtejn/,ddu,ln¾ŠentøeYÿsn/.nikwin*¾høpun¾Àek;¾mdu
ewhut*¾r&¾hømÞnÑ*¾tejn/.mxøk¾ÀÐ)rn¾Éris¾Ón¾æÉsidÒnhu(¾hut*¾Zÿen,rris¾ÀimÞnÑ*¾tej
n¾ŠenÊÏ;¾kp]Émn¾ÀidvgWÿn¾ŠidÒimnÓË.ydêsÓ¡n¾À(qbÉxn¾ÀidenÓos¾Ó)ls¾Ðoeá
n¾å¡lurin¾ÀinÑðen¾Àoken,SÿnÓ¡ken¾ÀokenwnÓ;¾hdirihødkyun¾Âhu(¾hut*¾eHÿken.
4.bp.blogspot.com
35BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali
duk¾æunikhødehl&¾mduewswitÉr&¾gunu*¾Águ*¾senmprb¾Š*¾ngbsukø;¾,pÉmÐin¾Ài
dvgWÿnn¾¯¡mÉik,srwuehr&¾gunu*¾Águ*¾høduZÇÿr*¾ewdmnÓËksÏin¾ÀnÓ¡k¾ŠÙrn¾ä
jÉn¾ÀidsenÉiZÇ&ÿ¾.s*¾ngbsukø;¾rris¾ß)dl/,hørikhødvgWÿn¾Â±ns¾É&¾ngbsukø;¾
mÑiecÈnin¾À(¾qbÉxheánnhu(¾hut*¾eHÿkenr&¾hømÞnÑ*¾tejn/.sSÿmæuenk
÷ecÈn¾éin;¾ln¾ŠeSÿcn/,hødvgWÿn¾ßwløkbÞmãn¾Âhu(¾hut*¾hømxøk¾ÀÐ)rn/,tu(¾
mpit)k)t¾ßÑennÓ)n¾ßeMÿeTÿ;¾mlø;¾.hønÑiekpunikennÓ)n¾åwin*¾mxøk¾ÀÐ)rn¾ÐePÿk/
.høpun¾ßeMÿeTÿ;¾mlø;¾enÓos¾ßduewhut*¾r&¾hømÞnÑ*¾tejn/.hødvgWÿn¾ßlø;¾kÏ
Ï;¾eHÿlø;¾hømÞnÑ*¾jgønuns¾À¡t*¾eHÿken,hørikmlø;¾hødlukswitÉn¾ñenr&¾gu
nu*¾Águ*¾nuns¾À(¾qbÉxKÿeán¾Âhu(¾hut*¾.høriks*¾ngbsukø;¾nÑikr&¾hødvgWÿn/
,tøy*¾Zøÿdy*¾nuluin¾énieDÿegn/,rris¾Àidngbsukø;¾mc)òp¾Ðguwen.khëen
eKÿs)kn/,hødvgWÿn¾ŠidÒimnÓËmwlømnÓ¡k¾égønhu(¾hut*¾enmxøk¾ÀÐ)rn/,tu(¾
nÑik:c)n&¾mxøk¾ÀÐ)ren¾Âpitulu*¾bpsenkp&¾hunÓt/,yn¾®¡win¾ÀiedwmeMÿeTÿ;¾bp
tus&¾lk(¾ZøÿdÒy*¾myhøn¾À¡t*¾c)niebuwin/.
mxøk¾ÀÐ)ren¾ÂnÓ)n¾Â±wutøn¾ŠpnÑikn¾Àjien.høpun¾ßlø;¾meMÿeTÿ;¾enÓos¾ß
duewhut*¾hek;¾,sk&¾tkuet¾ÂkÏÏ;¾eHÿlø;¾hømÞnÑ*¾tejn¾Àirikmxøk¾ÀÐ)rn/¾mÞhø
b*¾bjÉn¾Àjienkgunu*¾Águ*¾.r&¾gunu*¾Águ*¾bjÉenksÙry*¾rris¾ß)dl¾Àøngbsukø;¾,høri
kmxøk¾ÀÐ)rn¾Â±ns¾Ó¡lu*¾mÑk÷ecÈn¾éin;¾heán¾Âhu(¾hut*¾r&¾hømÞnÑ*¾tejn/.hørikhø
ngbsukø;¾ehl&¾mswitÉt)ekn¾Àjien,rris¾ßløk*¾hám)dl*¾jin;¾,mxøk¾Þn¾Š
eSÿcn/.mxøk¾ÀÐ)rn¾åmãil¾éøn;¾,mxøk¾Þn¾ŠeSÿcn¾æunik.s*¾ngbsukø;¾rris¾ßc)ò
p/,nÀ&¾høku;¾enknÓ¡n¾ÑisisISÿnÓ¡kn¾ßdg&¾s)eSÿcn¾Šenhg%¾hg%¾,w)t¾Ùw*¾mn;¾m
xøk¾ÀÐ)ren¾ßoeMÿedÉowkjgø)t)p¾Àiku;¾Zÿenngbsukø;¾.rris¾Ðg)t)p¾Àiku;¾Zÿ
ensenwin*¾s*¾ngbsukø;¾duktn¾Šinipi,etjendumil;¾rris¾Ómæek¾ÇoeK(ÿ¾m
xøk¾ÀÐ)rn¾Ðdil;¾ln¾Ðg)s%¾,pÉmÐin¾ßxøk¾ÀÐ)rn¾É&¾hj%¾høds*¾ngbsukø;¾deDÿs¾Àbu.
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
kriÐ)es¾Àolø;¾:høeZÿomn¾®¡dêd.
36 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI
Pidabdab 3. Kerta Basa
No. Lengkara Alus Lengkara BI
1 r&¾jgt/¾bÞmãen¾ÙnÓ)n¾ägWÿn.
Di negeri Blambangan terdapat seorang
Bhagawan
2
nikwin*¾prjnensumuyub¾æøs
n¾É&¾hød.
3
rris¾ÀimÞnÑ*¾tejn¾ŠenÊÏ;¾kp]É
mn¾ÀidvgWÿn¾ŠidÒimnÓË.
4
mxøk¾ÀÐ)ren¾ÂnÓ)n¾Â±wutøn¾ŠpnÑik
n¾Àjien.
5
etjendumil;¾rris¾Ómæek¾Ço
eK(ÿ¾mxøk¾ÀÐ)rn¾Ðdil;¾ln¾Ðg)s%¾.
Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
Indayang saurin pitakén ring sor puniki!
1. Sapa sira parab okanné Bhagawan Siddhimantra?
2. Ring jagat napi ida magenah utawi meneng?
3. Napi mawinan para janané sumuyub pisan ring Ida Bhagawan Siddhimantra?
4. Ida Bhagawan Siddhimantra ngarahina ngicén okanné napi?
5. Sapasira parab sawitran ida Bhagawan Siddhimantra sané malinggih ring Gunung
Agung?
6. Napi tetuek sané prasida kaambil risampuné ngwacén satua Selat Bali?
Pidabdab 5. Pangresep Indik Anggah Ungguhing Basa Bali
5.1 Wiwilan Anggah Ungguhing Basa Bali
Basa Bali silih tunggil basa daerah sané wénten ring Indonésia sané sareng ngwangun
kaluwihan kebudayaan Indonesia. Kawéntenan basa Baliné puniki ngantos mangkin kantun becik,
37BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali
santukan kantun kawigunayang ri sajeroning mabebaosan ring krama Baliné. Yadiastun akéh sané
maosang basa Baliné pacang padem, nanging ngantos mangkin sampun kamargiang makudang-
kudang pamargi mangda kawéntenan basa Baliné sayan nglimbak. Basa Bali wantah silih tunggil
basa daérah sané madué undag-undagan basa, duaning asapunika akéh sampun para janané sané
ngamargiang seseleh (penelitian) indik kawéntenan undagan basa puniki. Raris indik parinama
(istilah) ri sajeroning undagan basa puniki taler makéh pisan, luir ipun:
a. Sor Singgih Bhasa Bali ( I Nengah Tinggen)
b. Unda Usuk Bhasa Bali ( Tim Peneliti)
c. Warna-warni Bahasa Bali (J. Kersten, SVD)
d. Undag-undagan Bahasa Bali (I B Udara Naryana)
e. Anggah-ungguhing Bhasa Bali (I B Udara Naryana)
f. Tingkat-tingkatan Bicara dalam Bahasa Bali
Ngawit warsa 1974, duk Pasamuhan Agung Basa Bali ring Singaraja, undagan basa Baliné
kabaos Anggah-ungguhing Basa Bali. Kawéntenan anggah-ungguh basa Baliné mawit sangkaning
wénten pabinayan linggih krama Baliné. Wénten krama Bali mula (tradisi) miwah krama Bali
anyar (modern).
5.1.1 Sorohing Krama Bali Tradisonal
Sorohing krama Bali mula (tradisi) metu saking pamijilan utawi (keturunan). Wénten
kramané mijil ring geria, ring puri, ring jero, miwah wénten sané embas ring pacanggahan
(paumahan). Sangkaning pamijilan krama Baliné kadi asapunika, wénten sorohing krama tri
wangsa, miwah wangsa jaba. Tri Wangsa inggih punika tigang wangsa krama Baliné sané kabaos
sang singgih, minakadi: Brahmana, Ksatria, miwah Wésia. Wangsa Jaba makasami krama Baliné
sané mawit saking Sudra Wangsa, sané kabaos sang sor.
Malarapan pabinayan linggihé punika, metu tata krama mabasa Bali sané waluyané pinaka
uger-uger sajeroning mabaos Bali, kadi puniki.
a. Wangsa Jaba, ri kala matur ring tri wangsa patut nganggén basa alus. Upami:
I Putu  ring Ida Bagus  matur (Bs. Alus)
I Dolar  ring Gusti Patih  matur (Bs. Alus)
Conto: 1) Ratu Ida Bagus, Ratu ajin idané sampun matangi?
38 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI
Conto
Conto
2) Ring dijé nika ngranjing mangkin?
b. Tri wangsa, ri kala mabaos ring wangsa jaba kangkat mabasa andap utawi
mabasa madia. Upami:
1. Sang Prabu  ring I Dadab  mabaos (Bs. Andap)
2. Ida Bagus  ring I Madé  mabaos (Bs. Andap)
1) Ih Dab, Cai nyen ngiringang pianak gelahé!
2) I Kiul lakar ajak gelah makedas-kedas di puri.
5.1.2 Krama Bali Anyar
Nglantur, ring pamargin kahuripan sané kabaos krama Bali anyar (modern), sa-
sampun krama Bali mula diwawu madué swagina suang-suang, wénten krama Baliné
dados prakanggé (sang singgih), taler wénten sané dados parajana (sang sor). Wénten
krama sudra dados sang singgih, taler wénten tri wangsa dados sang sor.
a. Prakanggé, krama Baliné sané kanggéanga antuk panegarané pinaka guru wisesa
(pejabat), minakadi: diréktur, réktor, dosén, bupati, camat, kepala dinas, suling-
gih, jero bendésa, guru, miwah sané lianan.
b. Parajana, krama Baliné sané maswagina ngayahin prakanggéné. Minakadi: sopir,
tukang ketik, mahasiswa, murid, miwah sané lianan.
Malarapan pabinayan linggihé punika, metu tata krama mabasa Bali sané waluy-
ané pinaka uger-uger sajeroning mabaos Bali, kadi puniki.
a) Parajana utawi anaké sané linggihnyané soran, ri kala matur ring
prakanggé, patut mabasa alus. Upami:
1. Satpam  ring Réktor  matur (Bs. Alus)
2. Pegawai  ring Gubernur  matur (Bs. Alus)
1) Banggyang titiang ngiringang bapak lunga!
b) Prakanggé, ri kala mabaos ring parajana, kangkat mabasa andap
utawi mabasa madia. Upami:
39BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali
Conto
1. Diréktur  ring CS  mabaos (Bs. Andap)
2. Majikan  ring buruh  mabaos (Bs. Andap).
1) Ih Rai, to toilété ngudiang sengir san boné?
5.2 Anggah Ungguhing Basa
Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané kawangun antuk
pupulan kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané kabaos lengkara. Yéning mirengang
anak mabaos, bebaosan punika pacang makanten sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané ma-
dia, wénten sané andap, taler wénten sané ,mawirasa kasar.
Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing mabaos
miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné kapalih dados: (1)
basa kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4) basa alus.
5.2.1 Basa Kasar
Basa kasar inggih punika basa Baliné sané wirasannyané kaon, sering kanggén marebat
miwah mamisuh. Kanggén mabaos antuk anaké ri sedek duka, brangti, wiroda (jengah), miwah
kroda. Basa kasar kapalih malih dados kekalih: (1) basa kasar pisan, miwah (2) basa kasar jabag.
a. Basa Kasar Pisan
Basa kasar pisan inggih punika basa Baliné sané wirasannyané yukti-yukti kaon,
saha sering kanggén marebat utawi mamisuh.
Conto Basa Kasar Pisan:
“Ih cicing, delikang matan ibané! Apa léklék iba mai ah? Awak beduda pangkah
nagih nandingin geruda.
b. Basa Kasar Jabag
Basa kasar jabag inggih punika basa Baliné sané kawangun antuk basa andap, taler
ring asapunapiné maweweh kruna-kruna alus madia, nanging kanggén mabaos ring
sang singgih utawi kanggén maosang indik sang singgih. Dadosnyané, basa andap
sané kanggén mabaos ring sang singgih miwah kanggén maosang sang singgih
punika sané kabaos basa kasar jabag. Conto Basa Kasar Jabag:
“Ih Désak, payu malali bin mani? Yén Sak kal payu milu, ingetang liunang ngaba
bekel nah! Saya sing kal ngaba apa. Désak kar cagerang. Yén Sak sing ngelah pis,
raga lakar meliang malu.
40 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI
5.2.2 Basa Andap
Basa andap inggih punika basa Bali sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler nénten ha-
lus. Basa andapé puniki kanggén mabebaosan antuk anake sané linggihnyané pateh utawi papadan
(sesamén wangsa), miwah antuk anaké sané linggihnyané singgihan ring sang sané soran.
Minakadi:
• Reraosan I bapa sareng I mémé,
• Bebaosan ida aji sareng Ida biang,
• Raos I bapa miwah I mémé ring pianaknyané,
• Raos embok/beli ring adinipun,
• Raos bapak/ibu guru ring muridnyané,
Conto Basa Andap:
“Luh ……. Luh Sunari. Tegarang ja tolih i padang, liglig ia kameranan, angajap-ajap kri-
tisan ujan ané marupa tresnan luhé. Bedak layah ia ngulatiang sukalegan idep luhé apanga
ia sida nu maurip dini di guminé. Tan péndah ia i tuké anyud, patigrépé ngalih paenjekan.
Conto Basa Andap Tiosan:
Pupuh Ginada
Eda ngadén awak bisa,
depang anaké ngadanin,
geginané buka nyampat,
anak sai tumbuh luu,
ilang luu buké katah,
yadin ririh,
liu enu paplajahan
5.2.3 Basa Madia
Basa madia inggih punika basa Baliné sané makanten sakadi basa alus, nanging wirasanny-
ané kantun madia, santukan akéh kawangun antuk kruna-kruna alus madia. Basa madia puniki
pinih akéh katemuang ring bebaosan Bali sajeroning pagubugan maparajana. Sapatutnyané mao-
sang sampun, kabaos ampun, patutnyané maosang inggih kabaos nggih, patutnyané maosang nént-
en kabaos ten, miwah selanturnyané. Sajaba punika, basa madiané puniki sering kanggén mabe-
baosan antuk sameton Baliné sané durung pada kenal, sané ketah mabaos matiang-jero.
41BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali
Pinaka conto basa madia pacang kaunggahang kekalih lagu pop Bali ring sor puniki, inggih
punika lagu Pop Bali Rajapala miwah Bungan Sandat.
RAJAPALA
Jero-jero …
anak lanang bagus genjing,
wantah titiang widiadari,
Kén Sulasih parab titiang.
Napi wénten …
ngambil busanan tiangé,
titiang nyadia
mangentosin,
antuk jinah mas tur mirah.
Rajapala parab titiang truna lara,
yéning suéca pakayunan makronan,
ratu ayu sareng titiang truna lara.
Mangkin wénten …
pinunas tiang ring beli,
yéning wénten putra adiri,
titiang mapamit ring beli.
BUNGAN SANDAT
Yen gumanti bajang
Tan bina ia pucuk nedeng kembang
Disubane layu tan ada ngrunguang
ngemasin makutang
Becik malaksana
da gumanti dadi kembang bintang
mentik di rurunge
makejang mangempok
raris kaentungang
Ia i bungan sandat
salayu-layu layunne miik
‘to ia nyandang tulad
sauripe malaksana becik
Para truna-truni
mangda saling asah asih asuh
manyama braya ‘to kukuhin rahayu kapanggih
5.2.4 Basa Alus
Basa Bali alus inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus utawi nyinggihang. Ma-
nut tata krama mabaos Bali, basa alusé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké sané linggihnyané
sor ring sang singgih.
Minakadi:
• atur parekan ring raja • atur panyeroan ring patih
• atur murid ring guru • atur pegawé ring pejabat
• atur buruh ring majikan
Basa Baliné sané wirasannyané alus puniki malih kapalih dados tigang soroh, inggih punika: (1)
basa alus singgih, (2) basa alus sor lan (3) basa alus mider.
42 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI
a. Basa Alus Singgih
Basa alus singgih inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus saha kanggén nying-
gihang sang singgih sané kairing mabaos utawi sané sedek kabaosang. Wangsa jaba sané mabaos
ring tri wangsa utawi maosang indik tri wangsa patut nganggén basa alus singgih.
Conto Basa Alus Singgih:
“Ratu déwa agung, makadi pranagata, nadak sara cokoridéwa ngeséngin sikian titiang
mangda titiang pedek tangkil rahinané mangkin. Samaliha sapamedal cokoridéwa makant-
en ucem remrem tatwadana druéné, tan péndah kadi sekar pucuké kaulet. Punapi manawi
wénten sané sungsutang cokoridéwa ring sajeroning pikayunan? Inggih durus-durus coko-
ridéwa mawecana, mabaos ring panjaké sami!”.
b. Basa Alus Sor
Basa alus sor inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga uta-
wi ngasorang sang sané patut kasorang. Sang sapasira ugi sané sedek mabebaosan ring bebaosan
pakraman (resmi) kapatutang ngasorang raga nganggén basa alus sor.
Conto basa alus sor:
“Ida Dané sané baktinin titiang, sadurung titiang nglantur matur ring Ida Dané sareng sami,
lugrayang riin titiang nyinahang déwék. Mungguing wastan titiang I Wayan Jatiyasa. Tit-
iang wit saking Banjar Tumingal, Désa Tiyingtali, Kecamatan Abang, Kabupaten Karan-
gasem. Titiang manyama sareng lelima samaliha durung maderbé somah”.
Conto basa alus sor sané tiosan
Pupuh Sinom
Titiang jadma suniantara,
nista lacur manumadi,
malarapan suka legawa,
catur bekel titiang pasti,
suka duka lara pati,
nika wantah titiang tikul,
titiang mawasta I Tamtam,
nyadia titiang tangkil mangkin,
ring Sang Ayu,
sané telas tunas titiang.
43BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali
Punika atur I Tamtam majeng ring Diah Adnyasuari, putrining jagat Mesir. Dua-
ning I Tamtam madéwék Jaba, ipun matur ring Sang Ayu Adnyasuari nganggén basa alus
sor, kaanggén ngasorang déwék ipuné.
c. Basa Alus Mider
Basa alus mider inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, sering kanggén mabe-
baosan sajeroning peparuman, matur-atur ring sang sareng akéh. Bebaosan punika ngeninin sang
mabaos miwah sang sané kairing mabaos. Kruna pangentos sané kanggén lumrahnyané kruna ira-
ga utawi druéné.
Conto basa alus mider kadi ring sor puniki:
“Inggih ida dané krama banjar sané dahat wangiang titiang, duaning panamayané sampun
nepek ring sané kacumawisang, ngiring mangkin kawitin paparuman druéné. Sakéwanten
sadéréngé, ngiring sinarengan ngastiti bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, nunas pa-
suécan Ida mangda asung ngicénin iraga karahajengan, gumanti punapa-punapi sané pa-
cang kabaosang malih ajebos prasida sidaning don miwah labda karya. Ngiring sinarengan
nyakupang kara kalih saha ngojarang pangastungkara, Om Suastiastu”.
Pidabdab 6. Pituduh Ngraga
Indayang makarya bebaosan (percakapan) sané madaging anggah ungguhing basa Bali!
44 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI
Palajahan II. Anggah Ungguhing Kruna
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Ri sajeroning mlajahin anggah ungguhing basa, patut taler katincapang antuk nelebin
kruna sané dados cihna rikala mabebaosan. Anggah ungguhing kruna puniki pacang nyihnayang
kawagedan rikala mabebaosan ganutin anggah ungguhing basa.Yéning sampun unign indik anggah
ungguhing kruna, sinah pacang danganan rikala mabebaosan nganutin anggah ungguhing basa.
Sesampuné alit-alité mlajahin indik anggah ungguhing basa mangda katincapang ring anggah
ungguhing kruna mangda sayan becik kaweruhané ri sajeroning mabebaosan antuk basa Bali.
Napi alit-alit sampun ngresep indik anggah ungguhing basa? Napi pikobet alit-alit rikala mlajahin
anggah ungguhing basa?
Pidabdab 2. Ngwacén Teks
TANEM TUUH
Entik-entikan ring pretiwiné wénten mah kalih
yén selehin manut panjang yusannyané; wénten sané
mayusa péndek taler wénten sané mayusa panjang.
Sané maumur péndek minakadinnyané sarwa tetan-
duran sané wénten ring bangket, sakadi pantun, lam-
bon, taler sakancan sayur-sayurané. Yén sané matu-
uh panjang sering kabaos tanem tuuh, sakadi kelapa,
wani, durén, saluiring taru sané dados anggén ma-
karya wisma.
Entik-entikan sané katanem olih i krama sané wénten ring lingkungan pakramannyané, wént-
en matetujon maéndahan manut ring kawigunannyané. Wénten katandur gumanti mangda wénten
anggéna ngamretanin kulawarga, taler mangda prasida kaadol anggén niténin kauripané mangda
perékonomiané mamargi antar. Taler wénten sané katandur mung kaanggén pariasan ring pakaran-
gan lan lingkungan désa pakraman.
Kasadaran kramané nandur entik-entikan sané prasida kaanggén ngwantu kalancaran sirkula-
si udarané utaminnyané ring kota sampun sayan becik. Nanging, patut kategesang tetanduran napi
manten sané sampun prasida katandur olih kramané ring Bali? Sira manten kramané sané oneng
matetanduran?, niki sané patut katetesin. Napi malih yén kaitang ring pamargin krama Hinduné
sané ngrahina pacang nganggén entik-entikan yata ké tanem tuuh pinaka sarana upakara. Sané
dados pikobet, genah nanem entik-entikan utawi tanem tuuh sumangken nyupitang taler parilak-
sanan kramané makéh sané mayus matetanduran. Samaliha, wanané sané pinaka genah sirkulasi
4.bp.blogspot.com/-TUJVv_FLUck/UaRM13FQCdI
45BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali
udarané nénten surud-surud karabas olih para duratmakané.
Niténin gumanti i krama seneng matetanduran, sampun kamargiang olih sakolah-sakolah an-
tuk nglaksanayang lomba taman sané kaamongin olih para siswa soang-soang sakolah inucap.
Nanging, paridabdab sakolah nénten makéh sané kapraktékang olih para siswa ring pakubonan
lan lingkungannyané. Napi malih prasida ngwantu yayah renannyané makarya ka carik yataké ka
bangket; nenggala, nyahjah, nandur doh para pacang prasida, dauning nandur tetaneman hias ring
pakubonan manten ngekoh. I riki mabuat pisan kapikayunin olih para Mukiang Nayaka (Pemi-
mpin), untengnyané sang pemimpin patutnyané ngicén tetuladan ring para yowanané. Nandanan
para yowana asapunapi patutnyané miara natah Bali antuk nandur entik-entikan manut kawigunan
lan genah. Mabuat mangda wénten “gerakan” kasadaran ring konsep miwah parilaksana nandur
entik-entikan sané kaploporin olih I Pemimpin Bali. Pemimpin Bali patut madué konsép miwah
laksana sané tingas indik nglestariang natah Bali antuk nandur entik-entikan, nénten ring wacana
politik manten, kémaon sauripan!
Yén bandingang mangkin, kaperluan i krama Bali anggén niténin budaya Bali ring sarwa
entik-entikan sané prasida katandur ngrahina, joh tanding makéh kaperluan ring sané prasida
katandur. Indiké puniki makawinan, ri tatkala wénten upacara yadnya, makéhan sarana upakarané
karauhang saking dura Bali; pisang, ambu, busung, woh-wohan sami karauhang saking dura Bali.
Yén asapuniki kawéntenané, sapunapi raris pamarginé mangdané nénten sami saranané inucap
karauhang saking tiosan pulo Bali?, minabang titiang i riki peran Sang Mukiang Jagat nuldulin
kayun i krama Bali mangda prasida jengah, mandiri sajeroning nyiagayang saranané punika patut
kajantenan. Patut wénten program nyata saking Pamerintah Bali makarya dedunonan genah sané
patut katandurin entik-entikan manut genah lan kawigunan. Baos mangkiné wénten ‘master plan’
entik-entikan anggén nitenin sarana upakara kaanggén nyaga kabudayan Baliné!
Parilaksanan i krama Bali sané wau prasida makarya taneman ias, ngenahang ring pot,
sakéwanten ngebét tanem tuuh ring abing-abingé, saking mangkin patut wénten sané nglarang.
Duaning, taru pungut, ketapang, miwah sarwa tanem tuuh sané mentik ring abingé punika madué
kawigunan nekekang natah Bali saking abrasi. Sapatutnyané sareng-sareng kapiara olih i krama
sajeroning désa pakraman, nénten kaebét kapindahang ring poté. Parilaksana mindahan tanem
tuuh kadi punika tan bina kadi ngaryanin i taru sengsara, duaning ipun piit (kerdil), nénten prasida
nyaluat, nyujuh langit sakadi arepannyané. Samaliha, abingé kasuén-suén pastika embid duan-
ing nénten wénten sané namberin. Dumadak wénten Sang Mukiang Jagat sané madué pikayunan
mloporin nandur tanem tuuh satuuh jagaté tur kaserengin olih kasadaran i krama nglaksanayang
program i pemimpin, nénten mawecana nampek-nampek pemilu manten!
Olih Wayan Suardiana
46 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI
Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
No. Kruna Alus Kruna Andap Kruna BI
1 tuntunan tuntunan pembinaan
2 rerasmén
3 mabuaka
4 ngwikanin
5 pangweruhan
6 nyusupin
7 samaliha
8 paripolah
9 ngledagin
10 pucehang
11 miteketin
12 sumingkin
Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor puniki nganutin wacana ring ajeng!
1. Napiké tanem tuwuh punika?
........................................................................................................................................
2. Napi manten tetujon para kramané matetanduran entik-entikan?
........................................................................................................................................
3. Sapunapi sepatutné sang nayaka (pemerintah) niténin indik kawéntenan kramané sané
durung tatas uning ring kawigunan tanem tuwuh?
........................................................................................................................................
4. Napi mawinan ring Bali kantun ngrauhang sahananing piranti upakara saking dura Bali?
........................................................................................................................................
5. Manut alit-alité sapunapi pamargi sané patut dabdabin mangda para krama ring Bali say-
an nincap kayunnyané matetanduran?
........................................................................................................................................
Pidabdab 5. Pangresep Indik Anggah Ungguhing Kruna
5.1 Anggah Ungguhing Kruna
Malarapan kawéntenan linggih krama Baliné sané matios-tiosan kadi kabaos ring ajeng, punika
sané mawinan kruna-kruna basa Baliné maderbé wirasa sané matios-tiosan. Manut wirasanipun,
kruna-kruna basa Baliné kapah dados kalih riin, inggih punika kruna alus miwah nénten alus.
47BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali
A. Kruna alus
Kruna alus, saluir kruna basa Baliné sané mawirasa alus utawi nyinggihang,
kepah dados patang soroh: (a) kruna alus mider, (b) kruna alus madia, (c) kruna
alus singgih, miwah (d) kruna alus sor.
B. Kruna nénten alus
Sajaba kruna-kruna sané mawirasa alus, wénten taler kruna sané mawirasa nént-
en alus, nénten nyinggihang utawi lapas hormat, kepah dados: (a) kruna andap,
(b) kruna mider, miwah (c) kruna kasar.
5.1.1 Kruna Alus Mider (Ami)
Kruna alus mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus,
madué wiguna kekalih, dados kanggén nyinggihang sang singgih, miwah kanggén nge-
sorang sang sor. Kruna alus mider pastika maderbé wangun andap. Uratiang conto kruna
alus mider (uning, lali, numbas, rauh, sampun) ring lengkara puniki.
1) Ida nénten uning wénten undangan, titiang wawu uning.
2) Ratu sampun lali ring titiang, titiang nénten naenan lali ring Iratu.
3) Ida Ayu numbas kuaca, Luh Rai numbas wastra.
4) Ida Peranda sampun rauh, bapan titiangé durung rauh.
5) Dané sampun marayunan, titiang sampun taler ngajeng.
5.1.2 Kruna Alus Madia (Ama)
Kruna alus madia inggih punika kruna-kruna sané rasa basanipun magenah panta-
raning alus singgih (Asi) miwah alus sor (Aso). Kamulan wénten kruna-kruna sané rasa
basanipun alus madia, alus sané ring tengah-tengah, utawi kirang becik yéning anggén
mabaosan sané alus.
Uratiang conto kruna alus madia (tiang, nika, nggih, ampun, ten, niki, kénten) ring len-
gkara puniki.
1) Tiang nika ngelah. Patutné (Titiang punika)
2) Nggih ampun nunas wawu. Patutné (Inggih sampun)
3) Ipun ten wénten drika. Patutné (nénten, irika)
5.1.3 Kruna Alus Singgih (Asi)
Kruna-kruna alus sané kanggén nyinggihang sang sané patut kasinggihang kawas-
tanin Kruna Alus Singgih. Kruna Alus Singgih puniki pastika maderbé wangun alus sor.
Uratiang conto-conto kruna Asi (mobot, maparab, praragan, nyingakin, marayunan)
ring lengkara puniki!
1) Rabin idané sampun mobot mangkin. Aso (abot)
2) Okan dané sané istri maparab Gusti Ayu Klatir. Aso (mawasta)
48 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI
5.1.4 Kruna Alus Sor (Aso)
Kruna Alus Sor, inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus, kang-
gén ngasorang raga utawi ngasorang anaké sané linggihnyané sor utawi andap. Krama
Baliné sané ngangken angga pinaka sang sor, patut ngasorang angga antuk kruna-kruna
alus sor. Uratiang conto kruna alus sor (mabanyu, muat, mawasta, neda, miragi) ring
sor puniki!
1) Jantos jebos titiang jagi mabanyu riin! Asi (mawarih)
2) Banggayang ratu, titiang ja muat ka geria! Asi (makta)
5.1.5 Kruna Mider
Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané maderbé wangun
wantah asiki, nénten madué wangun alus, taler nénten maderbé wangun tiosan, mawinan
dados maideran sajeroning bebaosan. Uratiang conto kruna mider (toko, karpet, galak,
radio, kija, jam) ring sor puniki!
1) Ida kantun ka toko numbas karpét.
2) Ratu, nénten purun titiang, asu druéné galak pisan.
3) Mangkin sampun arang anak mirengang radio.
5.1.6 Kruna Andap
Dumun, kruna andap puniki kawastanin kruna kapara, inggih punika kruna-kruna
sané rasa basanipun andap (éndép), nénten alus miwah nénten kasar. Kruna-kruna puni-
ki kanggén mabaos antuk anaké sasamén wangsa.
Wacén conto-conto kruna andap (luh, jemakang, bapa, roko, di, duur, kéngkén,
cai, lakar, milu, kema, nyén, adané, ané, ngaé, ento, apa, suba, ngejohang, suud) ring
lengkara puniki.
1) Luh, jemakang bapa rokoné di duur mejané!
2) Kéngkén, cai lakar milu kema?
5.1.7 Kruna Kasar
Kruna kasar, inggih punika kruna basa Baliné sané wirasanipun kaon, ketah kan-
ggén mabaos ri sedek duka, ri kala marebat utawi mamisuh. Conto kruna kasar, cingakin
sané macétak tebel ring sor puniki.
1) Madak ba pang bangka polonné.
2) Nyén kadén ngamah béné telah?
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali
BUKU Pidarta Basa Bali

