2. Objektivat
1. Të kuptojmë konceptin valë
2. Të analizojmë llojet e saj.
3. Të shpjegojmë zbatimet e valës në
jetën e përditshme dhe teknikë.
3. Permbajtja
1. Hyrja (qka quajme vale)
2. Ku e gjejmë atë?
3. Llojet e valëve
4. Valët mekanike
5. Mikrovalët
6. Valët zanore
7. Instrumentët muzikore
8. Ultratingujt
9. Rrezet X
4. Hyrje (qka quajme vale)
Valë quhet dukuria e përhapjes së një ngacmimi fizik nga
një pikë e hapësirës në pika të tjera të saj. Vala transporton
energji dhe impuls , por nuk transporton lëndë. Bota është
plot me lloje të ndryshme valësh : valët në korda , valët
zanore , valët sizmike ,valët e radios , rrezet X . Valët janë
kudo. Shumica e informacionit që kemi marrë na vjen në
formën e valëve. Mbështetemi te valët për të dëgjuar
muzikë, të shohim TV, mund të bisedojmë me të tjerët etj.
Valët transferojnë energjinë në forma të ndryshme, disa
janë shumë të dobishme, ndërsa të tjerët mund të jetë
vdekjeprurës. Një tsunami ose valë jonormale është një
valë shumë e madhe që ka mund të prodhohet nga një
fenomen sizmik. Këto valë mund të lëvizin me shpejtësi 500
km / h dhe kanë një kohëzgjatje prej 60 minutash. Ata mund
të lëvizin nëpër oqean shumë shpejt dhe do të shkaktojë
dëme të pallogaritshme në rajonet bregdetare. Ngjalat dhe
gjarpërinjtë përdorin valët e tërthorta e trupit për nxitje
kundër ujit ose terrenit duke i ndihmuar ata të lëvizin.
5.
6. Llojet e valeve
Valët i kemi të disa llojeve, por ama dy
janë tipet kryesore të valëve: ato mekanike
dhe ato elektromagnetike. Këto dy tipe
valësh përbëjnë gjithë spektrin e valëve që
njihen e gjejnë përdorim në fusha të
ndryshme të jetës.
Te valët elektromagnetike mund të
përfshijmë: valët radio, mikrovalët, dritën e
dukshme, valët ultravjollcë, rrezet x e
rrezet gama. Te valët mekanike mund të
përfshijmë: valët akustike, valët ujore, valët
sizmike etj.
7. Valet elektromagnetike
Vale elektromagnetike jane ato vale qe realizojne transmetimin
e energjise nepermjet nje vakumi ose duke perdorur nje
medium.Kjo behet e mundur nga dridhja e fushave elektrike
dhe manjetike.Ato levizin me nje shpejtesi konstante prej
3X108m/s. Valet elektromagnetike perdoren per transmetim
radio, per telefona,transmetim te energjise apo te sinjaleve pa
kabllo. Ato mundesojne gjithashtu transmetimin e energjise ne
forme valesh te shkurtra,ne forme te rrezatimit infra te
kuq,drites ultraviolet,rrezeve gama,etj.
Ato mund te perdoren gjithashtu ilegalisht si arme.Sipas shtypit
anglez te viteve 80 ato jane perdorur ne vitet 50-60 nga sistemi
sovjetik per te demtuar ne shendet diplomat te huaj ne ate
vend.
8. Valet mekanike
Një valë mekanike është
një valë që ka nevojë për
një shkak për të
ndryshuar pozicion.
Materiali i lëvizshmëm
nuk e ndryshon
pozicionin e vet fillestar
nëse nuk transportohet
energji nga grimcat
pëgjegjëse. Valët e
oqeanit dhe ato zanore
janë shembuj të këtij
fenomeni. Një valë
mekanike kërkon një
kontribut fillestar të
energjisë. Pasi kjo energji
fillestare është shtuar,
udhëton nëpër valë të
mesme deri sa e gjithë
energjia e tij është
transferuar.
9. Mikrovalet
Mikrovalët janë në vetvete
valë elektromagnetike të
cilat i përgjigjen një brezi
frekuence prej 300 MHz
deri në 300 GHz. Ato
gjejnë zbatim të gjerë në
aparate, instrumente të
ndryshme elektroteknike si
që është p.sh: Radari,
Furra me mikrovalë, në
tekniken Plasma (TV, PC
etj.), sistemet e
komunikimit ajrorë
(Celulari, Bluetooth,
Televizioni satelitor,
WLAN) si dhe tek sensorë
e ndryshëm. Po ashtu në
qarqet ushtarake flitet për
një armë me mikrovalë si
armë rrezatuese p.sh.
ADS.
10. Furrat me mikrovale
Furra e njohur me mikrovalë punon diku në frekuenca
2,45 GHz. Nxehja e ujit nuk arrihet me ndonjë frekuencë
të rezonancës por molekulat e ujit si dipole tentojnë gjatë
tërë kohës që të orientohen në një fushë magnetike, kjo
shkakton transformimin e energjisë së fituar nga
diaelektricitetit në nxehtësi. Xhami, lloje të qeramikës,
janë të tejkalushëm (transparent) për këto rrezatime dhe i
absorbojë ato shumë pak. Për këtë shkak, për të
mbështjelle furrat e mikrovalëve përdoren thjerrëza të
tejdukshme plastike.Rryma alternative me frekuencë mbi
diçka 1 GHz është vështirë të përcillen në përçues elektrik
pasi që me rritjen e frekuencës, rritet edhe humbja e
energjisë. Për këtë në furrat me mikrovalë përdoren disa
përçues boshë (gypa këndorë) nëpër të cilat rrjedhë
rryma me frekuenca shumë të larta.
