2. Lipidet
Yndyrat
▰Yndyrat janë komponime mjaft të përhapura në natyrë. Ato gjenden
në botën bimore dhe shtazore. Për nga përbërja kimike, yndyrat janë
estere të glicerinës me acide të larta yndyrore.
▰Acidet e larta yndyrore të cilat janë përbërës të yndyrave, mund të
jenë të ngopura dhe të pangopura. Acidet yndyrore më të
rëndësishme të cilat gjenden në vajra janë ato me varg karbonik prej
18 atomesh të karbonit.
2
3. Disa acide yndyrore të cilat më së shpeshti gjenden në yndyra
3
Acidet yndyrore të ngopura
Acidi laurik CH3(CH2)10COOH
Acidi palmitik CH3(CH2)14COOH
Acidi stearik CH3(CH2)16COOH
Acidet yndyrore të pangopura
Acidi oleik CH3(CH2)7CH= CH(CH2)7COOH
Acidi linolik CH3(CH2)4CH=CHCH2CH= CH(CH2)7COOH
Acidi linolenik CH3CH2CH=CHCH2CH=CHCH2CH= CH(CH2)7COOH
Acidi oleinstearik CH3(CH2)3CH=CHCH=CHCH= CH(CH2)7COOH
Acidi parinarik CH3CH2CH=CHCH=CHCH=CHCH=CH(CH2)7COOH
4. Yndyrat
▰Yndyrat formohen në bimë dhe në shtazë me reaksione biologjike bioomike të
esterifikimit. Yndyrat që përmbajnë mbetjen e një acidi të vetëm janë yndyra të
thjeshta, kurse ato që përmbajnë mbetje të acideve yndyrore të ndryshme janë yndyra
të përziera.
Glicerid i thjeshtë Glicerid i përzier
gliceril tripalmitati gliceril dipalmitostearati 4
5. Vetitë dhe përdorimi i yndyrave
▰Gjendja agregate e yndyrave varet nga përmbajtja e llojit të acideve në yndyrë. Acidet e ngopura
gjenden në yndyra të ngurta(në lyra), ndërsa në yndyra të lëngta (vajrat) përmbajnë edhe acide të
pangopura. Gliceridi me tri acide yndyrore të ngopura është yndyrë e ngurtë (dhjamë), ndërsa gliceridi
me acide yndyrore të pangopura është yndyrë e lëngët ose vaj. Yndyrat e ngurta, zakonisht gjenden në
botën shtazore, ndërsa ato të lëngta gjenden në farat dhe frutat e bimëve të ndryshme, si në farat e
lulediellit, misrit, frutat e ullirit, kikirikut, arrës etj.
5
6. Vetitë dhe përdorimi i yndyrave
▰ Yndyrat përdoren si ushqim për organizmin. Ato gjatë metabolizmit në organizëm
lirojnë energji. Yndyrat përveq në ushqime, përdoren edhe për përfitimin e glicerinës
dhe të sapunëve. Sapunët përfitohen me hidrolizë të yndyrave me baza të forta.
Yndyrat janë komponime më të lehta se uji, prandaj nu treten në ujë. Ato treten në
tretës organikë, si në benzen, eter etj. Yndyrat nuk avullohen.
6
7. Vetitë dhe përdorimi i yndyrave
▰ Për nevoja pratike vajrat shndërrohen në lyra me anë të hidrogjenizimit. Ky reaksion
mbështetet në adicionimin e hidrogjenit në lidhjen dyfishe të acidit që e përbën
yndyrën. P.sh. me hidrogjenizimin e vajit që përmban acid oleik, përfitohet yndyra e
ngurt, pasojë e shndërrimit të acidit oleik në acid stearik. Zakonisht hidrogjenizimi
bëhet në prani të katalizatorëve siq është nikeli, paldiumi, platini etj:
CH3(CH2)7CH= CH(CH2)7COOH
▰ Për nevoja praktike dhe të ngritjes së cilsisë së yndyrës, me hidrogjenizim ajo
shndërrohet në lyrë. Me këtë teknologji përfitohen margarina, gjalpi etj.
7
8. Fosfogliceridet
▰ Yndyrat në përbërjen e tyre,
përveq glicerolit dhe acideve
të larta yndyrore, mund të
përmbajnë edhe njësi të
acidit fosforik, të
esterifikuar. Këto quhen
fosfogliceride.
acidi fosfatidik
▰ Grupet funksionore të acidit
fosforik më tej mund të
esterifikohen edhe me
omponime të tjera, p.sh. Me
etanolaminë apo me olinë.
Në këtë rast formohet
lecitina dhe cefalina.
cefalina
Fosfogliceridet janë
përbërës të membranës dhe
murit qelizor dhe kanë
rëndësi të veqantë.
8
9. Dyllërat
▰ Dyllërat janë estere të acideve të larta yndyrore me alkoole të larta.
▰ Dyllërat janë produkte natyrore mjaft të rëndësishme. Ato gjenden në bimë, pastaj në
qime të shtazëve, në luspat e peshqve etj. Në ëto vende anë rol mbrojtës.
▰ Dyllërat mund të jenë me prejardhje bimore dhe shtazore. Prej dyllërave shtazore më i
njohuri është dylli i bletëve. Ky lloj dylli për nga përbërja kimie është miricil palmitati.
O
C15H31 C O C30H61
miricil palmitati
9
10. Dyllërat
▰ Prej dyllërave me prejardhje bimore më I rëndësishëm është dylli karnauba, I cili
gjendet në gjethet e palmës braziliane, prej nga edhe nxirret. Karnauba ka pikë vlimi
më të lartë(80-87ºC). Jo ndikon në mbrojtjen e palmësnga temperaturat tropike. Dylli
karnauba përdoret për polirimin e automjeteve, të dyshemeve dhe për qëllime të
tjera.
▰ Për dallim nga vajrat dhe lyrat, dyllërat nuk hidrolizojnë lehtë. Ato mund të
hidrolizojnë, vetëm në kushte të caktuara.
▰ Dyllërat përdoren për ndërtimin e qirinjve, në industrinë ushqimore në kozmetië e në
shumë lëmenj të tjerë.
10