More Related Content

What's hot

Surat penerimaan siswa pindahan
Surat penerimaan siswa pindahanSurat penerimaan siswa pindahan
Surat penerimaan siswa pindahanvisy1318061
 
Buku Siswa IPS Kelas VIII SMP Kurikulum 2013
Buku Siswa IPS Kelas VIII SMP Kurikulum 2013Buku Siswa IPS Kelas VIII SMP Kurikulum 2013
Buku Siswa IPS Kelas VIII SMP Kurikulum 2013Randy Ikas
 
materi bahasa indonesia kelas 2 MI
materi bahasa indonesia kelas 2 MImateri bahasa indonesia kelas 2 MI
materi bahasa indonesia kelas 2 MIhidayah06
 
BUKU SISWA IPS KELAS IX - BAB 1
BUKU SISWA IPS KELAS IX - BAB 1BUKU SISWA IPS KELAS IX - BAB 1
BUKU SISWA IPS KELAS IX - BAB 1masmukriyadi
 
Buku Siswa Bahasa inggris Kelas VII SMP Kurikulum 2013
Buku Siswa Bahasa inggris Kelas VII SMP Kurikulum 2013Buku Siswa Bahasa inggris Kelas VII SMP Kurikulum 2013
Buku Siswa Bahasa inggris Kelas VII SMP Kurikulum 2013Randy Ikas
 
Contoh Laporan praktek kerja industri jurusan TKJ
Contoh Laporan praktek kerja industri jurusan TKJContoh Laporan praktek kerja industri jurusan TKJ
Contoh Laporan praktek kerja industri jurusan TKJriski riskideliana
 
Kata pengantar kewirausahaan
Kata pengantar kewirausahaanKata pengantar kewirausahaan
Kata pengantar kewirausahaanazwarkairi
 
File pendidikan agama kristen k 13 kelas xi kristen 2018
File pendidikan agama kristen k 13 kelas xi kristen 2018File pendidikan agama kristen k 13 kelas xi kristen 2018
File pendidikan agama kristen k 13 kelas xi kristen 2018Herwan oroh
 
Business plan-kursus-inggris
Business plan-kursus-inggrisBusiness plan-kursus-inggris
Business plan-kursus-inggrisDea Haryono
 
Buku siswa prakarya kelas 7 kurikulum 2013 revisi 2017 [semester i]
Buku siswa prakarya kelas 7 kurikulum 2013 revisi 2017 [semester i]Buku siswa prakarya kelas 7 kurikulum 2013 revisi 2017 [semester i]
Buku siswa prakarya kelas 7 kurikulum 2013 revisi 2017 [semester i]yappaid
 
Soal bahasa inggris kelas 4 semester 2
Soal bahasa inggris kelas 4 semester 2Soal bahasa inggris kelas 4 semester 2
Soal bahasa inggris kelas 4 semester 2Riza Arifiani
 

What's hot (20)

Brownies kukus
Brownies kukusBrownies kukus
Brownies kukus
 
Surat penerimaan siswa pindahan
Surat penerimaan siswa pindahanSurat penerimaan siswa pindahan
Surat penerimaan siswa pindahan
 
Buku Siswa IPS Kelas VIII SMP Kurikulum 2013
Buku Siswa IPS Kelas VIII SMP Kurikulum 2013Buku Siswa IPS Kelas VIII SMP Kurikulum 2013
Buku Siswa IPS Kelas VIII SMP Kurikulum 2013
 
BAHASA BALI KELAS XII
BAHASA BALI KELAS XIIBAHASA BALI KELAS XII
BAHASA BALI KELAS XII
 
Mangle 2454
Mangle 2454Mangle 2454
Mangle 2454
 
Adat jawa barat
Adat jawa baratAdat jawa barat
Adat jawa barat
 
materi bahasa indonesia kelas 2 MI
materi bahasa indonesia kelas 2 MImateri bahasa indonesia kelas 2 MI
materi bahasa indonesia kelas 2 MI
 
Puisi bali anyar
Puisi bali anyarPuisi bali anyar
Puisi bali anyar
 
BUKU SISWA IPS KELAS IX - BAB 1
BUKU SISWA IPS KELAS IX - BAB 1BUKU SISWA IPS KELAS IX - BAB 1
BUKU SISWA IPS KELAS IX - BAB 1
 
Buku Siswa Bahasa inggris Kelas VII SMP Kurikulum 2013
Buku Siswa Bahasa inggris Kelas VII SMP Kurikulum 2013Buku Siswa Bahasa inggris Kelas VII SMP Kurikulum 2013
Buku Siswa Bahasa inggris Kelas VII SMP Kurikulum 2013
 
Contoh Laporan praktek kerja industri jurusan TKJ
Contoh Laporan praktek kerja industri jurusan TKJContoh Laporan praktek kerja industri jurusan TKJ
Contoh Laporan praktek kerja industri jurusan TKJ
 
BAHASA DAERAH BALI KLS XI
 BAHASA DAERAH  BALI KLS XI  BAHASA DAERAH  BALI KLS XI
BAHASA DAERAH BALI KLS XI
 
Kata pengantar kewirausahaan
Kata pengantar kewirausahaanKata pengantar kewirausahaan
Kata pengantar kewirausahaan
 
File pendidikan agama kristen k 13 kelas xi kristen 2018
File pendidikan agama kristen k 13 kelas xi kristen 2018File pendidikan agama kristen k 13 kelas xi kristen 2018
File pendidikan agama kristen k 13 kelas xi kristen 2018
 
Business plan-kursus-inggris
Business plan-kursus-inggrisBusiness plan-kursus-inggris
Business plan-kursus-inggris
 
Surat keterangan aktif mengajar tk
Surat keterangan aktif mengajar tkSurat keterangan aktif mengajar tk
Surat keterangan aktif mengajar tk
 
Buku siswa prakarya kelas 7 kurikulum 2013 revisi 2017 [semester i]
Buku siswa prakarya kelas 7 kurikulum 2013 revisi 2017 [semester i]Buku siswa prakarya kelas 7 kurikulum 2013 revisi 2017 [semester i]
Buku siswa prakarya kelas 7 kurikulum 2013 revisi 2017 [semester i]
 
Karya tulis smp 1 new
Karya tulis smp 1 newKarya tulis smp 1 new
Karya tulis smp 1 new
 
Kehilangan skhun
Kehilangan skhunKehilangan skhun
Kehilangan skhun
 
Soal bahasa inggris kelas 4 semester 2
Soal bahasa inggris kelas 4 semester 2Soal bahasa inggris kelas 4 semester 2
Soal bahasa inggris kelas 4 semester 2
 

Similar to BUKU Pidarta Basa Bali

Similar to BUKU Pidarta Basa Bali (20)

BAHASA DAERAH BALI KLS XII
BAHASA DAERAH BALI KLS  XIIBAHASA DAERAH BALI KLS  XII
BAHASA DAERAH BALI KLS XII
 
Kasusastraan bali
Kasusastraan baliKasusastraan bali
Kasusastraan bali
 
Kebudayaan Bali dan Nusa Tenggara
Kebudayaan Bali dan Nusa TenggaraKebudayaan Bali dan Nusa Tenggara
Kebudayaan Bali dan Nusa Tenggara
 
Periodisasi kasusastraan bali
Periodisasi kasusastraan baliPeriodisasi kasusastraan bali
Periodisasi kasusastraan bali
 
Anggah ungguhing lengkara BASA BALI
Anggah ungguhing lengkara BASA BALIAnggah ungguhing lengkara BASA BALI
Anggah ungguhing lengkara BASA BALI
 
ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI ppt
ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI pptANGGAH-UNGGUHING BASA BALI ppt
ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI ppt
 
Materi
MateriMateri
Materi
 
Seni Tradisi Islam
Seni Tradisi IslamSeni Tradisi Islam
Seni Tradisi Islam
 
Materi seni tradisi islam
Materi seni tradisi islamMateri seni tradisi islam
Materi seni tradisi islam
 
Antropologi Kesehatan Suku Sasak
Antropologi Kesehatan Suku Sasak Antropologi Kesehatan Suku Sasak
Antropologi Kesehatan Suku Sasak
 
Persembahan
PersembahanPersembahan
Persembahan
 
SILABUS MULOK KLS 4 SD-MI.pdf
SILABUS MULOK KLS 4 SD-MI.pdfSILABUS MULOK KLS 4 SD-MI.pdf
SILABUS MULOK KLS 4 SD-MI.pdf
 
Mikaweruh kabasaan
Mikaweruh kabasaanMikaweruh kabasaan
Mikaweruh kabasaan
 
Proposal tesis new bba 1 3. docx
Proposal tesis new bba 1 3. docxProposal tesis new bba 1 3. docx
Proposal tesis new bba 1 3. docx
 
Modul paribasa bali
Modul  paribasa baliModul  paribasa bali
Modul paribasa bali
 
Pidarta dan Materi Pidarta
Pidarta dan Materi PidartaPidarta dan Materi Pidarta
Pidarta dan Materi Pidarta
 