11. Valet zanore
Valët zanore në ajër janë
shembulli më i rëndësishëm
i valëve gjatësore .Valët
zanore mund të përhapen
në cdo mjedis , të ngurtë, të
lëngët dhe të gaztë dhe
shpejtësia e tyre varet nga
cilësitë e mjedisit . Këto valë
janë të pakapshme nga syri
i njeriut por shkaktojnë
ndijimin e dëgjimit , ndryshe
i quajmë tinguj . Valët me
frekuencë më të vogël se
20Hz quhen infratinguj dhe
valët zanore me frekuencë
mbi 20000Hz quhen
ultratinguj . Infratingujt dhe
ultratingujt janë të
pakapshëm nga veshi i
njeriut.
12. Perdorimi I valeve zanore
Valët tejzanore ose valët me frekuencë të lartë zanore
janë përdorur për të pastruar dhëmbët dhe bizhuteri,
për të ndihmuar kafshët të komunikojnë dhe kanë
ndihmuar mjekët në vëzhgimin e organeve të
brendshme. Ato gjithashtu përdorur për të kuruar
veshkën dhe gurëve të tëmthit duke thyer gurë.
Alarmet për vjedhje përdorin efektin Doppler për të
monitoruar lëvizjet në dhomë. Cilësia e zërit që vjen
nga një instrument muzikor varet nga numri i
frekuencave harmonik të prodhuara dhe intensitetin e
tyre të afërm. Instrumentet frymorë mbështeten në
rezonancë ndërsa instrumentet me tela përdorin ligjin e
instrumenteve me tela.
13. Instrumentet muzikore me tela
Ne instrumentet muzikore me
tela,kemi te bejme me rastin kur
teli eshte fiksuar ne te dy skajet.
Toni I tingullit I perftuar nga nje tel I
tille normalisht percaktohet nga
frekuenca themelore. Gjatesia e
vales qe I pergjigjet tonit themelor
eshte e barabarte me dyfishin e
gjatesise se telit. Kur teli I kitares
ose I violines gishtohet, gjatesia
efektive e telit shkurtohet; toni ne
kete rast eshte me I larte, sepse
gjatesia e vales se themelorit
eshte me e vogel.
14. Instrumentet me goditje (Piano)
Në piano, notat më të ulta lëshohen nga tastet
në të majtë të tastierës dhe kanë një frekuencë
më të vogël se notat e larta që prodhohen nga
tastet në të djathtë. Nota të ulta Nota të larta
Frekuenë e ulët Frekuenë e lartë.
15. Ultartingujt
Ultratingulli është një
teknologji e avancuar në të
cilin në një frekuencë shumë
të lartë valët zanore janë
përdorur kryesisht për
qëllime diagnostifikimi në
mjekësi. Valët janë aq të
hollë se ata janë në gjendje
të depërtojnë në për një
masë të madhe. Në fushën
mjekësore, ultratingujt janë
përdorur për të hetuar
organet e brendshme të
trupit të njeriut të tilla si
mëlçisë, fshikëz e tëmthit, të
pankreasit, veshkat, mitrës,
zemër etj Ato përdoren
gjithashtu për të thyer gurët
në veshka në kokrra të
vogla. Më së shpeshti kjo
është duke u përdorur për të
monitoruar rritjen e fetusit
në mitrën e nënës dhe për
të zbuluar defektet e lindjes
në fetus.
16. Rrezet X
Rrezet X gjithashtu të
ndihmojnë në trajtimin e
pacientëve mjekësore që kanë
kancer. Ata mund të vrasin
qelizat e keqe në mënyrë që ata
nuk mund të vazhdojnë ndarjen
e tyre.. X-rrezet mund të
përdoren gjithashtu për të vrarë
bakteret që shkaktojnë prishje të
ushqimit. Kjo është ajo që është
përdorur për të ruajtur ushqimin
që astronautët konsumojnë ,
ndërsa gjenden në hënë dhe në
hapësirë.
17. Perdorimi I rrezeve X
Rrezet X perdoren ne stomatologji per fotografimin e
dhembeve. Ato gjithashtu të ndihmojnë në trajtimin e
pacientëve mjekësore që kanë kancer. Ata mund të
vrasin qelizat e keqe në mënyrë që ata nuk mund të
vazhdojnë ndarjen e tyre. X-rrezet mund të përdoren
gjithashtu për të vrarë bakteret që shkaktojnë prishje të
ushqimit. Kjo është ajo që është përdorur për të ruajtur
ushqimin që astronautët konsumojnë , ndërsa gjenden
në hënë dhe në hapësirë.
18. Perfundimi
Valët janë pjesë e pandashme e jetës
sonë. Në të shumtën e rasteve nuk e
ndiejmë praninë e tyre por ato janë të
shpërndara në forma të ndryshme.
Rëndësia e tyre fillon me të folurin e
mbaron te diagnostifikimet më të
avancuara mjekësore.