Pidarta
PidartaPidarta
Pidarta
 
Kesenian banyumas
Kesenian banyumasKesenian banyumas
Kesenian banyumas
 
Antropologi sma kelas xi emmy indriyawati
Antropologi sma kelas xi emmy indriyawatiAntropologi sma kelas xi emmy indriyawati
Antropologi sma kelas xi emmy indriyawati
 
Candiku_Yang_Terhebat_Atak_Esa_ok.pdf
Candiku_Yang_Terhebat_Atak_Esa_ok.pdfCandiku_Yang_Terhebat_Atak_Esa_ok.pdf
Candiku_Yang_Terhebat_Atak_Esa_ok.pdf
 

More from SMK Negeri 2 Denpasar, Bali

More from SMK Negeri 2 Denpasar, Bali (20)

Trend baru 2020 bisnis ngopi dapat income
Trend baru 2020 bisnis ngopi dapat incomeTrend baru 2020 bisnis ngopi dapat income
Trend baru 2020 bisnis ngopi dapat income
 
Periodisasi kasusastraan Bali
Periodisasi kasusastraan BaliPeriodisasi kasusastraan Bali
Periodisasi kasusastraan Bali
 
Silabus xii k 13
Silabus xii k 13Silabus xii k 13
Silabus xii k 13
 
Silabus xi kk 13
Silabus xi  kk  13Silabus xi  kk  13
Silabus xi kk 13
 
Cara pengetikan bali dj
Cara pengetikan bali djCara pengetikan bali dj
Cara pengetikan bali dj
 
S ilabus basa bali kls x k 13
S ilabus  basa bali kls x k  13S ilabus  basa bali kls x k  13
S ilabus basa bali kls x k 13
 
Materi aksara bali
Materi aksara baliMateri aksara bali
Materi aksara bali
 
Bisnis visioner 2016
Bisnis visioner 2016Bisnis visioner 2016
Bisnis visioner 2016
 
Kasusastraan tembang bali
Kasusastraan tembang baliKasusastraan tembang bali
Kasusastraan tembang bali
 
Malajah basa bali ring soal basa bali
Malajah basa bali ring soal basa baliMalajah basa bali ring soal basa bali
Malajah basa bali ring soal basa bali
 
Bali Simbar B
Bali Simbar BBali Simbar B
Bali Simbar B
 
Sorohan lan fungsi aksara baliné
Sorohan  lan fungsi aksara balinéSorohan  lan fungsi aksara baliné
Sorohan lan fungsi aksara baliné
 
7. model pembelajaran ,120209
7. model pembelajaran ,1202097. model pembelajaran ,120209
7. model pembelajaran ,120209
 
Metode pembelajaran
Metode pembelajaranMetode pembelajaran
Metode pembelajaran
 
Kasusastraan tembang bali
Kasusastraan tembang baliKasusastraan tembang bali
Kasusastraan tembang bali
 
Drama Bali
Drama BaliDrama Bali
Drama Bali
 
Kisi kisi soal basa bali.pdf 2015
Kisi kisi soal basa bali.pdf 2015Kisi kisi soal basa bali.pdf 2015
Kisi kisi soal basa bali.pdf 2015
 
Soal penelitian
Soal penelitianSoal penelitian
Soal penelitian
 
Malajah Aksara Bali Sareng Juliadi
Malajah Aksara Bali Sareng JuliadiMalajah Aksara Bali Sareng Juliadi
Malajah Aksara Bali Sareng Juliadi
 
Persentasi trading
Persentasi tradingPersentasi trading
Persentasi trading
 

Recently uploaded

1.2.a.6. Demonstrasi Konstektual - Modul 1.2 (Shinta Novianti - CGP A10).pdf
1.2.a.6. Demonstrasi Konstektual - Modul 1.2 (Shinta Novianti - CGP A10).pdf1.2.a.6. Demonstrasi Konstektual - Modul 1.2 (Shinta Novianti - CGP A10).pdf
1.2.a.6. Demonstrasi Konstektual - Modul 1.2 (Shinta Novianti - CGP A10).pdfShintaNovianti1
 
PPT Materi Jenis - Jenis Alat Pembayaran Tunai dan Non-tunai.pptx
PPT Materi Jenis - Jenis Alat Pembayaran Tunai dan Non-tunai.pptxPPT Materi Jenis - Jenis Alat Pembayaran Tunai dan Non-tunai.pptx
PPT Materi Jenis - Jenis Alat Pembayaran Tunai dan Non-tunai.pptxHeruFebrianto3
 
Karakteristik Negara Brazil, Geografi Regional Dunia
Karakteristik Negara Brazil, Geografi Regional DuniaKarakteristik Negara Brazil, Geografi Regional Dunia
Karakteristik Negara Brazil, Geografi Regional DuniaNadia Putri Ayu
 
Model Manajemen Strategi Public Relations
Model Manajemen Strategi Public RelationsModel Manajemen Strategi Public Relations
Model Manajemen Strategi Public RelationsAdePutraTunggali
 
AKSI NYATA MODUL 1.2-1 untuk pendidikan guru penggerak.pptx
AKSI NYATA MODUL 1.2-1 untuk pendidikan guru penggerak.pptxAKSI NYATA MODUL 1.2-1 untuk pendidikan guru penggerak.pptx
AKSI NYATA MODUL 1.2-1 untuk pendidikan guru penggerak.pptxWirionSembiring2
 
aku-dan-kebutuhanku-Kelas 4 SD Mapel IPAS
aku-dan-kebutuhanku-Kelas 4 SD Mapel IPASaku-dan-kebutuhanku-Kelas 4 SD Mapel IPAS
aku-dan-kebutuhanku-Kelas 4 SD Mapel IPASreskosatrio1
 
BAHAN SOSIALISASI PPDB SMA-SMK NEGERI DISDIKSU TP. 2024-2025 REVISI.pptx
BAHAN SOSIALISASI PPDB SMA-SMK NEGERI DISDIKSU TP. 2024-2025 REVISI.pptxBAHAN SOSIALISASI PPDB SMA-SMK NEGERI DISDIKSU TP. 2024-2025 REVISI.pptx
BAHAN SOSIALISASI PPDB SMA-SMK NEGERI DISDIKSU TP. 2024-2025 REVISI.pptxJamhuriIshak
 
demontrasi kontekstual modul 1.2.a. 6.pdf
demontrasi kontekstual modul 1.2.a. 6.pdfdemontrasi kontekstual modul 1.2.a. 6.pdf
demontrasi kontekstual modul 1.2.a. 6.pdfIndri117648
 
KONSEP KEBUTUHAN AKTIVITAS DAN LATIHAN.pptx
KONSEP KEBUTUHAN AKTIVITAS DAN LATIHAN.pptxKONSEP KEBUTUHAN AKTIVITAS DAN LATIHAN.pptx
KONSEP KEBUTUHAN AKTIVITAS DAN LATIHAN.pptxawaldarmawan3
 
PELAKSANAAN + Link2 Materi TRAINING "Effective SUPERVISORY & LEADERSHIP Sk...
PELAKSANAAN  + Link2 Materi TRAINING "Effective  SUPERVISORY &  LEADERSHIP Sk...PELAKSANAAN  + Link2 Materi TRAINING "Effective  SUPERVISORY &  LEADERSHIP Sk...
PELAKSANAAN + Link2 Materi TRAINING "Effective SUPERVISORY & LEADERSHIP Sk...Kanaidi ken
 
tugas 1 anak berkebutihan khusus pelajaran semester 6 jawaban tuton 1.docx
tugas 1 anak berkebutihan khusus pelajaran semester 6 jawaban tuton 1.docxtugas 1 anak berkebutihan khusus pelajaran semester 6 jawaban tuton 1.docx
tugas 1 anak berkebutihan khusus pelajaran semester 6 jawaban tuton 1.docxmawan5982
 
Demonstrasi Kontekstual Modul 1.2. pdf
Demonstrasi Kontekstual  Modul 1.2.  pdfDemonstrasi Kontekstual  Modul 1.2.  pdf
Demonstrasi Kontekstual Modul 1.2. pdfvebronialite32
 
Aksi Nyata Modul 1.1 Calon Guru Penggerak
Aksi Nyata Modul 1.1 Calon Guru PenggerakAksi Nyata Modul 1.1 Calon Guru Penggerak
Aksi Nyata Modul 1.1 Calon Guru Penggeraksupriadi611
 
ppt-modul-6-pend-seni-di sd kelompok 2 ppt
ppt-modul-6-pend-seni-di sd kelompok 2 pptppt-modul-6-pend-seni-di sd kelompok 2 ppt
ppt-modul-6-pend-seni-di sd kelompok 2 pptArkhaRega1
 
Tugas 1 pembaruan dlm pembelajaran jawaban tugas tuton 1.docx
Tugas 1 pembaruan dlm pembelajaran jawaban tugas tuton 1.docxTugas 1 pembaruan dlm pembelajaran jawaban tugas tuton 1.docx
Tugas 1 pembaruan dlm pembelajaran jawaban tugas tuton 1.docxmawan5982
 
TUGAS GURU PENGGERAK Aksi Nyata Modul 1.1.pdf
TUGAS GURU PENGGERAK Aksi Nyata Modul 1.1.pdfTUGAS GURU PENGGERAK Aksi Nyata Modul 1.1.pdf
TUGAS GURU PENGGERAK Aksi Nyata Modul 1.1.pdfElaAditya
 
Materi Strategi Perubahan dibuat oleh kelompok 5
Materi Strategi Perubahan dibuat oleh kelompok 5Materi Strategi Perubahan dibuat oleh kelompok 5
Materi Strategi Perubahan dibuat oleh kelompok 5KIKI TRISNA MUKTI
 
Materi Pertemuan Materi Pertemuan 7.pptx
Materi Pertemuan Materi Pertemuan 7.pptxMateri Pertemuan Materi Pertemuan 7.pptx
Materi Pertemuan Materi Pertemuan 7.pptxRezaWahyuni6
 
Materi Pertemuan 6 Materi Pertemuan 6.pptx
Materi Pertemuan 6 Materi Pertemuan 6.pptxMateri Pertemuan 6 Materi Pertemuan 6.pptx
Materi Pertemuan 6 Materi Pertemuan 6.pptxRezaWahyuni6
 
implementasu Permendikbudristek no 53 2023
implementasu Permendikbudristek no 53 2023implementasu Permendikbudristek no 53 2023
implementasu Permendikbudristek no 53 2023DodiSetiawan46
 

Recently uploaded (20)

1.2.a.6. Demonstrasi Konstektual - Modul 1.2 (Shinta Novianti - CGP A10).pdf
1.2.a.6. Demonstrasi Konstektual - Modul 1.2 (Shinta Novianti - CGP A10).pdf1.2.a.6. Demonstrasi Konstektual - Modul 1.2 (Shinta Novianti - CGP A10).pdf
1.2.a.6. Demonstrasi Konstektual - Modul 1.2 (Shinta Novianti - CGP A10).pdf
 
PPT Materi Jenis - Jenis Alat Pembayaran Tunai dan Non-tunai.pptx
PPT Materi Jenis - Jenis Alat Pembayaran Tunai dan Non-tunai.pptxPPT Materi Jenis - Jenis Alat Pembayaran Tunai dan Non-tunai.pptx
PPT Materi Jenis - Jenis Alat Pembayaran Tunai dan Non-tunai.pptx
 
Karakteristik Negara Brazil, Geografi Regional Dunia
Karakteristik Negara Brazil, Geografi Regional DuniaKarakteristik Negara Brazil, Geografi Regional Dunia
Karakteristik Negara Brazil, Geografi Regional Dunia
 
Model Manajemen Strategi Public Relations
Model Manajemen Strategi Public RelationsModel Manajemen Strategi Public Relations
Model Manajemen Strategi Public Relations
 
AKSI NYATA MODUL 1.2-1 untuk pendidikan guru penggerak.pptx
AKSI NYATA MODUL 1.2-1 untuk pendidikan guru penggerak.pptxAKSI NYATA MODUL 1.2-1 untuk pendidikan guru penggerak.pptx
AKSI NYATA MODUL 1.2-1 untuk pendidikan guru penggerak.pptx
 
aku-dan-kebutuhanku-Kelas 4 SD Mapel IPAS
aku-dan-kebutuhanku-Kelas 4 SD Mapel IPASaku-dan-kebutuhanku-Kelas 4 SD Mapel IPAS
aku-dan-kebutuhanku-Kelas 4 SD Mapel IPAS
 
BAHAN SOSIALISASI PPDB SMA-SMK NEGERI DISDIKSU TP. 2024-2025 REVISI.pptx
BAHAN SOSIALISASI PPDB SMA-SMK NEGERI DISDIKSU TP. 2024-2025 REVISI.pptxBAHAN SOSIALISASI PPDB SMA-SMK NEGERI DISDIKSU TP. 2024-2025 REVISI.pptx
BAHAN SOSIALISASI PPDB SMA-SMK NEGERI DISDIKSU TP. 2024-2025 REVISI.pptx
 
demontrasi kontekstual modul 1.2.a. 6.pdf
demontrasi kontekstual modul 1.2.a. 6.pdfdemontrasi kontekstual modul 1.2.a. 6.pdf
demontrasi kontekstual modul 1.2.a. 6.pdf
 
KONSEP KEBUTUHAN AKTIVITAS DAN LATIHAN.pptx
KONSEP KEBUTUHAN AKTIVITAS DAN LATIHAN.pptxKONSEP KEBUTUHAN AKTIVITAS DAN LATIHAN.pptx
KONSEP KEBUTUHAN AKTIVITAS DAN LATIHAN.pptx
 
PELAKSANAAN + Link2 Materi TRAINING "Effective SUPERVISORY & LEADERSHIP Sk...
PELAKSANAAN  + Link2 Materi TRAINING "Effective  SUPERVISORY &  LEADERSHIP Sk...PELAKSANAAN  + Link2 Materi TRAINING "Effective  SUPERVISORY &  LEADERSHIP Sk...
PELAKSANAAN + Link2 Materi TRAINING "Effective SUPERVISORY & LEADERSHIP Sk...
 
tugas 1 anak berkebutihan khusus pelajaran semester 6 jawaban tuton 1.docx
tugas 1 anak berkebutihan khusus pelajaran semester 6 jawaban tuton 1.docxtugas 1 anak berkebutihan khusus pelajaran semester 6 jawaban tuton 1.docx
tugas 1 anak berkebutihan khusus pelajaran semester 6 jawaban tuton 1.docx
 
Demonstrasi Kontekstual Modul 1.2. pdf
Demonstrasi Kontekstual  Modul 1.2.  pdfDemonstrasi Kontekstual  Modul 1.2.  pdf
Demonstrasi Kontekstual Modul 1.2. pdf
 
Aksi Nyata Modul 1.1 Calon Guru Penggerak
Aksi Nyata Modul 1.1 Calon Guru PenggerakAksi Nyata Modul 1.1 Calon Guru Penggerak
Aksi Nyata Modul 1.1 Calon Guru Penggerak
 
ppt-modul-6-pend-seni-di sd kelompok 2 ppt
ppt-modul-6-pend-seni-di sd kelompok 2 pptppt-modul-6-pend-seni-di sd kelompok 2 ppt
ppt-modul-6-pend-seni-di sd kelompok 2 ppt
 
Tugas 1 pembaruan dlm pembelajaran jawaban tugas tuton 1.docx
Tugas 1 pembaruan dlm pembelajaran jawaban tugas tuton 1.docxTugas 1 pembaruan dlm pembelajaran jawaban tugas tuton 1.docx
Tugas 1 pembaruan dlm pembelajaran jawaban tugas tuton 1.docx
 
TUGAS GURU PENGGERAK Aksi Nyata Modul 1.1.pdf
TUGAS GURU PENGGERAK Aksi Nyata Modul 1.1.pdfTUGAS GURU PENGGERAK Aksi Nyata Modul 1.1.pdf
TUGAS GURU PENGGERAK Aksi Nyata Modul 1.1.pdf
 
Materi Strategi Perubahan dibuat oleh kelompok 5
Materi Strategi Perubahan dibuat oleh kelompok 5Materi Strategi Perubahan dibuat oleh kelompok 5
Materi Strategi Perubahan dibuat oleh kelompok 5
 
Materi Pertemuan Materi Pertemuan 7.pptx
Materi Pertemuan Materi Pertemuan 7.pptxMateri Pertemuan Materi Pertemuan 7.pptx
Materi Pertemuan Materi Pertemuan 7.pptx
 
Materi Pertemuan 6 Materi Pertemuan 6.pptx
Materi Pertemuan 6 Materi Pertemuan 6.pptxMateri Pertemuan 6 Materi Pertemuan 6.pptx
Materi Pertemuan 6 Materi Pertemuan 6.pptx
 
implementasu Permendikbudristek no 53 2023
implementasu Permendikbudristek no 53 2023implementasu Permendikbudristek no 53 2023
implementasu Permendikbudristek no 53 2023
 

BUKU Pidarta Basa Bali

  • 1.
  • 2.
  • 3. i PANGAKSAMA Om Swastyastu. Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku bahasa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan Buku puniki matetujon nyayaagayang materi ajah sané manut ring aab jagaté, taler anut ring wewidangan kakuub palajahan basa lan sastra Baliné. Buku puniki pacang prasida pinaka dasar kaweruhan lan kawagedan, sané kanggén nglimbakang paplajahan basa, aksara miwah susastra Bali ring sekolah menengah pertama wekasan. Ring buku puniki, para sisia pacang nincapang kawagedan gumanti prasida nglimbakang kaweruhan sareng sisia SMP sané jagi malajahin Basa Bali. Antuk buku puniki para sisia kaaptiang mangda ngamolihang tuntunan sané becik gumanti tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kalimbakang. Yadiastun kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan sastra Bali, nganuti kurikulum 2013 saha kajangkepin soal-soal pinaka latihan. Sang nyurat ngangkenin mungguing daging buku puniki sampun janten kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget katunasin mangda lédang sang sané ngwacén buku puniki miwah sang maraga sujana ring widang basa, aksara lan sastra Bali, ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida sayan paripurna. Om Santih, Santih, Santih, Om. Dénpasar, 1 Juni 2016 Sang sinurat.
  • 4. ii DAGING CAKEPAN PANGAKSAMA.....................................................................................i DAGING CAKEPAN........................................................................... ii PETA KONSEP....................................................................................iv Sargah ............................................................................... 1 Palajahan I. Nglestariang Basa Bali.................................................. 2 Paplajahan II. Séni Budaya Bali..........................................................8 Sargah ............................................................................. 13 Palajahan I Basa Miwah Aksara Bali ............................................14 Palajahan II Nyurat Lontar............................................................21 Palajahan III Nyurat Aksara Bali ring Software...........................29 Sargah ............................................................................. 33 Paplajahan I Anggah Ungguhing Basa Bali ...................................34 Palajahan II. Anggah Ungguhing Kruna.........................................44 Sargah ............................................................................. 50 Palajahan I Kruna Lingga miwah Kruna Tiron............................51 Palajahan II. Sandi Suara................................................................56 Palajahan III Wewangsan Kruna miwah Wangun Lengkara ......61 Sargah ............................................................................. 72 Palajahan I Kasusastraan Bali ........................................................73 Palajahan II Kasusastraan Bali.......................................................78 Sargah ............................................................................. 82 Palajahan I Puisi Bali Anyar (modéren).........................................83 Palajahan II Puisi Bali Purwa (tradisional) ....................................90 Palajahan III Geguritan....................................................................94 Palajahan I Drama Bali Modéren .................................................100 Palajahan II Drama Bali Tradisional.............................................110 Palajahan I Carita Cendet (Cerpén)..............................................117 Palajahan II. Satua Bali ...................................................................122
  • 5. iii Palajahan I Paribasa Bali (Cacimpedan miwah Cecangkriman)134 Palajahan II Paribasa Bali (Wewangsalan miwah Bebladbadan)140 PAMUPUT.........................................................................................147 DAFTAR PUSTAKA.........................................................................148 GLOSARIUM ...................................................................................152
  • 6.
  • 7. Sargah I PIDARTA BASA BALI Kompeténsi Dasar Indikator 3.10 Memahami struktur dan kaidah wacana non sastra pidato dengan berbagai téma, sosial, lingkungan dan kebijakan publik secara lisan dan tulis. 4.10 Mengabstraksi isi pidato basa Bali dengan berbagai téma 3.10.1 Nlatarang teges pidarta 3.10.2 Nlatarang wangun pidarta pidato 3.10.3 Nlatarang soroh pidarta manut tata cara maktayang 3.10.4 Nlatarang tetikes mapidarta 3.10.5 Ngrereh daging miwah pidato 3.10.6 Maktayang pidarta ring ajeng kelas 4.10.1 Makarya ringkesan pidarta
  • 8. 2 Pidarta Basa Bali JUDUL BUKU Palajahan I. Nglestariang Basa Bali Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi) Sakadi panglimbak pangajahan Basa Bali ring aab jagaté mangkin rumasa ngancan ngamecikang. Basa Bali sampun ngancan makéh sané ngawigunayang, nénten ring wewidangan informal kématen. Silih tunggil kawagedan sané kaplajahin ring widang pendidikan formal wantah kawagedan mabasa Bali, inggih punika mapidarta. Pidarta punika wantah panyambung lan pangiket baos ring sajeroning acara sané kamargiang, taler ring sajeroning mapidarta basa Bali nyihnayang kawagedan I raga nganggé bas Bali sané prasida kalimbakang ring makudang-kudang acara sakadi : pamargin lomba mapidarta, acara wanti warsa sekolah miwah sané tiosan. Duaning asapunika mangda alit-alité uning indik pidarta, indayang cawis pitakén ring sor puniki! 1. Babaosan sakadi asapunapi sané kabaos pidarta? ........................................................................................................................................................... 2. Ring dija prasida kapanggihin anak mapidarta? ........................................................................................................................................................... 3. Sira sané ketah mapidarta? ........................................................................................................................................................... 4. Napi sané ketah kabaosang rikala mapidarta? ........................................................................................................................................................... Pidabdab 2. Ngwacén Téks Pidarta Indayang wacén téks pidarta ring sor puniki! NGLESTARIANG BASA BALI Om Swastyastu Ida adané sareng sami sané wangiang titiang, Ring galahé sané becik kadi mangkin puniki, pinih ajeng tan lali titiang ngaturang rasa angayu bagia mantuka ring Ida Hyang Parama Kawi, riantukan sangkaning asung kerta wara nugrahan Ida, titiang, asapunika taler Ida dané sareng sami sida kasidan mapupul iriki, ngamiletin saparidabdab utsawa pidarta basa Bali, sané kalaksanayang antuk Kantor Perpustakaan Daerah Provinsi Bali rahinané mangkin. Dumadak pamargi asapuniki sida maka sarana ngalimbakang adat miwah budaya Bali wekasan, wastu sida jagat Baliné ajeg. Ida dané sareng sami, patut pisan kapastikayang, mungguing pamargi utsawa pidarta basa Bali rahinané mangkin puniki, madaging makudang-kudang pabuat sané dahat mautama pisan, pamekas ring para yowana Baliné kapungkur wekas. Pawangunan pawongan sakadi mangkiné kabaosSumberDayaManusia(SDM)bangetpisankautamayangrisajroningnyanggrapawangunan jagat Baliné, sané ngulatiang paras-paros saha salung-lung sabayantaka matiti krama. Malarapan antuk semangat reformasi iraga para yowana sareng sami, sampun ngamargiang silih tunggil tata titi sané kabuatang, maka swadharma sané marupa kapatutan urip maka krama Bali. Punika mahawinan ida dané sareng sami, pamargi utsawa pidarta puniki, siosan ring maka bantang numbuhang wirasa ring para yowanané, utamin nyane pisan ring para sisya sami, taler
  • 9. 3JUDUL BUKU Pidarta Basa Bali marupa titi pangancan ring para yowana Baliné rikala nabdabang pawangunané kapungkur wekas. Antuk punika, mungguing bantang pidarta sané sampun kajantenang nganinin indik “Melalui budaya baca kita tumbuhkan kecintaan terhadap budaya lokal”. Malarapan antuk bantang punika, pidarta sané jaga atur uningayang titiang mamurda NGELESTARIANG BASA BALI. Ida dané, maosang indik perpustakaan ring galahé puniki, boya ja marupa bebaosan sané anyar. Napi mahawinan asapunika? Riantukan iraga para sisya, ngeninin indik perpustakaan punika, yan inargamayang tan bina kadi sampun masikian ring kauripan iraga, duaning ring sekolah-sekolah sami sampun maduwé perpustakaan. Sakéwanten kawéntenannyané patut polih panampén becik saking iraga sareng sami. Duaning asapunika, ngiring uningin dumun napi sujatiné perpustakaan punika? tur napi suksman ipun rikala ngawerdiang utawi numbuhang kecintaan terhadap budaya lokal, pamekas nyané pisan ring kawéntenan basa Baliné? Ida dané sareng sami, Utsawa pidarta puniki yukti-yukti banget mapituas. Iraga sareng sami sampun uning, widya sastra sané kaucap ilmu pengetahuan miwah teknologi, marupa sanjata kalintang utama, sané sida ngaonang awidya punika, sané dados prekantin sang madéwék tiwas. Sakéwanten iraga sami durung sengeh, punika sami kasinahané majanten wit sangkaning perpustakaan. Napi mahawinan asapunika ida dané sami? riantukan perpustakaan punika, marupa genah nyimpen buku-buku, surat kabar, foto-foto, miwah dokumen-dokumen tiosan sané marupa wiwitan kaweruhané sujati. Pewangunan Sumber Daya Manusia ring aab globalisasi, majanten kagenahang pinih ajeng pisan, yan tan asapunika sinah iraga pacang katetah antuk panglimbak jagat, uripé tan mapuara rahayu sangkaning tambeté mapunya. Wangsa luih guna marupa wangsa sané sida ngalintangin tetenger jagat. Silih tunggil sané sida nuntun, tan sios wantah kaweruhané punika, bilih-bilih ring kawéntenan yowanané sami. Riantukan ring para yowana kasinanggeh maka genah petitis pawangunan jagaté, sida tan sida becik kaoné punika, majenten sangkaning yowana pamekas. Nabdabang para yowana mangda sida becik, patut kadagingin antuk kaweruhan. Ring panegara sané sampun maju, pawangunan generasi mudané kautamayang pisan antuk ngulati kaweruhan, napi malih kaweruhan punika tan sios maka bobotan jatma urip sané marupa patitis ngulati santa jagadhita. Ida dané sareng sami, Masa muda adalah masa belajar, asapunika ketah mangkiné, puniki masuksma iraga sareng sami para sisya, mangda gilik saguluk nelebang kaweruhan. Mapan urip masarira manusa, tan bina luir petapan ambengan, ring sajroning alit, wimuda kadi mangkin, kabaos mengpeng tajep, mangan ngidepang sahananing widya sastra. Pamekas mangda sida nemu gelang manut bacakan brahmacari asramané, sané sida kaanggén ngempu uripé kapungkur wekas. Indiké puniki ageng pisan pikenoh nyané ri kala nyanggra pawangunan jagaté sané kaulati, pamekas rikala ngelestariang basa Bali druwéné. Napi mawinan iraga sareng sami patut ngelestariang basa Bali? Riantukan basa Bali punika marupa srana ri kala mabebaosan ring pantaraning krama Bali, sané kabaos basa Ibu. Sios ring punika, basa Bali merupa sinalih tunggil maka pawilangan budaya Bali, sané dados srana ri kalaning ngawerdiang pamargi adat miwah agama Hinduné ring Bali. Basa Bali puniki taler marupa tetamian para panglingsiré saking nguni. Duaning malarapan antuk kayun mabasa Bali, napi malih sida manut sor-singgih basan ipun, punikadahatmautamapisan,waluyapratingkahnyihnayang
  • 10. 4 Pidarta Basa Bali JUDUL BUKU subakti ring sanghyang sastra, sané mapragayan Sang Hyang Aji Saraswati. Widya sastrané puniki maka wiwéka, nimbangin becik kalawan kaon, satmaka suluh ri kala kapetengan, wastu sida nibenin iwang patuté punika. Boya ja iraga tan dados nuduk budaya dura désa, yan punika kapikayun ngwetuang rahayu, durusang!. Nanging patut yatnain pisan. Semaliha widya sastra punika marupa jiwa premana ri kala nyujur jagat Bali ajeg. Punika mahawinan iraga mangda teleb ngersepang daging-daging sastra, pageh tan obah. Duaning mauruk sastra, ngaruruh widya guna, tan bina kadi matapa, akéh wénten gegodan, kadi patapan Ida Sang Arjuna ring gunung Indrakila. Antuk kapagehan ida matapa, kapaica panah pasupati olih Bhatara Siwa, wekasan sida maka senjata magutin pangamuk Raksasa Detya Kawaca ri kala ngelurug swarga lokané. Asapunika carita sané munggah ring Kakawin Arjuna Wiwahané. Iraga para sisya sareng sami, punika anggén pratiwimba, mangda sida plapan mlajah mauruk sastra, sakadi memarginé mangda sida rauh katanggu. Maka cutet, masekolah mangda ngantos molihang ijasah, raris kaweruhané punika anggén nyanggra kauripané wekasan, duaning punika marupa kapatutan iraga maprawerti, maka panrestian jadma Bali luih guna. Cihna subakti ring Sang Hyang Sastra, patut nguripang sahanan pratingkah sané dados swadharmaning maka sisya. Pamekas ngelestariang basa Bali druwéné, wantah masrana antuk setata mingsinggihang purwa dresta, makadi adat, seni miwah kesenian, tata cara urip ring desa pakraman, miwah sapatunggilan nyané sané kajiwa premanain antuk Agama Hindu, sakadi sané mungguh ring bacakan Tri Hita Karana. Tri Hita Karana mateges tigang kapatutan ngulati karahayuan ring jagaté, luiré astiti bhakti ring Ida Hyang Widhi Wasa, paras-paros pantaraning kamanusan, miwah lulut asih ring sarwa prana-prani. Yan sakadi mangkiné kabaos harmonisasi antara manusia dengan Tuhan, harmonisasi antara manusia dengan manusia, dan harmonisasi antara manusia dengan alam sekitarnya. Ngelestariang basa Bali, taler marupa kapatutan iraga sareng sami, maka pretisentana sané embas ring Bali, nanging panglahlah budaya dura negarané patut waspadain, mangda tan ngrubéda, riantukan puniki sida ngwetuang jagat Baliné rusak.Adat budaya, miwah basa Baliné manggehang, kukuhang manut sastra agama Hindu, sinah jagat Baliné sané sampun kaloktah rauh ka jaba negara sida ajeg. Samaliha sampunang waneh-waneh lunga ka perpustakaan, asapunika taler rikalaning malajahin basa Bali, mangda tan linyok ring sesana kadi jatining anak Bali. Yan punika sida kaulati sareng sami, sinah jagat Baliné landuh, gemah ripah loh jinawi, tata tentrem kerta raharja sekala-niskala, sané kabaos maksartam jagat hita ya ca iti dharma. Ida dané sareng sami, Yan cutetang titiang matur maka pan- gringkes daging pidarta puniki: 1.Perpustakaan inggih punika genah nyimpen buku-buku, majalah, foto-foto, film, dokumen lan sapetunggilan ipun, maka pabuat kaweruhan. 2.Ngelestariang basa Bali, punika marupa sahanan pratingkah lan parisolahe sané mapetitis ngelanggengang idik purwa drseta, sané dados tetamian para leluhuré nguni, sané kajiwa pramanain antuk sastra agama Hindu. 3.Sira sané patut ngelestariang basa Bali punika? Iraga sareng sami, pinaka sisya sané wenten ring Bali, pamekas sang sapa sira ugi sané urip tur kamertanin antuk sari-sarining
  • 11. 5JUDUL BUKU Pidarta Basa Bali bhoga jagat Baliné, kamanggala antuk para guru sami miwah sang angawa rat maka Guru Wisésa. Punika sané patut ngajegang, maserana antuk kayun lascarya tan paleteh. 4. Indik pamarginé ngelestariang basa Bali, tan mari mawiwéka antuk kapatutan. Asing-asing sanéngawetuangparas-paros,sagilik-saguluksalunglungsabayantaka,manutswadharmaning dados sisya, patut utamayang mangda tan kaicalan cihna kadi anak Bali, kadi mangkiné kabaos jati diri kebalian orang Bali. Ida dané sareng sami sané kusumayang titiang, Wantah asapunika mungguing atur pidartan titiang, mogi-mogi wénten pikenoh ipun. Tios ring punika, titiang tan lali ngalungsur agung rena pangampura, manawi wénten maka kirang-kirang ipun. Maka wesananing atur puputang titiang antuk parama santi. Om Santih Santih Santih Om Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali. No Kruna Artos Kruna 1. Ngawerdiang 2. Nyanggra 3. Tambet 4. Mungguh 5. Waneh 6. Cihna 7. Swadharmaning 8. Ngulati 9. Kaweruhan 10. Inargamayang Pidabdab 4. Nyawis Pitakén Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin pidarta ring ajeng! 1. Napi murdan pidarta ring ajeng? ........................................................................................................................................................... 2. Ritatkala wénten acara napi pidarta ring ajeng kawedar? ........................................................................................................................................................... 3. Nganutin pidarta ring ajeng, indik napi sané kawedar ring pamahbah pidartané punika? ........................................................................................................................................................... 4. Manut pidarta ring ajeng, napi mawinan iraga sareng sami patut ngelestariang basa Bali? ........................................................................................................................................................... Pidabdab 5. Pangresep Indik Pidarta 5.1 Teges Pidarta miwah Tetujon Pidarta Kruna pidarta wantah alus saking kruna pidato, mawit saking kruna bahasa Melayu pidato. Kruna pidato sampun ngranjing dados kruna ring bahasa Bali andap, sané wangun alusnyané
  • 12. 6 Pidarta Basa Bali JUDUL BUKU pidarta “pidato”. Pidarta inggih punika bebaosan marupa daging pikayunan sané kawedar ring ajeng sang sareng akéh mangda napi sané kawedar punika prasida karesepang saha kalaksanayang. Pidarta inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sané kawedar majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang baose punika kayun nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané kawedar prasida karesepang saha kalaksanayang. Sang sané mapidarta kabaos orator. Pidarta sajeroning panglimbak Basa Bali napi malih ring aab jagat téknologi sané mangkin, maduwé widangan sané mabuat pisan pinaka média ring sajeroning nglimbakang Basa Bali ring pakraman taler ring kawéntenan widang pendidikan formal sané maduwé tetujon, utamannyané mangda para siswané uning tur waged mabasa Bali sané kacihnayang antuk paplajahan Basa Bali ring sekolah-sekolah. Utaminnyané ring widang pendidikan formal, kawagedan mabasa sajeroning materi indik pidarta wantah silih tunggil sané mabuat sajeroning para siswa, riantukan materi pidarta punika prasida ngicénin para siswa indik nincapang kawagedan soang-soang para siswané sajeroning mabasa Bali, taler pinaka piranti pengembangan informasi ring pakraman taler ring sekolah. 5.2 Wangun Pidarta Pidarta Basa Baliné pateh sakadi karangan surat sané ketah madaging pendahuluan, isi, miwah penutup. Pateh sakadi ring bahasa Indonesia, pidarta Basa Baliné maderbé wangun utawi format sasuratan sané pastika. Ring sor punika pacang katlatarang wangun pidarta Basa Baliné sané kapalih dados tiga inggih punika : a. Purwaka/Pamahbah (pendahuluan) b. Daging pidarta (isi pidato) c. Pamuput (penutup) 5.3 Soroh Pidarta Manut Tata Cara Maktayang Rikala mapidarta, wénten makudang-kudang tatacara maktayang pidarta, makadi ring sor puniki: a. Pidarta Kawacén (Manuskrip): Pidarta sané nganggén naskah utawi teks, rikala map- idarta raris kawacén téks sané sampun kasayagayang. Pidarta punika sampun kaparidab- dabang téksnyané nganutin genah miwah galah rikala mapidarta. b. Pidarta Kaapalang (Memoriter): Inggih punika pidarta sané sampun kaparidabdabang langkungan, tur rikala pacang mapidarta sang sané mapidarta nénten nganggén téks sané kawacén. Pidarta puniki sujatinnyané sampun karencanayang, sampun madué teks, raris teks punika keapalang. Rikala mapidarata, sang mapidarta nénten ngawacén tur nénten makta teks. c. Pidarta Dadakan (Impromtu): Inggih punika pidarta sané kalaksanayang ring acara seka- di acara pawiwahan. Pidarta puniki sida mamargi ri antukan sang sané pacang mapidarta punika nadaksara kasudi maktayang pidarta. d. Pidarta Ringkesan (Ekstempore/skema): Inggih pinika pidarta sané kabaktayang ngang- gén ringkesan. Téks pidarta kakaryanin sané ringkes utawi bantang-bantang bebaosan manten sané kasurat. Raris rikala mapidarta, téks punika kawacén sakéwanten dikemban- gkan malih rikala mapidarta.
  • 13. 7JUDUL BUKU Pidarta Basa Bali Pidabdab 6. Pituduh Ngraga 6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki 1. Tlatarang napi teges pidarta? ........................................................................................................................................................... 2. Indik napi sané kaunggahang ring purwakaning pidarta? ........................................................................................................................................................... 3. Napi sané ngranjing ring pamuput pidarta? ........................................................................................................................................................... 4. Tlatarang sané kabaos pidarta ringkesan! ........................................................................................................................................................... 5. Napi mawinan ring lomba nganggén pidarta kaapalang? ........................................................................................................................................................... 6.2 Indayang Surat Tetuwek Pidarta ring Ajeng ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................................
  • 14. 8 Pidarta Basa Bali JUDUL BUKU Paplajahan II. Séni Budaya Bali Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi) Pidarta pinaka silih tunggil seni mabebaosan prasida dados sarana ngwedar pikayunan majeng ring anak tiosan, tetujoné mangda sang sané miarsayang prasida ngresepang miwah nglaksanayang napi sané sampun kawedar. Pidarta kabaos pinaka pangiket baos ring sajeroning acara sakadi rikala lomba mapidarta, acara wanti warsa sekolah, acara sekaa truna miwah sané tiosan. Irika orator pastika nyihnayang kawagedan nganggén Basa Bali miwah kawagedan rikala maktayang pidarta. Punika mawinan risampuné uning ring soroh miwah tata cara makarya pidarta, mangda sayan jangkep kaweruhan sané kapolihang, mangkin alit-alité taler mangda uning tetikesan rikala mapidarta. Benjang pungkur yéning kasudi maktayang pidarta mangda napi sané kabaktayang prasida mamargi antar. Sadurung alit-alité ngawitin paplajahan indik tetikesan pidarta miwah prasida maktayang pidarta, kaaptiang alit-alité mangda uning ring daging pidarta sané mamurda “Ngrajegang Seni Budaya Bali Malarapan antuk Pésta Kesenian Bali”, sadurungnyané mangda alit-alité nénten lali ring paplajahan sané sampun lintang, alit-alité mangda nyaurin pitakén ring sor puniki! 1. Napiké wénten sané sampun naenin mapidarta? 2. Napi sané patut kasiagayang sadurung mapidarta? 3. Napi manawi tatujon anaké mapidarta? 4. Sapunapi carané mapidarta mangda nudut kayun? Pidabdab 2. Ngwacén Téks Pidarta Indayang wacén téks pidarta ring sor puniki! Ngrajegang Seni Budaya Bali Malarapan antuk Pésta Kesenian Bali Suksma aturang titiang majeng ring pangénter acara antuk galah sané sampun kapica ring déwék titiang, Ida dané sareng sami, utaminipun majeng ring angga tim juri sané dahat kusumayang titiang, Para guru miwah atiti sané wangiang titiang, punika taler para pamilet utsawa pidarta Basa Bali sané dahat tresnasihin titiang. Sadurung titiang nglantur matur, pinih riin ngiring sareng-sareng ngastiti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa malarapan antuk pangastungkara panganjali: “Om Swastyastu” Titiang rumasa bagia pisan riantukan prasida masadu ajeng sareng ida dané ring galah sané becik puniki. Sadurungnyané ngiring sareng-sareng ngaturang suksmaning manah majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa santukan sangkaning asung kerta waranugrahan Ida, titiang punika taler ida dané sareng sami prasida manggih karahayuan. Ring galah sané becik puniki, titiang jagi ngaturang pidarta sané mamurda “Ngrajegang Seni Budaya Bali Malarapan antuk Pésta Kesenian Bali”. Ida dané sareng sami sané wangiang titiang, Maosang indik jagat Bali, pastika sampun kauningin sareng sami, Bali wantah pulo sané sampun kaloktah kantos ka dura negara pinaka pulo sané makeh pisan madrebé seni miwah budaya, punika majanten Bali kasengguh pulo sané nginggilang kesenian. Sajaba punika, seni miwah kesenian nentén lian pinaka silih tunggil pah-pahan ring saluiring kahuripan jadma Baliné. Yening dumun, kawéntenan seni ring krama Bali nénten ja lian wantah pinaka yadnya. Seni
  • 15. 9JUDUL BUKU Pidarta Basa Bali sané kadasarin antuk ngayah, nénten ja ngayah majeng ring seni punika kémanten sakéwanten majeng ring sapasira ugi sané ngaksi utaminipun Ida Sang Hyang Widhi Wasa. Kawéntenan seni ring Bali sujatinyané nénten prasida kapa- sahang sareng kawéntenan budaya agraris para jana Baliné. Budaya agraris puniki sané ngawinang seni ring Bali sayan nglimbak. Seniman Baliné nguni nadosang seni pinaka yadnya sané nénten ngaptiang pikolih saking seni punika. Punika mawinan makasami pikobet indik ekonomi sampun prasida katatasang santukan jagat Baliné sampun landuh malarapan antuk matatanduran. Baga pertanian puniki sané ngawinang pikobet ekonomi sareng pikayun jagi nyihnayang rasa antuk seni prasida mamargi becik, majanten ngawinang seniman Baliné nguni nénten ja kaucap seniman kémanten taler kaucap wong tani sané waged ring dharma pamaculan. Dunia agraris puniki pinaka sumber inspirasi medalnyané karya seni ring Bali. Silih tunggil sasolahan, gamelan, gegambaran kantos ukiran akeh pisan ngambil wangun miwah rupa sané sering pisan prasida kacingakin ring dunia agraris. Sané prasida kanggén imba minakadi seni lukis, gegambaran kahuripan ring carik miwah tegal dados silih tunggil seni lukis klasik ring Bali. Seni lukis klasik Bali sané sampun kaloktah antuk taksun gegambaran kahuripan ring carik inggih punika lukisan kadi Pengosekan Ubud miwah Batuan. Carik miwah tegal prasida dados serana nyihnayang kréasi sané linuih olih para senimané taler prasida dados cecirén sané khas ring seni lukis klasik Pengosekan miwah Batuan. Pariwisatané sané sayan nglimbak taler ngawinang wewidangan pertanian ring Bali sayan rered. Aab jagaté sakadi mangkin sayan ngawinang para jana Baliné nyujur parilaksana sané kon- sumtif, sayan doh ring jati diri sané sujati pinaka manusa sané nginggilang seni miwah budaya. Kasujatiané Pariwisata Bali prasida nglimbak sakadi mangkin santukan kawéntenan seni miwah budaya agraris.Akéh wisatawan sané rauh ka Bali jagi nyingakin kaasrian palemahan jagat Baliné, majanten taler nyaksiang seni miwah budaya sané kadruwénang olih parajana Baliné. Panglimbak sektor pariwisata budaya sapatutnyané yukti-yukti katiténin. Pariwisata budaya pinaka piranti sané kaanggén nyobyahang Baliné. Profésor Doktor Ida Bagus Mantra pinaka sujana, gubernur, miwah budayawan Bali ring warsa 1978 mapikamkam ngwéntenang festival kesenian, genah seni miwah budaya saking sajebag jagat Baliné mapupul, sané kawastanin Pésta Kesenian Bali (PKB). PKB kaaptiang mangda prasida dados genah sesolahan seni, karya seni sané dahat linuih tur kaw- istara sané sida kaaturang olih parajana Baliné. PKB taler kaapti mangda prasida dados sarana ngajegang, ngwerdiang, miwah nglimbakang seni budaya Baliné. Seni budaya sané kantun ajeg kantos mangkin, makéh madaging sané kabaos tattwa, piteket-piteket sané dahat mabuat, warisan budaya, pangweruh, miwah seni sané sida ngwetuang kreasi, inovasi, miwah adaptasi budaya. PKB sané kaping tigang dasa nem (36) mamurda “KERTAMASA”, dinamika kehidupan mas- yarakat agraris menuju kesejahteraan semesta, sapatutnyané prasida dados dasar ngwerdiang daya kreatif ring para senimané sané wénten ring Bali. Lianan malih, mangda metu karya seni sané linuih, sané mautama, sané prasida dados karya seni sané kawistara. Unteng pikayun PKB warsané mangkin sampun patut pisan sareng suksman kahuripan para krama Bali sané kajiwa pramanain antuk seni miwah agraris. Sampun masikian sareng utsaha Baliné ngemit sektor pertanian puniki wit saking warsa 2012 sané sampun dados warisan budaya http://img2.bisnis.com/bali/posts/2014/06/14/45551/pkb-oke.jpg
  • 16. 10 Pidarta Basa Bali JUDUL BUKU dunia utawi kabaos World Heritage. Wong tani miwah subak pinaka benteng utama sané ngurip kawéntenan agraris ring Bali. PKB ring warsané puniki sapatutnyané prasida dados genah mulat sarira miwah mengangkat derajat kearifan lokal ring Bali. Santukan kahuripan agraris punika nénten ja pacang mararéan ngicén inspirasi ring para senimané. Ida Dané sareng sami sané wangiang titiang, Seni miwah budaya wantah taksun jagat Baliné, Napi malih pertanian pinaka jiwa pramana jagat Baliné. Punika mawinan pinaka semeton Bali, napi malih para yowana, sujatinipun madrebé genah sané becik pisan mangda seni miwah baga pertanian sané wénten ring Bali mauwah sayan becik tur linuih, punika taler ring PKBné. Yéning iraga pinaka yowana Bali tresna kapining seni miwah budaya pertanian ring Bali, pastika uning yéning sané mauwah punika sujatinipun mawit saking iraga soang-soang. Sakadi pidarta sané kawedar olih Presiden Soekarno,”beri aku sepuluh pemuda, niscaya akan ku guncangkan dunia”. Soekarno pracaya pisan, wantah para yowana sané prasida ngubah kawéntenan jagaté, ngetisin jagat antuk daging sastra sané madasar antuk agama. Iraga pastika setata ngaptiang mangda PKBné prasida wénten ri sajeroning pamargin kes- eniané ring Bali, nénten ja wantah dados pésta sané napkala santukan prabéa saking pemrintah sampun kacumawis, sakéwanten yéning sida mangda nénten rauh irika kéwanten, nyujur pangaptin PKB sané kapikamkam duké riin. Para yowana Bali sareng sami, ngiring waliang tetujon PKBné sakadi pangaptinné riin, mangda yukti-yukti PKB dados genah ngayah nyihnayang kawagedan para yowana sareng sami, mangda yukti mataksu mawastu kawistara. Duaning asapunika Tim Pengawas Independen miwah Tim Kurator mangda sayuakti niténin pamargin PKBné mangda ka pungkur wekas sida sayan becik, sayan ngulangunin, tur sayan nudut kayun sang sané ngatonang. Inggih Ida dané sané wangiang titiang, Napi sané sampun sida katur, cutetang titiang sakadi puniki: (1) Pinaka krama Bali, iraga sareng sami patut ngrajegang seni budaya Bali (2) Pesta Kesenian Bali silih tunggil serana ngrajegang miwah nglimbakang seni-budaya Bali (3) Pamargin Pesta Kesenian Bali patut terus kamargiang, sakéwanten mangda terus taler katiténin. Inggih para panuréksa sané wangiang titiang, punika taler pamiarsa sami sané singgihang titiang, Wantah asapunika pidarta sané prasida aturang titiang ring galahé sané becik puniki, dumogi wénten pikenohnyané. Dahat suksma aturang titiang santukan ida dané sareng sami sampun prasida miarsayang daging atur pidartan titiangé. Yéning wénten basa basita, atur titiang sané nénten munggah ring kayun, titiang nglungsur geng rena pangampura, duaning punika sami metu saking kawimudan padéwekan titiang. Inggih, pinaka pamuput atur, titiang ngaturang parama santi. Om Santih Santih Santih Om Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali. http://1.bp.blogspot.com/-nxEOnIyHpwg/UZpHX8oM4FI/AAAAAAAAAos/u-ciFBAIITk/s1600/Okokan-300x191.jpg
  • 17. 11JUDUL BUKU Pidarta Basa Bali No Kruna Artos Kruna 1 Kaloktah 2 Nglimbak 3 Ngwerdiang 4 Katitenin 5 Miarsayang 6 Kawimudan 7 Kacumawis 8 Kapikamkam 9 Landuh 10 Napkala Pidabdab 4. Nyawis Pitakén 1. Napi murdan pidarta ring ajeng? ........................................................................................................................................................... 2. Napi manten inspirasi karya seni sané prasida medal sangkaning kahuripan sawah tegalan ring Bali? ........................................................................................................................................................... 3. Napi manten tetujon para wisatawané rauh ring Bali? ........................................................................................................................................................... 4. Napi pikamkam Profesor Doktor Ida Bagus Mantra ring warsa 1978 ? ........................................................................................................................................................... 5. Napi sané kaaptiang ring kawéntenan PKB sané kalaksanayang nyabran warsa? ........................................................................................................................................................... Pidabdab 5. Pangresep Indik Mapidarta 5.1 Tetikesan Rikala Mapidarta Risampuné uning ring soroh pidarta miwah tata cara makarya pidarta, sané mangkin mangda sayan jangkep kawagedan indik mapidarta mangda kauningin indik agem-ageman utawi tetikesan rikala mapidarta. Tetujoné mangda rikala maktayang pidarta prasida nudut pikayunan sang sané miarsayang. Mawali malih ring tetujon sang mapidarta mangda napi sané kabaosang, katlatarang miwah kawedar prasida kaincepang sajeroning angen raris kalaksanayang ri sajeroning kahuripan. Rikala maktayang pidarta tetikesan sané patut kauratiang mangda prasida mamargi antar inggih punika:
  • 18. 12 Pidarta Basa Bali JUDUL BUKU 1. Wicara inggih punika ngeninin indik topik utawi unteng pikayun pidarta, sané prasida nudut kayun para pamiarsa. 2. Wiraga inggih punika semita, raras, agem, utawi bahasa tubuh sang sané maktayang pidar- ta. 3. Wirama inggih punika tata suara sané mapaiketan ring suara/vokal miwah intonasi sané anut ring punggelan lengkara mangda kapireng lengut. 4. Wirasa inggih punika rasa penghayatan ritatkala maktayang pidarta mangda daging pidarta punika prasida nuek pikayunan sang sané mirengang. Pidabdab 6. Pituguh Ngraga 1. Tlatarang tetuwek pidarta ring ajeng! 2. Indayang tlatarang napi tatujon sané kaaptiang rikala mapidarta? 3. Sajroning mapidarta, tatikes pidarta sané pinih riin patut kauningin inggih punika ! Pidabdab 7. Pituduh Ngraga Indayang makarya skéma ringkesan materi indik pidartané puniki ! Pidabdab 8. Ringkesan Pidarta inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sané kawedar majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang baose punika kayun nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané kawedar prasida karesepang saha kalaksanayang. Wangun pidarta inggih punika purwaka/pamahbah,daging pidarta, pamuput. Soroh pidarta wénten pidarta kawacén, pidarta kaapalang, pidarta dadakan, miwah pidarta ringkesan.
  • 19. Sargah II BASA MIWAH AKSARA BALI Kompeténsi Dasar Indikator 3.2 Memahami struktur bahasa Bali, sejarah aksara dan jenis-jenis aksara Bali secara umum, pasang aksara, tata cara nyurat lontar, dan menulis aksara Bali dalam software. 4.2 Memproduksi wacana beraksara Bali dalam lontar dan Software 3.2.1 Nlatarang wangun basa Bali 3.2.2 Nlatarang panglimbak (sejarah) aksara Bali 3.2.3 Nlatarang soroh aksara Bali 3.2.4 Nlatarang pasang aksara Bali 3.2.5 Nartayang serana nyurat lontar 3.2.6 Nartayang tata cara nyurat lon- tar 3.2.7 Nlatarang program sané kang- gén nyurat aksara Bali ring Soft- ware 3.2.8 Nlatarang tata cara nyurat aksara Bali ring Software 3.2.9 3.2.9. Nglatih nyurat aksara Bali ring Software 4.2.1 Nyalin wacana maaksara Bali ring lontar miwah Softwaré
  • 20. 14 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU Palajahan I Basa Miwah Aksara Bali Basané nyihnayang wangsa. sapunika sesenggakané maosang. Sané mangkin bebaosan kadi asapuniki néntenja mawiguna malih. Santukan saluwiring basa patut prasida kaplajahin antuk sekancaning para jana ring jagaté. Santukan basa punika pinaka serana sané utama rikaha pacang micayang miwah molihang sehananing informasi. Sakéwanten pinaka parajana Bali sampun sepatutnyané ngwikanin basa Bali pinaka basa ibu sané ngamanggehang tur nglestariang budaya Baliné. Duwaning sapunika ngiring uratiang pitakéné ring sor: Indayang wacén wacana maaksara Bali ring sor puniki! 1. Sira uning napi sané kebaos basa (bahasa)? ................................................................................................................................. 2. Basa napi manten sané sampun kauningin? ................................................................................................................................. 3. Napi sané patut kauningin yening jagi nyurat basa? ................................................................................................................................. 4. Aksara napi sané ketah kaanggén rikala nyurat basa Bali? ................................................................................................................................. Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi) Pidabdab 2. Ngwacén Wacana Maaksara Bali Zÿuju;¾buln/. bukn)k)pin¾ÀnÑ¡s¾ãiks¾Àism®í(¾tus&¾Zøÿd*¾)Ð)b*¾huløeHÿeMÿn¾æisgen.muljÞ) mòbøyn¾éru;¾,d)gg¾Àpbuwin¾Ñ)m)n¾åehn*¾tømæl¾Škøt/.hedÂegn¾Àis)m®í(¾tus&¾tehn¾Ó) t)g/.eHÿeMÿenegn¾Ðin¾Ðhu;.eTÿmkÉxtus&¾hdhnk¾Ñøsmæ&¾bniph)k/h pbuwin¾Â)m)nin¾Š)jbÏrmeneDÿegn/. eyn¾Â±jum)ppsn¾Ñiruruetus&¾tehn¾å)l;¾k)n);¾Zÿmãt¾Šrhnek¾Þn/.høt);¾pni álenb)n%¾niáløn¾éln¾Ó¡s&¾meTÿløhn¾Ðin¾Ðhu;¾,hpbuwin¾ßk)Z*ÿu¾mnis¾Ó)ekn¾Ànk/, hsenmh)l¾Šjn¾Àiy)l;¾bøbø;,hnekdisisieorh*¾ekenÐZéÿcrh)nÓl¾ßgulu*¾ bøbø;¾en.minb¾À¡løyn¾ß)rst)ekn¾Àibensugø;¾,hpbuwin¾ŠkÓøhuløyn¾ß)lj;¾kwies sn/t)ekn¾ãløyn¾á¡rut)g);¾diedsp)ná¡n¾®¡cu.eb;¾eyn¾æ)pysn¾Àis)m®í(¾ydiypin¾Ó¡s&¾h dÏrhønn¾Ðj%¾kÞøeWÿn¾Š)ttymspuet¾æoel*¾,mhud%¾)Zé¨ÿ,mc)òk¾Ñøkup&enbupu cuk¾Ùrib*.bs*¾eng)edeGÿenÑel¾áoenÑl/,p)d)egÂehenÑep¾ßoeKÿ;¾ekenÐZéÿc rb)eDÿeDÿl¾Àenpit¾Þw*¾eKÿrihgu*¾puren.eTÿbcihÂmnusenZÿpkdihku,
  • 21. 15JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali h)Šp¾Ó)ekn¾æedewkenkløwt¾ã)eLÿg/,nÑ)l*¾ksugøhn¾»rmmiw;¾kbøsn¾á¡ru eneDÿegn/.jninujurhønp$wnip)nál/,14,´´ø;¾k)ds,mk)n);¾høyZøÿmæi n¾á¡ruensmãilmteKÿn¾À¡nÑ¡k¾Àølà¡pÉk×jiwhenp)ljhønh´´ø;¾hensubløw t/.s)m)n¾æ)sn¾ŠubhøygegeSÿn¾ßjln/,swrtrjm/,10,mtnhøensub syn¾Â)g)h*,n)k)d¾ßsi;¾høs)m®í(¾diyÏpn¾À¡m;¾gurut)g);¾pinkguruen.ditudibelbnÑ¡*¾si sikjhenhúk¨¾mpÉdms/,gurut)g);¾msiltød&¾,mbusnp)ptøhn/,høt);¾m)mc h)nÓl¾Ð)kwin¾À(junwiwhensmãil)mukkønn/,mwinn¾Ñintehløyumsm®¡rn¾æ h)s¾ãrk¾Ð)kønn¾ñk¾Çrtn;¾kuruek×tÉenhenkh)b)køn¾ãhn¾á)tø;¾. mrkpcdiwirmeTÿtkensubynZé)ÿk¾Àbris¾Ñituks)lgøn¾ãhn¾æn)ken høs)m®í(¾.tønÑkn¾ãtøesÂnÐ)jutøn¾Çic&¾s)òm¾á¡rut)g)ehhenm)d)m¾Ñisisikin¾ãelskp etsheoeÐoin¾æt)kenhøs)m®í(¾hentus&¾hdmsmãtŠrseKÿenÑen. eHÿlø;¾”h(ypduhun/,22,s)epÓmã$¾,1990. Pidabdab 3. Kerta Basa No Kruna Artos Kruna 1. Pisaga 2. Degag 3. Rerama 4. Nyambat sara 5. Bibih mael 6. Kawisésan 7. Apit lawang 8. Nyapa kadiaku 9. Ngandelang 10. Gagéson Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
  • 22. 16 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU Pidabdab 4. Nyawis Pitakén 1. Sapunapi parilaksana I Gumbyar punika ? ................................................................................................................................. 2. Napi kranané bibih I Gumbyar kebaos kadi ental magulung ? ................................................................................................................................. 3. Ring dija I Gumbyar maguru? ................................................................................................................................. 4. Sapasira wastan guruné I Gumyar? ................................................................................................................................. 5. Indik napi sané keplajahin IGumyar? ................................................................................................................................. Pidabdab 5. Pangresep Indik Wangun Basa Bali 5.1 Wangun Basa Bali Dudonan basa Baliné pateh sakadi ring bahasa Indonesia luiripun: Dudonan basa Baliné pateh sakadi ring bahasa Indonesia luiripun: a. Aksara tegesipun gambar suara utawi lambang suara (gambar bunyi).Aksara punika wént- en kalih soroh minakadi Aksara Suara miwah Aksara Wianjana (Vokal miwah Konsonan). Basa Baliné punika lumbrah kasurat antuk kalih aksara luwiré aksara Latin miwah aksara Bali. b. Wanda tegesipun marupa kepahan saking kruna inggian ri sajeroning kruna lingga utawi kruna tiron. Dadosné wanda punika marupa pupulan saking makudang-kudang aksara sané pinaka serana ngwangun kruna. Tiosan ring punika wénten taler wanda sané marupa kruna lingga sekadi “nah”, “dé,” “nyén”, “ba”, “sing”, “nyak” miwah sané lianan. c. Kruna tegesipun pupulan saking makudang-kudang kecap utawi wanda sané sampun maduwé arti. Kruna punika wénten sané awanda, wénten taler sané kawangun antuk maku- dang-kudang wanda, minakadi : ✓ Kruna awanda: sing, nyak, cang, ba,nah, miwah sané lianan. ✓ Kruna kalih wanda: meja, ani,suba,mata, jaja.sela,buku,baju, msl ✓ Kruna tigang Wanda: bendera,sepatu,celana, jendela, kemeja,semang- ka,celana,buaya,telaga,miwah sané tiosan ✓ Kruna petang wanda: liligundi,katibangbung,kalimayah,miwah sané tiosan ✓ Kruna limang wanda: katimimbulan, katiwawalan, katibubuan ,miwah sané tiosan d. Lengkara inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna sané sampun madué lelintihan pepaosan sané pasti. Lelintihan sané ngwangun lengkara punika sekadi: a. Puguhing lengkara/Jejering lengkara b. Piorah/ linging lengkara c. Penandang/ penampén lengkara d. Keterangan: • Keterangan genah • Keterangan dauh • Keterangan kahanan • Keterangan wilangan 1. Rada Swari nyurat aksara Bali ring lontaré tuni semengan. 2. Madé Parwati nyurat kaligrafi di kanvas 3. Kadék Maharani ngigel legong di Pura Dalem ibi sanja Conto :
  • 23. 17JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali 5.2 Panglimbak (Sejarah) Aksara Bali 5.3 Soroh Aksara Bali Aksara Bali mawit saking aksara India, panglimbaknyané sinarengan daweg panglimbak agama Hindu–Budha ring Indonésia. Dumunan, ring India wénten aksara sané mawasta Karosti. Mawit saking Karosti puniki nyantos wénten aksara Brahmi, salanturnyané nurunang aksara Devanagari miwah Pallawa. Aksara Dévanagari ring India Utara keanggén nyurat ring sajeroning basa Sansekerta. Aksara Devanegari miwah Pallawa puniki salanturnyané nurunang aksara Kawi utawi Indonésia kuno. Mawit saking aksara Kawi puniki, kasuén-suén medal aksara Jawa, aksara Bali miwah aksara-aksara sané tiosan sané wénten ring Indonésia. Salanturnyané aksara Pallawa nurunang aksara Kediri Kwadrat.Aksara Kediri Kwadrat puniki sané nurunang aksara Jawa raris dados aksara Bali sané keanggén nyantos rahinané mangkin. Yéning tlatarang ring sajeroning panglimbaknyané, aksara Bali puniki wantah turunan saking aksara Jawa. Panglimbaknyané duk jaman Majapahit, nyantos karaton Majaphité rug, aksara Jawa punika ajeg tur kalestariang ring Bali. Nanging yadiastun ja aksara Bali punikii mawit saking aksara Jawa, wantah wénten siosnyanné ring karakter aksaranyané. Aksara Jawa sané madrué karakter pateh sareng aksara Pallawa miwah Dévanegari, tiosan sareng aksara Bali sané madrué karakter aksara bunter-bunter. Nika mawinan aksara Bali madrué cihna ring sajeroning karakter aksaranyanné. Sekadi punika kawéntenan aksara Baliné sané ketami miwah kalestariang nyantos mangkin. Salanturnyané aksara Pallawa nurunang aksara Kediri Kwadrat. Aksara Kediri Kwadrat puniki sané nurunang aksara Jawa raris dados aksara Bali sané keanggén nyantos rahinané mangkin. Yéning tlatarang ring sajeroning panglimbaknyané, aksara Bali puniki wantah turunan saking aksara Jawa. Panglimbaknyané duk jaman Majapahit, nyantos karaton Majaphité rug, aksara Jawa punika ajeg tur kalestariang ring Bali. Nanging yadiastun ja aksara Bali punikii mawit saking aksara Jawa, wantah wénten siosnyanné ring karakter aksaranyané. Aksara Jawa sané madrué karakter pateh sareng aksara Pallawa miwah Dévanegari, tiosan sareng aksara Bali sané madrué karakter aksara bunter-bunter. Nika mawinan aksara Bali madrué cihna ring sajeroning karakter aksaranyanné. Sekadi punika kawéntenan aksara Baliné sané ketami miwah kalestariang nyantos mangkin. Aksara tegesipun lambang suara utawi gambar suara. Ring sajeroning masyarakat Hindu- Bali aksara punika nénten ja huruf utawi kruna biasa, nanging aksara punika wantah lambang Ida Bhatara utawi dados kanikayang ngiasaning Ida Bhatara. Aksara punika taler dados dasar/simbol palekadan miwah ngamademang. Aksara puniki madué genah miwah fungsi sosial religius sané ngraksa budaya Bali miwah pinaka pangraket iraga masameton ring sajeroningAgama Hindu-Bali. Yéning nénten wénten aksara, masyarakat Bali punika sakadi kaicalan kasujatian déwéknyané. Mawinan aksara punika patut ngamolihang jejuluk utawi gelar sakadi Mahkota Kebudayaan Bali. Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaangén nyurat sajeroning aksara Bali. Aksara punika wénten kalih warna kawastanin: a. Aksara suara (vokal) b. Aksara Wianjana (konsonan) Salanturnyané aksara punika kapalih dados tigang soroh luiripun:
  • 24. 18 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU a. Aksara wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang baasa Bali lumrah, upami : urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan. b. Aksara swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa kawi, Jawi Tengahan, Sanskerta. Upami : Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka. c. Aksara modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami : Japa Mantra. 5.3.1Aksara Wréastra 5.3.1.1 Gantungan miwah Gémpélan 5.3.1.2 Panganggé Aksara h, n, c, r, k, d, t, s, w, l, m, g, b, , p, j, y, z, Panganggé aksara utawi busana aksara inggih punika pangéling suara. Penganggé puniki kaepah dados tiga (3) tigang soroh, minakadi: penganggé suara, penganggé arda suara, dan penganggé tengenan. a. Panganggé Suara Panganggésuarainggihpunikalambangaksarasanéngawinangaksarawianjana(konsonan) masuara (vokal). Suara pendek ( Suara Hreswa ) ¨¨¨¨¨¨¨o, = tedong ........ø..., = ulu ¨¨¨¨¨u¨¨¨¨, = suku e¨¨¨¨¨¨¨, = taléng e¨¨¨¨¨o, = taléng tedong ..........)....., = pepet Suara panjang ( Suara Dirgha ) .....I...., = ulu sari ¨¨¨¨¨U¨¨¨, = suku ilut E¨¨¨¨¨¨, = taléng marépa ........)....o, = pepet metedong E¨¨¨¨¨¨o,=taléngmarépamatedong .......š...,= ulu ricem .........¸...., = ulu candra ¨¨¨À¨, ¨¨¨Â¨, ¨¨¨Ç¨, ¨¨¨É¨, ¨¨¨Ð¨, ¨¨¨Ñ¨, ¨¨¨Ó , ¨¨uæ, ¨¨¨¨Ù, ¨¨¨¨Þ, ¨¨¨¨ß, ¨¨¨á, ¨¨¨ã, ¨¨¨¨å, ¨¨¨æ, ¨¨¨é¨, ¨¨¨ê, ¨¨ñ¨¨,
  • 25. 19JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali 5.3.2 Aksara Swalalita b. Panganggé Ardasuara Panganggé Ardasuara inggih punika gantungan sané maanggé dados vokal miwah masuara luluh. Penganggé arda suara kaepah dados limang soroh minakadi : c. Panganggé Tengenan Panganggé tengenan puniki wantah panganggé sané mawit saking tengenan wianjana, inggih punika : ¨¨¨¨¨¨ê, nania mawit saking suara [ ia ] ¨¨¨¨¨É¨¨¨, guung mawit saking suara [ ra ] ¨¨¨¨¨¨Ê¨¨¨, guung macelek mawit saking suara [ rë ] ¨¨¨¨¨Þ¨¨, gantungan la ¨¨¨¨¨¨Â¨¨, suku kembung .........*..., cecek mawit saking aksara [ ng ] ........(...., surang mawit saking aksara [ r ] ¨¨¨¨¨¨¨;, bisah mawit saking aksara [ h ] ¨¨¨¨¨¨¨/, adeg - adeg kaanggé ngematiang utawi negul aksara 1,ÿputÉ. = putra 2,ÿpÞw. = plawa 3,ÿkÊ[Å. = Kresna 4, ÿstÙ. = satua 1, swu*. = sawung 4, sw;. = sawah 2, ec*ec**. = céngcéng 5,ÿbuln/. = bulan 3, s(w. = sarwa Aksara swalalita inggih punika aksara Bali sané kaanggé nyurat basa Kawi, basa Kawi Tengahan, miwah basa Sansekerta, minakadi kidung utawi kekawin. Aksara swalalita kakepah dados aksara suara (huruf vokal) miwah aksara wianjana (huruf konsonan). a. Aksara suara (vokal) Á,õ,÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o,. A, ā, i, ī, u, ū, e, ai, o, öb. b. Aksara wianjana (konsonan) Aksara wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: kantia, talawia, murdania, dantia miwah ostia. Conto : Conto :
  • 26. 20 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU 5.3.3 Aksara Modré Aksara Modré punika sering kabaos aksara suci, satukan aksara punika kanggén nyurat indik kadiatmikan sekadi rerajahan, ulap-ulap, miwah sahananing pralambang ring upakara yadnya. Aksara modré santukan pinaka pralambang (simbol) dadosné nénten keni antuk ngwacén. Ring sor puniki conto aksara modré: a. Cawis pitakéné puniki 1. Napi mawinan aksara punika kabaos gambar suara? 2. Telatarang sapunapi wiwilan kawentenan aksara Baliné! 3. Indayang sambatang tur terangang pepalihan aksara punika ! 4. Telatarang sané kawastanin aksara Wresastra punika saha icén imbanyané! 5. Terangang napi kawigunan aksara Modré punika ! a. Surat antuk aksara bali 1. Matur suksma :…………………………………………………………. 2. Om Swastiastu :………………………………………………………… 3. Panagara Indonésia :…………………………………………………… 4. Bali sutrepti :…………………………………………………………… 5. Aksara miwah sastra Bali:……………………..……………………….. Pidabdab 6. Pituduh Ngraga
  • 27. 21JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali Lontar wantah silih tunggil tetamian panglingsir Bali sané kantun akeh ring soang-soang puri, griya, jero, utawi pondok krama Baliné. Lontar puniki pinaka serana nyurat sahananing sané patut kasurat utawi kacatet duké riin, santukan sané dumun durung wénten kertas napi malih komputer. Saking kadiatmikan ngantos ipil-ipil dué utawi utang-piutang taler kasurat ring lontar, yéning sekadi mangkiné kabaos pinaka media dokumentasi tertulis. Tiosan ring genah masesuratan, taler wénten lontar sané dados serana ngambar, lontar sané madaging gambar puniki kawastanin prasi. Mangda sayan uning indik lontar, indayang cawis pitakén ring sor puniki: 1. Sira sané sampun naenin nyurat lontar? 2. Napi sané keanggén nguét lontaré? 3. Indik napi biasané katulis ring lontar? 4. Aksara napi ketahnyané kasurat ring lontar ? Indayang wacén wacana maaksara Bali ring sor puniki! Palajahan II Nyurat Lontar Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi) Pidabdab 2. Ngwacén Wacana Maaksara Bali <kt)mur&tmækŠir&. <skdizwenbbin/,psÈiy)bærw(twnã)lnÑenuŠi- pezÇornÉ&jbpurt^[t)mÉæuel,shemoetÉkÀnkÐy);miw;msirm/. dw)gæunikwwuenpisnÉtuyulênsk&kR¿¿¿jhnã)lnÑshpir&zen- rwu;r&÷sÓntmækŠir&,sejÉon&msszénÉ&÷enÑoensê.gumnÓiksumã¡*÷sÓnt- mækŠir&punikdedosæekoòmnærtmêhgu*senrwu;r&bli. ewnÓ)nÀdirisenplsŠk&kumæulnñ¿¿en.hit)pÀipunß)dsienÓoegoegÓoe- gogÐli;br*br*ks)nênÈiynnŠenpdmæêkßjj(r&jbpurt^[h)mæulæu- nik.rwu;r&hj%kieyosædÊebnñ¿¿ennilu;rhi,tmêpunikmjá)lnÓ¾¡mulimpi- tekn/:tebenon,hpeboel;syttz.eboel;tuwn/,silkn/. shu(bnãnÂilu;rhi.:tÉimK¿¿si;,hph([iptu*hini.c)ritÉhp.sinmãihipunåmã) elÓoegogÓ¡l*pk(ynÓmækŠir&hugi.:Á(junb$tw,tuwn/,shu(nilu;rhisd- gugup/.:eH¿¿¿eH¿¿¿eH¿¿¿.y,y.Á(junb$tpdigunu*÷nÑÉkil,diegodtuju;bi- dari.hiym)n*m)lwenáodhn/.tpiM¿¿¿nu[êsukz)r;smegodhn/. Kaketus saking Widya Sastra 2
  • 28. 22 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU Pidabdab 3. Kerta Basa Pidabdab 4. Pangresep Indik Nyurat Lontar No Kruna Artos Kruna 1 Nyawané ngababin 2 Pasilyeb 3 Wartawan 4 Ngunggsi 5 Istana 6 Masesanjan 7 Kasumbung 8 Pakoleman 9 Palas 10 Itep medasin Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali. 4.1 Serana Nyurat Lontar Wénten makudang-kudang serana sané kaanggén ri kala nyurat lontar. Seranané punika patut kategepin sadurung ngawitiin nyurat lontar. Serana rikala nyurat lontar inggih punika: a. Lontar kosong utawi don ental sané kantun matah (durung maolah) b. Pangrupak c. Lungka-lungka (kasur alit) pinaka aled tangan rikala nyurat d. Pelik penyepit lontar e. Tingkih utawi buah naga sari sané matunu f. Dulang g. Pénsil miwah penggaris h. Benang kemong, jinah bolong, miwah takepan pinaka piranti ngiket lontar sané sam- pun puput kasurat 4.2 Tata Cara Nyurat Lontar Rikala jagi nyurat lontar wénten tata cara sané patut kamargiang. Sané kapertama patut sayagayang lontar sané sampun sayaga kaanggén nyurat utawi lontar matah sané durung maolah. Ukurannyané manut ring kayun soang-soang utawi akéhnyané sasuratan sané pacang kasalin. Pangrupak inggih punika lémat sané madué rai kakalih nénten sakadi rain lémat sané ketah kaanggén majajaitan. Pangrupak kawigunannyané pateh sakadi pulpén utawi pénsil. Pénsil miwah garisan sané kaanggén ngarya garis pinggir ring sisi tengen utawi kiwa tigang bolong sané wénten ring lontar, kirang langkung 0,5 cm. Rikalaning ngarya garis pinggir, sané patut kauratiang inggih punika bolong lontar sané magenah ring kebot (A) nuju bolong tengah (B) tur jarak bolong (B) ka bolong (C). Jarak bolongAka B punika bawakan
  • 29. 23JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali yéning bandingang ring bolong B ka C, nika mawinan nyurat lontar kakawitin saking bolong kiwa (A). Yéning sampun, wawu kalaksanayang nyurat antuk pamahbah sasuratan sané kakawitin antuk panti <utawi pamada >sané kalanturang nganggé pangastawa inggih punika “OmAwignamastu” salanturnya kapuputang malih nganggé pamada, conto >þÁwifÂmsÓ¡>Rikalaning nyurat, lontar kagambel antuk tangan sané kiwa. Lontar sané kagambel punika akéhnyané lebih saking asiki, raris lontar punika jepit antuk pelik. Nyurat lontar nénten pisan dados sakadi nyurat ring buku tulis (neplék ring méja), nanging tangan sané ngambel lontar punika kaaledin antuk lungka-lungka (kasur alit). Lontar sané puput kasurat sangkaning nyurat neplek ring meja punika kawastanin lontar tulah sané nénten dados kawacén napi malih kaentungang. Lontar sané sasuratan nyané kakawitin saking bolong C (dawanan) taler kawastanin lontar tulah. Dulang utawi méja sané kaanggén aled ri kalanyurat. Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyané nganggé pasang jajar sambung nénten jajar palas. Jajar sambung inggih punika kruna sané kasurat dados lengkara kasurat saling kasambungin nénten wénten spasinnyané. Nyurat lontar punika kakawitin saking baris kaping kalih sané kakawitin saking bolong A ngantos bolong C, kénten malih baris kaping 2, 3, miwah 4. Baris kapertama utawi baris pinih luur punika kaanggén genah panganggé suara utawi tengenan. Yéning lembaran kapertama sampun telas kasurat, lontar kabadingang saking sor kaluur nénten dados saking tengen ka kiwa. Ageng aksarané taler spasinyané mangda pateh. Yéning iwang rikala nyurat, sampunang aksara punika kaurek utawi kacorét. Aksara sané iwang punika kapademang antuk nagingin suku ( u ) miwah ulu ( .....i..). Yéning sampun puput nyurat wawu kaselemang nganggén tingkih, buah nagasari nasak sané matunu. Ri kala nyelemang puniki kawastanin nyipat sastra. Siagayang benang kemong kirang langkung 40-50 cm sané kaanggén ngiket lontar sané sampun puput kasurat taler takepan lontar sané kaanggén ngapit lontaré mangda nénten malepit. Ring muncuk benang kadagingin jinah bolong pada asiki anggén ngancing takepan lontaré wus punika simpen ring keropak lontar mangda awét. Patut taler kaélingang inggih punika indik cacirén sakadi lalintihan lontar sané kasalin, duk napi puput kasurat miwah indik pangawinnyané. 4.3 Soroh Tatebek Rikala Nyurat Lontar Rikala nyurat lontar, sasuratan aksara sané katuekang mangda pada miwah pateh utawi rata, inggih punika ukiran saking soang-soang aksara madrué jarak sané rata, sané kawastanin natar. Yéning sampun sida ngwangun aksara antuk : tetuek, ukiran, miwah natar, sané pinih utama ngwangun aksara wantah ukiran aksara. Indik rupan ukiran aksara punika, kaepah dados kalih soroh tatuekan, inggih punika : a. Tebek Wayah b. Tebek Nguda Ukiran aksara sané kasorohang tebek wayah, pacang ngamedalang wangun ukiran aksara sané becik tur nglangenin, sané madrué cihna sakadi :
  • 30. 24 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU • Tetuekan aksara sané becik, tur nglangenin inggih punika kawastanin makarat. • Wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder inggih punika kawastanin ngatumbah. • Wangun, tetuek lan ukiran aksarannyané rata tur élah kauningin inggih punika kawastanin galih. • Wangun aksarannya ninutin rupan jit tuma, nganuwuan aksarannyané nyimbarang, ngamenékan nyupekang inggih punika kawastanin majit tuma. • Kapangawit wangun aksarannyané tipis lan éndép, nglantur nyimbarang inggih puni- ka kawastanin macai. Saking lelima punika, wénten taler cihna wangun ukiran aksarannyané sané kawastanin bandung, inggih punika pikolih sasuratannyané kirang becik. Lontar Imitasi Asapunika yéning pacang mapikayunan malajah nyurat aksara ring ental, yéning déréng wikan utawi purun nyurat ring ental,dados kaanggén kertas HVS sané karupayang manut sakadi rupan entalé, taler ukurannyané, sané kawastanin imitasi lontar. Yéning nganggé imitasi lontar punika, sané prasida kapaplajahin wantah tatiga, inggih punika ukiran, natar lan tatuek. Nanging tatuek iriki nénten nganggén pangrupak, sakéwanten dados nganggén pénsil, drawing pén, boxi, miwah sané tiosan, tatujonnyané wantah malajahang ngwangun aksara tebek wayah, mangda aksarannyané madruwé cihna makarat, natar, ngatumbah, macai, miwah majit tuma. Sasuratan Aksara Tebek Wayah Macai Sasuratan Aksara Tebek Wayah Ngatumbah Palajahan 5. Pasang Aksara 5.2 Tengenan Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaangén nyurat ring sajeroning aksara Bali.Tengenan inggih punika aksara wianjana sané suara vokalnyané nénten wénten utawi akasara wianjana sané nengen. Conto nyané bisah, cecek, surang miwah adeg-adeg. Yéning bandingin sareng aksara Dewa- nagari, bisah kawigunan nyané pateh sareng wisarga, cecek kawigunan nyané pateh sekadi anusuara, adeg-adeg kawigunan nyané pateh sekadi tanda wirama. Simbol Alfabet Fonetis Internasional Genah saséwalapa- traan Wastan aksarané [h] Ring ungkur aksara bisah [r] Ring duur aksarane surang
  • 31. 25JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali [ŋ] Ring duur aksarane cecek - Ring ungkur aksara adeg-adeg a. Tengenan [ ng ] , Tengenan , ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (.., ...), upami: pucung = pucu*, blulang = bÞ¡l*, rendang = ÏnÑ*, barang = br*, • Saluiring kruna lingga kalih kecap sané wianjanannyané pateh tur makakalih polih tengenan , makakalih dados cecek (.., ...) yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih seselan -er- miwah -el-, upami: cangcang = c*c*, nyangcang =z*c*, béngbéng = eb*eb*, bréngbéng = ebÉ*eb*, • Tengenan , ring kecap pangawit kruna lingga sané aksara wianjanannyané mabinayan, kantun manggeh tengenan, ,upami : bungsil = buŠil«, panggang = pá*, blungking = bÞ¡*Ð&, jangkrik = jÐÉik« • Tengenan , ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (.., ...) anggen ngicalang pasang tumpuk tiga, upami: angklung = h*kÞ¡*, sungklit = su*kÞit/, jungkling =ju*kÞ&, nyungkling = zu*kÞ&, • Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami: Pangkungtibah = pС*tib;, Pangkungkarung = pС*kru*, b. Tengenan ( r )r, • Saluiring tengenan r,mauah dados surang (.......(), upami: sekar = s)k(, gelar = g)l(, karma =k(m, pidarta = pid([,
  • 32. 26 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU a. Tengenan (h) h, • Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami: puseh = pus);, kaliakah =klihk;, lebih = 2bi;, seseh = eses;, • Saluiring kruna lingga kalih kecap sané aksara wianjanannyané pateh tur makakalih polih tengenan h,makakalih mauah dados bisah (......;) yadiastun sampun kaanutang, upami: cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;, kohkoh = ekoeko;, ngohkoh =eo;eko;, • Tengenan h,ring kecap pangawit kruna lingga sané kecap aksara wianjanannyané mabinayan, kantun manggeh tengenan h, upami: cihna = cihÂ, brahmana = bÉohßx, lahru = lhɱ, bahni = bhÂi, • Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami: Asahdurén = hs;duern/, Asahgobleg = hs;egoebÞg/, b. Adeg-adeg (......./) • Ring panguntat kruna, upami: adan = hdn/, budal = budl/, malaib = mlhib/, kajengklok= kej*ekÞok/, • Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami: Dugasé nulis lamaran, I Nyoman mecik peléngan. dugesnulisÞmrn/,hiezomnß)ciekæeln/. Emboké ngadep poh di peken. h)eMãÿekÂd)epæo;dip)k)n/. • Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggen ngicalang pasang aksara tumpuk tiga, upami: tamblang = tm/bÞ*, gemblong = egm/ebÞ*o, samblung = sm/bÞ¡*, Tamblingan = tm/bÞin/,
  • 33. 27JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali • Ring tengahing lengkara kanggén ngamanggehang pasang upami: I Nyoman Widia. hiezomn/widê. Watek ksatriané ngamuk. wt)k/k×tiÉyenmuk/. Pakeling : Adeg-adeg kaséwalapatra ring tengahing lengkara kanggén nyinahang aksara ardasuara sakadi wianjana mangda nénten iwang ngwacén, upami: Sira sané ngemit rainidané? Sirsen)mit/rhinÀiden. 5.2 Tengenan Majalan Tengenan majalan pacang wénten yéning kruna sané ring ajeng mapanguntat antuk aksara nengen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyané kakawitin antuk aksara suara, upami: mata (+n) + ai matanai = mtnhi, tegeh + an tegehan = t)g)hn/, Yéning wénten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggén pepet. Nga + mitrain = mitra mitÉhinid. Ngemitrain = ngemit )mitÉhinid. Pakeling : (a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna dwilingga miwah kruna satma), upami: énggal-énggal = eháelÀál/,eháelál/, jebugarum = j)bugÀrum/, / j)bugrum/, (b) Tengenan majalan ketahnyané wantah kanggen ngamanggehang guru-lagu ring saje- roning kekawin. 5.3 Gantungan Miwah Gémpélan Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih gantungan utawi gémpélan kaséwalapatra sakadi ring sor, upami: bhakti = vkÓi, sampi = smæi,
  • 34. 28 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU Pidabdab 6. Pituduh Indayang surat paragrap kapertama wacana <kt)mur&tmækŠir&. ring lontar!
  • 35. 29JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali Palajahan III Nyurat Aksara Bali ring Software Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi) Aksara Bali pinaka silih tungggil piranti budaya Bali sané dahat mautama. Kautamaan aksara Bali puniki nénten ja wantah ring kawigunannyané pinaka media dokumentasi budaya kémanten, kawéntenan aksara Bali taler mabuat pisan ring sajroning kahuripan krama Bali. Sané dumun, aksara Bali wantah kasurat ring lontar, batu, kertas, kain utawi bahan logam kémanten. Nanging sangkaning panglimbak teknologi miwah informasi, aksara Bali né mangkin sampun prasida kasurat ring komputer (PC), laptop, miwah Mobile Phone. Kawéntenané puniki becik pisan, napi malih ring jagat sané sayan modéren puniki samian sampun madasar antuk teknologi. Puniki pinaka silih tunggil ciri basa Bali punika prasida nyarengin panglimbak jagat, prasida nagingin kebutuhan jaman. Mangda alit-alité sayan ngresep indik kawéntenan aksara Bali ring software durusang cawisin pitakén ring sor puniki: 1. Sira sané sampun uning nyurat nganggé komputer? 2. Napi ring komputer druwéné sampun madaging program Bali Simbar? 3. Sira sané sampun naenin nyurat aksara Bali ring Komputer? 4. Wénten sané uning nyaritayang sapunapi carané nyurat ring komputer? Pidabdab 2. Ngwacén Téks Gending Indayang wacén téks gending ring sor puniki, utawi tembangang sareng sameton ring kelas Bali Sutrepti Bali dwipa druén titiang kasayangan jagat ramia paican Hyang Widi Sareng sami patut mamiara Sarwa sané wénten ring Bali Bukit gunung alas danu sagara Punika arta sané lintang adil Wenang jaga sumangdé lestari Duaning sampun mapitresna urip reff : Kesenian kebudayaan Warisan leluhur sinah sampun kasub
  • 36. 30 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU Punika madun Baliné Manis nyané sidi ngarad wisatawan Bali Dwipa jagat asri sutrepti Patut kaajegang para warga sami Ngiring cihnanyang sarat kayuné Ngwangun Bali mangda trus sutrepti Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali. No Kruna Artos Kruna 1. Sutrepti 2. Kaajengang 3. Kasub 4. Mapitresna 5. Wenang 6. Pamiarsa 7. Sarwa 8. Kalintang 9. Cihnayang 10. Ngarad Pidabdab 4. Nyawis Pitakén 1. Napi teges kruna sutrepti ? ................................................................................................................................. 2. Tlatarang napi mawinan bukit, gunung ,alas, danu, miwah segarané kebaos arta sané kalintang adil? ................................................................................................................................. 3. Indayang sambatang indik napi manten sané ngranjing soroh kebudayaan ? ................................................................................................................................. 4. Sambatang sané ngranjing soroh kesenian ? ................................................................................................................................. 5. Napi sujatiné sané ngarad wisatawané rauh ke Bali ? .................................................................................................................................
  • 37. 31JUDUL BUKU Basa Miwah Aksara Bali Pidabdab 5. Pangresep Indik Program Aksara Bali ring Software 1.1 Soroh Program Nyurat Aksara Bali Mangda prasida nyurat aksara Bali ring komputer, alit-alit patut instal program sané prasida kaanggén nyurat aksara Bali ring software. Program nyurat aksara Bali ring software wénten makudang-kudang soroh sekadi : a. Bali Simbar DJ b. Bali Galang c. Bali Simbar DJ OL d. Bali Simbar DJ Black e. Alphalange 1.2 Tata Cara Nyurat Aksara Bali ring Softwaré. Tata cara nyurat Aksara Bali ring software antuk program Bali Simbar DJ inggih punika : A. Sané nganggén Microsoft Word 2000 / 2003. 1. Klik Tools. 2. Klik Auto Correct. 3. Ring jendéla Auto Correct icalang sami tanda contréng. 4. Ring jendéla “AutoFormat As You Type” icalang tanda contréng ring : - “Straight quotes” with “smart quotes”. - “Symbol characters (--) with symbol (—). 5. Ring Jendela “Auto Format” icalang tanda contréng sané pateh sakadi point 4 ring arep. B. Sané nganggén Microsoft Word 2007. 1. Klik Office Button ring bucu kiwa. 2. Klik Word Options. 3. Klik Proofing. 4. Klik AutoCorrect Options. 5. Icalang sami tanda contréng ring Auto Correct. 6. Ring Jendéla “Auto Format As You Type” icalang tanda contréng ring : - “Straight quotes” with “smart quotes”. - “Symbol characters (--) with symbol (—).
  • 38. 32 Basa Miwah Aksara Bali JUDUL BUKU Pidabdab 6. Pituduh Ngraga Surat gending puniki antuk aksara Bali ring komputer, raris presentasiang ring ajeng kelas! MERAH PUTIH Mérah putih bendéran tiangé Berkibaran dilangité terang galang Nika lambang jiwan rakyat Indinésia Merah brani putehné maarti cuci Pusaka adi luhur jaya sakti Mérah putik bendéran tiangé Pidabdab 7. Pituduh Ngraga Surat Gending “ BALI SUTREPTI “ ring ajeng antuk aksara Bali ring Lontar miwah ring komputer. Raris bligbagang ring sametoné sané encén becikan anggén nyurat aksara Bali.
  • 39. Sargah III ANGGAH UNGGUHING BASA Kompeténsi Dasar Indikator 3.3 Memahami pengertian dasar An- ggah Ungguhing Basa Bali dan penggunaan Anggah Ungguhing Basa Bali dalam komunikasi se- cara lisan dan tulis 4.3 Memproduksi wacana berhuruf Latin dan aksara Bali dengan An- ggah Ungguhing Basa Bali yang benar 3.3.1 Nlatarang teges anggah unggu- hing basa Bali 3.3.2 Nlatarang kawigunan saking soang-soang anggah ungguhing basa Bali 3.3.3 Makarya conto lengkara antuk anggah ungguhing Basa 4.3.1 Nyurat pikenoh ring sajroning wacana maaksara Bali utawi huruf latin antuk anggah ung- guhing basa Bali sané patut
  • 40. 34 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI Paplajahan I Anggah Ungguhing Basa Bali Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi) Rikala mabebaosan sareng sameton Bali, pastika sampun iraga sareng sami patut nganggén basa Bali. Santukan basa Bali punika pinaka cecirén (identitas) iraga dados jadma Bali. Ri sajeroning basa Bali, wénten undag-undagan basa sané ketah kabaos anggah ungguhing basa Bali. Ngawigunanyang anggah ungguhing basa puniki pinaka silih tunggil cihna iraga patut mabebaosan nganutin genah utawi nganutin linggih iraga soang-soang. Punika taler saking anggah ungguhing basa puniki, iraga prasida nelebin indik tata krama (sopan santun). Punika mawinan sadurung nglantur ring peplajahan napi alit-alit sampun tatas uning ring anggah ungguhing basa Bali? Napi alit-alit sampun cacep ngawigunayang anggah ungguhing basa Bali? Sané encén durung kauningin ring kepahan anggah ungguhing basa Bali? Pidabdab 2. Ngwacén Téks s)lt¾ãlø, kcÉitr&¾jgt/¾bÞmãen¾ÙnÓ)n¾ägWÿn¾Š enmp)esn¾ÀidvgWÿn¾ŠidÒimnÓË.hødk sub¾É&¾jgt/¾bÞmãn¾ÀnÓ¡k¾ÐwiknZÿenr&¾sk ZÇÿn¾Ùidêsenmpik)eNÿ;¾.nikwin*¾prjn ensumuyub¾æøsn¾É&¾hød.npimlø;¾hødtn¾Ðir n¾À(¾qbÉx.tøeYÿsn¾É&¾punikhødtò(¾mdue wrbøln¾æutÉsenmpu[ætmxøk¾ÀÐ)rn/. hødvgWÿn¾ŠidÒimnÓËrhøniecnien¾Àokenpit)k)t¾æøt)k)t¾ÀønÑik¾Ö¡sil n&¾budÒi.r&¾hj%¾hødvgWÿen¾ÀokenwêkÓøhòp/,n&¾sujtøn¾Àipuen¾Àon%¾r&¾prInÑik n¾ßeMÿeTÿ;¾skdimtejn/,ddu,ln¾ŠentøeYÿsn/.nikwin*¾høpun¾Àek;¾mdu ewhut*¾r&¾hømÞnÑ*¾tejn/.mxøk¾ÀÐ)rn¾Éris¾Ón¾æÉsidÒnhu(¾hut*¾Zÿen,rris¾ÀimÞnÑ*¾tej n¾ŠenÊÏ;¾kp]Émn¾ÀidvgWÿn¾ŠidÒimnÓË.ydêsÓ¡n¾À(qbÉxn¾ÀidenÓos¾Ó)ls¾Ðoeá n¾å¡lurin¾ÀinÑðen¾Àoken,SÿnÓ¡ken¾ÀokenwnÓ;¾hdirihødkyun¾Âhu(¾hut*¾eHÿken. 4.bp.blogspot.com
  • 41. 35BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali duk¾æunikhødehl&¾mduewswitÉr&¾gunu*¾Águ*¾senmprb¾Š*¾ngbsukø;¾,pÉmÐin¾Ài dvgWÿnn¾¯¡mÉik,srwuehr&¾gunu*¾Águ*¾høduZÇÿr*¾ewdmnÓËksÏin¾ÀnÓ¡k¾ŠÙrn¾ä jÉn¾ÀidsenÉiZÇ&ÿ¾.s*¾ngbsukø;¾rris¾ß)dl/,hørikhødvgWÿn¾Â±ns¾É&¾ngbsukø;¾ mÑiecÈnin¾À(¾qbÉxheánnhu(¾hut*¾eHÿkenr&¾hømÞnÑ*¾tejn/.sSÿmæuenk ÷ecÈn¾éin;¾ln¾ŠeSÿcn/,hødvgWÿn¾ßwløkbÞmãn¾Âhu(¾hut*¾hømxøk¾ÀÐ)rn/,tu(¾ mpit)k)t¾ßÑennÓ)n¾ßeMÿeTÿ;¾mlø;¾.hønÑiekpunikennÓ)n¾åwin*¾mxøk¾ÀÐ)rn¾ÐePÿk/ .høpun¾ßeMÿeTÿ;¾mlø;¾enÓos¾ßduewhut*¾r&¾hømÞnÑ*¾tejn/.hødvgWÿn¾ßlø;¾kÏ Ï;¾eHÿlø;¾hømÞnÑ*¾jgønuns¾À¡t*¾eHÿken,hørikmlø;¾hødlukswitÉn¾ñenr&¾gu nu*¾Águ*¾nuns¾À(¾qbÉxKÿeán¾Âhu(¾hut*¾.høriks*¾ngbsukø;¾nÑikr&¾hødvgWÿn/ ,tøy*¾Zøÿdy*¾nuluin¾énieDÿegn/,rris¾Àidngbsukø;¾mc)òp¾Ðguwen.khëen eKÿs)kn/,hødvgWÿn¾ŠidÒimnÓËmwlømnÓ¡k¾égønhu(¾hut*¾enmxøk¾ÀÐ)rn/,tu(¾ nÑik:c)n&¾mxøk¾ÀÐ)ren¾Âpitulu*¾bpsenkp&¾hunÓt/,yn¾®¡win¾ÀiedwmeMÿeTÿ;¾bp tus&¾lk(¾ZøÿdÒy*¾myhøn¾À¡t*¾c)niebuwin/. mxøk¾ÀÐ)ren¾ÂnÓ)n¾Â±wutøn¾ŠpnÑikn¾Àjien.høpun¾ßlø;¾meMÿeTÿ;¾enÓos¾ß duewhut*¾hek;¾,sk&¾tkuet¾ÂkÏÏ;¾eHÿlø;¾hømÞnÑ*¾tejn¾Àirikmxøk¾ÀÐ)rn/¾mÞhø b*¾bjÉn¾Àjienkgunu*¾Águ*¾.r&¾gunu*¾Águ*¾bjÉenksÙry*¾rris¾ß)dl¾Àøngbsukø;¾,høri kmxøk¾ÀÐ)rn¾Â±ns¾Ó¡lu*¾mÑk÷ecÈn¾éin;¾heán¾Âhu(¾hut*¾r&¾hømÞnÑ*¾tejn/.hørikhø ngbsukø;¾ehl&¾mswitÉt)ekn¾Àjien,rris¾ßløk*¾hám)dl*¾jin;¾,mxøk¾Þn¾Š eSÿcn/.mxøk¾ÀÐ)rn¾åmãil¾éøn;¾,mxøk¾Þn¾ŠeSÿcn¾æunik.s*¾ngbsukø;¾rris¾ßc)ò p/,nÀ&¾høku;¾enknÓ¡n¾ÑisisISÿnÓ¡kn¾ßdg&¾s)eSÿcn¾Šenhg%¾hg%¾,w)t¾Ùw*¾mn;¾m xøk¾ÀÐ)ren¾ßoeMÿedÉowkjgø)t)p¾Àiku;¾Zÿenngbsukø;¾.rris¾Ðg)t)p¾Àiku;¾Zÿ ensenwin*¾s*¾ngbsukø;¾duktn¾Šinipi,etjendumil;¾rris¾Ómæek¾ÇoeK(ÿ¾m xøk¾ÀÐ)rn¾Ðdil;¾ln¾Ðg)s%¾,pÉmÐin¾ßxøk¾ÀÐ)rn¾É&¾hj%¾høds*¾ngbsukø;¾deDÿs¾Àbu. ……………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………… kriÐ)es¾Àolø;¾:høeZÿomn¾®¡dêd.
  • 42. 36 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI Pidabdab 3. Kerta Basa No. Lengkara Alus Lengkara BI 1 r&¾jgt/¾bÞmãen¾ÙnÓ)n¾ägWÿn. Di negeri Blambangan terdapat seorang Bhagawan 2 nikwin*¾prjnensumuyub¾æøs n¾É&¾hød. 3 rris¾ÀimÞnÑ*¾tejn¾ŠenÊÏ;¾kp]É mn¾ÀidvgWÿn¾ŠidÒimnÓË. 4 mxøk¾ÀÐ)ren¾ÂnÓ)n¾Â±wutøn¾ŠpnÑik n¾Àjien. 5 etjendumil;¾rris¾Ómæek¾Ço eK(ÿ¾mxøk¾ÀÐ)rn¾Ðdil;¾ln¾Ðg)s%¾. Pidabdab 4. Nyawis Pitakén Indayang saurin pitakén ring sor puniki! 1. Sapa sira parab okanné Bhagawan Siddhimantra? 2. Ring jagat napi ida magenah utawi meneng? 3. Napi mawinan para janané sumuyub pisan ring Ida Bhagawan Siddhimantra? 4. Ida Bhagawan Siddhimantra ngarahina ngicén okanné napi? 5. Sapasira parab sawitran ida Bhagawan Siddhimantra sané malinggih ring Gunung Agung? 6. Napi tetuek sané prasida kaambil risampuné ngwacén satua Selat Bali? Pidabdab 5. Pangresep Indik Anggah Ungguhing Basa Bali 5.1 Wiwilan Anggah Ungguhing Basa Bali Basa Bali silih tunggil basa daerah sané wénten ring Indonésia sané sareng ngwangun kaluwihan kebudayaan Indonesia. Kawéntenan basa Baliné puniki ngantos mangkin kantun becik,
  • 43. 37BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali santukan kantun kawigunayang ri sajeroning mabebaosan ring krama Baliné. Yadiastun akéh sané maosang basa Baliné pacang padem, nanging ngantos mangkin sampun kamargiang makudang- kudang pamargi mangda kawéntenan basa Baliné sayan nglimbak. Basa Bali wantah silih tunggil basa daérah sané madué undag-undagan basa, duaning asapunika akéh sampun para janané sané ngamargiang seseleh (penelitian) indik kawéntenan undagan basa puniki. Raris indik parinama (istilah) ri sajeroning undagan basa puniki taler makéh pisan, luir ipun: a. Sor Singgih Bhasa Bali ( I Nengah Tinggen) b. Unda Usuk Bhasa Bali ( Tim Peneliti) c. Warna-warni Bahasa Bali (J. Kersten, SVD) d. Undag-undagan Bahasa Bali (I B Udara Naryana) e. Anggah-ungguhing Bhasa Bali (I B Udara Naryana) f. Tingkat-tingkatan Bicara dalam Bahasa Bali Ngawit warsa 1974, duk Pasamuhan Agung Basa Bali ring Singaraja, undagan basa Baliné kabaos Anggah-ungguhing Basa Bali. Kawéntenan anggah-ungguh basa Baliné mawit sangkaning wénten pabinayan linggih krama Baliné. Wénten krama Bali mula (tradisi) miwah krama Bali anyar (modern). 5.1.1 Sorohing Krama Bali Tradisonal Sorohing krama Bali mula (tradisi) metu saking pamijilan utawi (keturunan). Wénten kramané mijil ring geria, ring puri, ring jero, miwah wénten sané embas ring pacanggahan (paumahan). Sangkaning pamijilan krama Baliné kadi asapunika, wénten sorohing krama tri wangsa, miwah wangsa jaba. Tri Wangsa inggih punika tigang wangsa krama Baliné sané kabaos sang singgih, minakadi: Brahmana, Ksatria, miwah Wésia. Wangsa Jaba makasami krama Baliné sané mawit saking Sudra Wangsa, sané kabaos sang sor. Malarapan pabinayan linggihé punika, metu tata krama mabasa Bali sané waluyané pinaka uger-uger sajeroning mabaos Bali, kadi puniki. a. Wangsa Jaba, ri kala matur ring tri wangsa patut nganggén basa alus. Upami: I Putu  ring Ida Bagus  matur (Bs. Alus) I Dolar  ring Gusti Patih  matur (Bs. Alus) Conto: 1) Ratu Ida Bagus, Ratu ajin idané sampun matangi?
  • 44. 38 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI Conto Conto 2) Ring dijé nika ngranjing mangkin? b. Tri wangsa, ri kala mabaos ring wangsa jaba kangkat mabasa andap utawi mabasa madia. Upami: 1. Sang Prabu  ring I Dadab  mabaos (Bs. Andap) 2. Ida Bagus  ring I Madé  mabaos (Bs. Andap) 1) Ih Dab, Cai nyen ngiringang pianak gelahé! 2) I Kiul lakar ajak gelah makedas-kedas di puri. 5.1.2 Krama Bali Anyar Nglantur, ring pamargin kahuripan sané kabaos krama Bali anyar (modern), sa- sampun krama Bali mula diwawu madué swagina suang-suang, wénten krama Baliné dados prakanggé (sang singgih), taler wénten sané dados parajana (sang sor). Wénten krama sudra dados sang singgih, taler wénten tri wangsa dados sang sor. a. Prakanggé, krama Baliné sané kanggéanga antuk panegarané pinaka guru wisesa (pejabat), minakadi: diréktur, réktor, dosén, bupati, camat, kepala dinas, suling- gih, jero bendésa, guru, miwah sané lianan. b. Parajana, krama Baliné sané maswagina ngayahin prakanggéné. Minakadi: sopir, tukang ketik, mahasiswa, murid, miwah sané lianan. Malarapan pabinayan linggihé punika, metu tata krama mabasa Bali sané waluy- ané pinaka uger-uger sajeroning mabaos Bali, kadi puniki. a) Parajana utawi anaké sané linggihnyané soran, ri kala matur ring prakanggé, patut mabasa alus. Upami: 1. Satpam  ring Réktor  matur (Bs. Alus) 2. Pegawai  ring Gubernur  matur (Bs. Alus) 1) Banggyang titiang ngiringang bapak lunga! b) Prakanggé, ri kala mabaos ring parajana, kangkat mabasa andap utawi mabasa madia. Upami:
  • 45. 39BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali Conto 1. Diréktur  ring CS  mabaos (Bs. Andap) 2. Majikan  ring buruh  mabaos (Bs. Andap). 1) Ih Rai, to toilété ngudiang sengir san boné? 5.2 Anggah Ungguhing Basa Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané kawangun antuk pupulan kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané kabaos lengkara. Yéning mirengang anak mabaos, bebaosan punika pacang makanten sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané ma- dia, wénten sané andap, taler wénten sané ,mawirasa kasar. Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing mabaos miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné kapalih dados: (1) basa kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4) basa alus. 5.2.1 Basa Kasar Basa kasar inggih punika basa Baliné sané wirasannyané kaon, sering kanggén marebat miwah mamisuh. Kanggén mabaos antuk anaké ri sedek duka, brangti, wiroda (jengah), miwah kroda. Basa kasar kapalih malih dados kekalih: (1) basa kasar pisan, miwah (2) basa kasar jabag. a. Basa Kasar Pisan Basa kasar pisan inggih punika basa Baliné sané wirasannyané yukti-yukti kaon, saha sering kanggén marebat utawi mamisuh. Conto Basa Kasar Pisan: “Ih cicing, delikang matan ibané! Apa léklék iba mai ah? Awak beduda pangkah nagih nandingin geruda. b. Basa Kasar Jabag Basa kasar jabag inggih punika basa Baliné sané kawangun antuk basa andap, taler ring asapunapiné maweweh kruna-kruna alus madia, nanging kanggén mabaos ring sang singgih utawi kanggén maosang indik sang singgih. Dadosnyané, basa andap sané kanggén mabaos ring sang singgih miwah kanggén maosang sang singgih punika sané kabaos basa kasar jabag. Conto Basa Kasar Jabag: “Ih Désak, payu malali bin mani? Yén Sak kal payu milu, ingetang liunang ngaba bekel nah! Saya sing kal ngaba apa. Désak kar cagerang. Yén Sak sing ngelah pis, raga lakar meliang malu.
  • 46. 40 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI 5.2.2 Basa Andap Basa andap inggih punika basa Bali sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler nénten ha- lus. Basa andapé puniki kanggén mabebaosan antuk anake sané linggihnyané pateh utawi papadan (sesamén wangsa), miwah antuk anaké sané linggihnyané singgihan ring sang sané soran. Minakadi: • Reraosan I bapa sareng I mémé, • Bebaosan ida aji sareng Ida biang, • Raos I bapa miwah I mémé ring pianaknyané, • Raos embok/beli ring adinipun, • Raos bapak/ibu guru ring muridnyané, Conto Basa Andap: “Luh ……. Luh Sunari. Tegarang ja tolih i padang, liglig ia kameranan, angajap-ajap kri- tisan ujan ané marupa tresnan luhé. Bedak layah ia ngulatiang sukalegan idep luhé apanga ia sida nu maurip dini di guminé. Tan péndah ia i tuké anyud, patigrépé ngalih paenjekan. Conto Basa Andap Tiosan: Pupuh Ginada Eda ngadén awak bisa, depang anaké ngadanin, geginané buka nyampat, anak sai tumbuh luu, ilang luu buké katah, yadin ririh, liu enu paplajahan 5.2.3 Basa Madia Basa madia inggih punika basa Baliné sané makanten sakadi basa alus, nanging wirasanny- ané kantun madia, santukan akéh kawangun antuk kruna-kruna alus madia. Basa madia puniki pinih akéh katemuang ring bebaosan Bali sajeroning pagubugan maparajana. Sapatutnyané mao- sang sampun, kabaos ampun, patutnyané maosang inggih kabaos nggih, patutnyané maosang nént- en kabaos ten, miwah selanturnyané. Sajaba punika, basa madiané puniki sering kanggén mabe- baosan antuk sameton Baliné sané durung pada kenal, sané ketah mabaos matiang-jero.
  • 47. 41BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali Pinaka conto basa madia pacang kaunggahang kekalih lagu pop Bali ring sor puniki, inggih punika lagu Pop Bali Rajapala miwah Bungan Sandat. RAJAPALA Jero-jero … anak lanang bagus genjing, wantah titiang widiadari, Kén Sulasih parab titiang. Napi wénten … ngambil busanan tiangé, titiang nyadia mangentosin, antuk jinah mas tur mirah. Rajapala parab titiang truna lara, yéning suéca pakayunan makronan, ratu ayu sareng titiang truna lara. Mangkin wénten … pinunas tiang ring beli, yéning wénten putra adiri, titiang mapamit ring beli. BUNGAN SANDAT Yen gumanti bajang Tan bina ia pucuk nedeng kembang Disubane layu tan ada ngrunguang ngemasin makutang Becik malaksana da gumanti dadi kembang bintang mentik di rurunge makejang mangempok raris kaentungang Ia i bungan sandat salayu-layu layunne miik ‘to ia nyandang tulad sauripe malaksana becik Para truna-truni mangda saling asah asih asuh manyama braya ‘to kukuhin rahayu kapanggih 5.2.4 Basa Alus Basa Bali alus inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus utawi nyinggihang. Ma- nut tata krama mabaos Bali, basa alusé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké sané linggihnyané sor ring sang singgih. Minakadi: • atur parekan ring raja • atur panyeroan ring patih • atur murid ring guru • atur pegawé ring pejabat • atur buruh ring majikan Basa Baliné sané wirasannyané alus puniki malih kapalih dados tigang soroh, inggih punika: (1) basa alus singgih, (2) basa alus sor lan (3) basa alus mider.
  • 48. 42 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI a. Basa Alus Singgih Basa alus singgih inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus saha kanggén nying- gihang sang singgih sané kairing mabaos utawi sané sedek kabaosang. Wangsa jaba sané mabaos ring tri wangsa utawi maosang indik tri wangsa patut nganggén basa alus singgih. Conto Basa Alus Singgih: “Ratu déwa agung, makadi pranagata, nadak sara cokoridéwa ngeséngin sikian titiang mangda titiang pedek tangkil rahinané mangkin. Samaliha sapamedal cokoridéwa makant- en ucem remrem tatwadana druéné, tan péndah kadi sekar pucuké kaulet. Punapi manawi wénten sané sungsutang cokoridéwa ring sajeroning pikayunan? Inggih durus-durus coko- ridéwa mawecana, mabaos ring panjaké sami!”. b. Basa Alus Sor Basa alus sor inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga uta- wi ngasorang sang sané patut kasorang. Sang sapasira ugi sané sedek mabebaosan ring bebaosan pakraman (resmi) kapatutang ngasorang raga nganggén basa alus sor. Conto basa alus sor: “Ida Dané sané baktinin titiang, sadurung titiang nglantur matur ring Ida Dané sareng sami, lugrayang riin titiang nyinahang déwék. Mungguing wastan titiang I Wayan Jatiyasa. Tit- iang wit saking Banjar Tumingal, Désa Tiyingtali, Kecamatan Abang, Kabupaten Karan- gasem. Titiang manyama sareng lelima samaliha durung maderbé somah”. Conto basa alus sor sané tiosan Pupuh Sinom Titiang jadma suniantara, nista lacur manumadi, malarapan suka legawa, catur bekel titiang pasti, suka duka lara pati, nika wantah titiang tikul, titiang mawasta I Tamtam, nyadia titiang tangkil mangkin, ring Sang Ayu, sané telas tunas titiang.
  • 49. 43BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali Punika atur I Tamtam majeng ring Diah Adnyasuari, putrining jagat Mesir. Dua- ning I Tamtam madéwék Jaba, ipun matur ring Sang Ayu Adnyasuari nganggén basa alus sor, kaanggén ngasorang déwék ipuné. c. Basa Alus Mider Basa alus mider inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, sering kanggén mabe- baosan sajeroning peparuman, matur-atur ring sang sareng akéh. Bebaosan punika ngeninin sang mabaos miwah sang sané kairing mabaos. Kruna pangentos sané kanggén lumrahnyané kruna ira- ga utawi druéné. Conto basa alus mider kadi ring sor puniki: “Inggih ida dané krama banjar sané dahat wangiang titiang, duaning panamayané sampun nepek ring sané kacumawisang, ngiring mangkin kawitin paparuman druéné. Sakéwanten sadéréngé, ngiring sinarengan ngastiti bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, nunas pa- suécan Ida mangda asung ngicénin iraga karahajengan, gumanti punapa-punapi sané pa- cang kabaosang malih ajebos prasida sidaning don miwah labda karya. Ngiring sinarengan nyakupang kara kalih saha ngojarang pangastungkara, Om Suastiastu”. Pidabdab 6. Pituduh Ngraga Indayang makarya bebaosan (percakapan) sané madaging anggah ungguhing basa Bali!
  • 50. 44 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI Palajahan II. Anggah Ungguhing Kruna Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi) Ri sajeroning mlajahin anggah ungguhing basa, patut taler katincapang antuk nelebin kruna sané dados cihna rikala mabebaosan. Anggah ungguhing kruna puniki pacang nyihnayang kawagedan rikala mabebaosan ganutin anggah ungguhing basa.Yéning sampun unign indik anggah ungguhing kruna, sinah pacang danganan rikala mabebaosan nganutin anggah ungguhing basa. Sesampuné alit-alité mlajahin indik anggah ungguhing basa mangda katincapang ring anggah ungguhing kruna mangda sayan becik kaweruhané ri sajeroning mabebaosan antuk basa Bali. Napi alit-alit sampun ngresep indik anggah ungguhing basa? Napi pikobet alit-alit rikala mlajahin anggah ungguhing basa? Pidabdab 2. Ngwacén Teks TANEM TUUH Entik-entikan ring pretiwiné wénten mah kalih yén selehin manut panjang yusannyané; wénten sané mayusa péndek taler wénten sané mayusa panjang. Sané maumur péndek minakadinnyané sarwa tetan- duran sané wénten ring bangket, sakadi pantun, lam- bon, taler sakancan sayur-sayurané. Yén sané matu- uh panjang sering kabaos tanem tuuh, sakadi kelapa, wani, durén, saluiring taru sané dados anggén ma- karya wisma. Entik-entikan sané katanem olih i krama sané wénten ring lingkungan pakramannyané, wént- en matetujon maéndahan manut ring kawigunannyané. Wénten katandur gumanti mangda wénten anggéna ngamretanin kulawarga, taler mangda prasida kaadol anggén niténin kauripané mangda perékonomiané mamargi antar. Taler wénten sané katandur mung kaanggén pariasan ring pakaran- gan lan lingkungan désa pakraman. Kasadaran kramané nandur entik-entikan sané prasida kaanggén ngwantu kalancaran sirkula- si udarané utaminnyané ring kota sampun sayan becik. Nanging, patut kategesang tetanduran napi manten sané sampun prasida katandur olih kramané ring Bali? Sira manten kramané sané oneng matetanduran?, niki sané patut katetesin. Napi malih yén kaitang ring pamargin krama Hinduné sané ngrahina pacang nganggén entik-entikan yata ké tanem tuuh pinaka sarana upakara. Sané dados pikobet, genah nanem entik-entikan utawi tanem tuuh sumangken nyupitang taler parilak- sanan kramané makéh sané mayus matetanduran. Samaliha, wanané sané pinaka genah sirkulasi 4.bp.blogspot.com/-TUJVv_FLUck/UaRM13FQCdI
  • 51. 45BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali udarané nénten surud-surud karabas olih para duratmakané. Niténin gumanti i krama seneng matetanduran, sampun kamargiang olih sakolah-sakolah an- tuk nglaksanayang lomba taman sané kaamongin olih para siswa soang-soang sakolah inucap. Nanging, paridabdab sakolah nénten makéh sané kapraktékang olih para siswa ring pakubonan lan lingkungannyané. Napi malih prasida ngwantu yayah renannyané makarya ka carik yataké ka bangket; nenggala, nyahjah, nandur doh para pacang prasida, dauning nandur tetaneman hias ring pakubonan manten ngekoh. I riki mabuat pisan kapikayunin olih para Mukiang Nayaka (Pemi- mpin), untengnyané sang pemimpin patutnyané ngicén tetuladan ring para yowanané. Nandanan para yowana asapunapi patutnyané miara natah Bali antuk nandur entik-entikan manut kawigunan lan genah. Mabuat mangda wénten “gerakan” kasadaran ring konsep miwah parilaksana nandur entik-entikan sané kaploporin olih I Pemimpin Bali. Pemimpin Bali patut madué konsép miwah laksana sané tingas indik nglestariang natah Bali antuk nandur entik-entikan, nénten ring wacana politik manten, kémaon sauripan! Yén bandingang mangkin, kaperluan i krama Bali anggén niténin budaya Bali ring sarwa entik-entikan sané prasida katandur ngrahina, joh tanding makéh kaperluan ring sané prasida katandur. Indiké puniki makawinan, ri tatkala wénten upacara yadnya, makéhan sarana upakarané karauhang saking dura Bali; pisang, ambu, busung, woh-wohan sami karauhang saking dura Bali. Yén asapuniki kawéntenané, sapunapi raris pamarginé mangdané nénten sami saranané inucap karauhang saking tiosan pulo Bali?, minabang titiang i riki peran Sang Mukiang Jagat nuldulin kayun i krama Bali mangda prasida jengah, mandiri sajeroning nyiagayang saranané punika patut kajantenan. Patut wénten program nyata saking Pamerintah Bali makarya dedunonan genah sané patut katandurin entik-entikan manut genah lan kawigunan. Baos mangkiné wénten ‘master plan’ entik-entikan anggén nitenin sarana upakara kaanggén nyaga kabudayan Baliné! Parilaksanan i krama Bali sané wau prasida makarya taneman ias, ngenahang ring pot, sakéwanten ngebét tanem tuuh ring abing-abingé, saking mangkin patut wénten sané nglarang. Duaning, taru pungut, ketapang, miwah sarwa tanem tuuh sané mentik ring abingé punika madué kawigunan nekekang natah Bali saking abrasi. Sapatutnyané sareng-sareng kapiara olih i krama sajeroning désa pakraman, nénten kaebét kapindahang ring poté. Parilaksana mindahan tanem tuuh kadi punika tan bina kadi ngaryanin i taru sengsara, duaning ipun piit (kerdil), nénten prasida nyaluat, nyujuh langit sakadi arepannyané. Samaliha, abingé kasuén-suén pastika embid duan- ing nénten wénten sané namberin. Dumadak wénten Sang Mukiang Jagat sané madué pikayunan mloporin nandur tanem tuuh satuuh jagaté tur kaserengin olih kasadaran i krama nglaksanayang program i pemimpin, nénten mawecana nampek-nampek pemilu manten! Olih Wayan Suardiana
  • 52. 46 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali. No. Kruna Alus Kruna Andap Kruna BI 1 tuntunan tuntunan pembinaan 2 rerasmén 3 mabuaka 4 ngwikanin 5 pangweruhan 6 nyusupin 7 samaliha 8 paripolah 9 ngledagin 10 pucehang 11 miteketin 12 sumingkin Pidabdab 4. Nyawis Pitakén Indayang cawis pitakén ring sor puniki nganutin wacana ring ajeng! 1. Napiké tanem tuwuh punika? ........................................................................................................................................ 2. Napi manten tetujon para kramané matetanduran entik-entikan? ........................................................................................................................................ 3. Sapunapi sepatutné sang nayaka (pemerintah) niténin indik kawéntenan kramané sané durung tatas uning ring kawigunan tanem tuwuh? ........................................................................................................................................ 4. Napi mawinan ring Bali kantun ngrauhang sahananing piranti upakara saking dura Bali? ........................................................................................................................................ 5. Manut alit-alité sapunapi pamargi sané patut dabdabin mangda para krama ring Bali say- an nincap kayunnyané matetanduran? ........................................................................................................................................ Pidabdab 5. Pangresep Indik Anggah Ungguhing Kruna 5.1 Anggah Ungguhing Kruna Malarapan kawéntenan linggih krama Baliné sané matios-tiosan kadi kabaos ring ajeng, punika sané mawinan kruna-kruna basa Baliné maderbé wirasa sané matios-tiosan. Manut wirasanipun, kruna-kruna basa Baliné kapah dados kalih riin, inggih punika kruna alus miwah nénten alus.
  • 53. 47BAHASA BALI Anggah Ungguhing Basa Bali A. Kruna alus Kruna alus, saluir kruna basa Baliné sané mawirasa alus utawi nyinggihang, kepah dados patang soroh: (a) kruna alus mider, (b) kruna alus madia, (c) kruna alus singgih, miwah (d) kruna alus sor. B. Kruna nénten alus Sajaba kruna-kruna sané mawirasa alus, wénten taler kruna sané mawirasa nént- en alus, nénten nyinggihang utawi lapas hormat, kepah dados: (a) kruna andap, (b) kruna mider, miwah (c) kruna kasar. 5.1.1 Kruna Alus Mider (Ami) Kruna alus mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus, madué wiguna kekalih, dados kanggén nyinggihang sang singgih, miwah kanggén nge- sorang sang sor. Kruna alus mider pastika maderbé wangun andap. Uratiang conto kruna alus mider (uning, lali, numbas, rauh, sampun) ring lengkara puniki. 1) Ida nénten uning wénten undangan, titiang wawu uning. 2) Ratu sampun lali ring titiang, titiang nénten naenan lali ring Iratu. 3) Ida Ayu numbas kuaca, Luh Rai numbas wastra. 4) Ida Peranda sampun rauh, bapan titiangé durung rauh. 5) Dané sampun marayunan, titiang sampun taler ngajeng. 5.1.2 Kruna Alus Madia (Ama) Kruna alus madia inggih punika kruna-kruna sané rasa basanipun magenah panta- raning alus singgih (Asi) miwah alus sor (Aso). Kamulan wénten kruna-kruna sané rasa basanipun alus madia, alus sané ring tengah-tengah, utawi kirang becik yéning anggén mabaosan sané alus. Uratiang conto kruna alus madia (tiang, nika, nggih, ampun, ten, niki, kénten) ring len- gkara puniki. 1) Tiang nika ngelah. Patutné (Titiang punika) 2) Nggih ampun nunas wawu. Patutné (Inggih sampun) 3) Ipun ten wénten drika. Patutné (nénten, irika) 5.1.3 Kruna Alus Singgih (Asi) Kruna-kruna alus sané kanggén nyinggihang sang sané patut kasinggihang kawas- tanin Kruna Alus Singgih. Kruna Alus Singgih puniki pastika maderbé wangun alus sor. Uratiang conto-conto kruna Asi (mobot, maparab, praragan, nyingakin, marayunan) ring lengkara puniki! 1) Rabin idané sampun mobot mangkin. Aso (abot) 2) Okan dané sané istri maparab Gusti Ayu Klatir. Aso (mawasta)
  • 54. 48 Anggah Ungguhing Basa Bali BAHASA BALI 5.1.4 Kruna Alus Sor (Aso) Kruna Alus Sor, inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus, kang- gén ngasorang raga utawi ngasorang anaké sané linggihnyané sor utawi andap. Krama Baliné sané ngangken angga pinaka sang sor, patut ngasorang angga antuk kruna-kruna alus sor. Uratiang conto kruna alus sor (mabanyu, muat, mawasta, neda, miragi) ring sor puniki! 1) Jantos jebos titiang jagi mabanyu riin! Asi (mawarih) 2) Banggayang ratu, titiang ja muat ka geria! Asi (makta) 5.1.5 Kruna Mider Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané maderbé wangun wantah asiki, nénten madué wangun alus, taler nénten maderbé wangun tiosan, mawinan dados maideran sajeroning bebaosan. Uratiang conto kruna mider (toko, karpet, galak, radio, kija, jam) ring sor puniki! 1) Ida kantun ka toko numbas karpét. 2) Ratu, nénten purun titiang, asu druéné galak pisan. 3) Mangkin sampun arang anak mirengang radio. 5.1.6 Kruna Andap Dumun, kruna andap puniki kawastanin kruna kapara, inggih punika kruna-kruna sané rasa basanipun andap (éndép), nénten alus miwah nénten kasar. Kruna-kruna puni- ki kanggén mabaos antuk anaké sasamén wangsa. Wacén conto-conto kruna andap (luh, jemakang, bapa, roko, di, duur, kéngkén, cai, lakar, milu, kema, nyén, adané, ané, ngaé, ento, apa, suba, ngejohang, suud) ring lengkara puniki. 1) Luh, jemakang bapa rokoné di duur mejané! 2) Kéngkén, cai lakar milu kema? 5.1.7 Kruna Kasar Kruna kasar, inggih punika kruna basa Baliné sané wirasanipun kaon, ketah kan- ggén mabaos ri sedek duka, ri kala marebat utawi mamisuh. Conto kruna kasar, cingakin sané macétak tebel ring sor puniki. 1) Madak ba pang bangka polonné. 2) Nyén kadén ngamah béné telah?