PТОN111-Хичээл 1/1

1. Сэтгэл судлалын шинжлэх
ухааны тухай
Доктор.Дэд проф. Н.Цэдэвсүрэн

2. Сэтгэл судлалын шинжлэх ухаан нь одоогоос
2000 гаруй жилийн тэртээ философийн
шинжлэх ухааны бүрэлдэхүүн хэсэг болон
хөгжиж 19-р зууны үед тасран бие даан
хөгжиж эхэлжээ. Энэ үед байгалийн
шинжлэх ухааны аргууд нийгмийн шинжлэх
ухааны салбарт нэвтэрч эхэлжээ. Үүний үр
дүнд хүний мөн чанарыг судлах хандлага
чиглэл өөрчлөгдөн сэтгэл судлалд “Сэтгэц”
гэдэг нэр томъёо бий болжээ.

3. Сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны үүслийн
ойлголт, төсөөлөл нь сэтгэл санаа душатай
холбогдон өнөө үед сэтгэц судлал гэсэн нэр
томъёогоор яригдах болжээ. Хүн бусад
амьтдаас ялгагдан хөгжсөн түүх нь хүний
сэтгэц ухамсрын үүсэл хөгжилтэй
холбоотой. Хүний сэтгэц оюун санааг
эрдэмтэд эртнээс судалж ирсэн.
Ж.Демокрит/МЭӨ 460-370/ " Сэтгэц бол
бүх байгалийн адил материаллаг бөгөөд

4. • тусгай атомуудаас бүтсэн зүйл" гэж
сэтгэцийн үзэгдлийн мөн чанарыг
тайлбарлажээ. Платон /МЭӨ 427-347/
"Ертөнцийн юмс үзэгдэл нь материаллаг ба
оюун санаа, бие цогцос ба сэтгэц гэсэн 2 эх
үүсэлтэй байдаг бөгөөд эдгээр нь тус
тусдаа биеэ даасан эсрэг тэсрэг зөрчилтэй
зүйлс юм" гэж танин мэдэхүйн хоёр дахь
үзэл баримтлал боловсруулсан нь үнэн
чанартаа сэтгэцийн үзэгдлийн нэгэн чухал
агуулга юм.

5. • Аристотель /МЭӨ 384-322/ "хүний оюун
санаа болон бие цогцсын хооронд ямар ч
саланги тусгаар зүйл байхгүй бөгөөд оюун
санаа нь хүний үйл ажиллагааны явцад янз
бүрийн хэлбэрээр илэрч байдаг зүйл юм"
гэж нотолсон нь Платоны үзэл
баримтлалтай дүйж байгаа юм. Платон
Аристотель нар хүний оюун санааг
бүрдүүлэгч нь сүнс хэмээх сэтгэлийн
эрхтэн юм.

6. • Мөн Францын эрдэмтэн Рене Декарт /1596-
1650/ хүний сэтгэцийн мөн чанар үүсч
хөгжсөн зүй тогтлыг дараах байдлаар
тайлбарлажээ. Хүний оюун санаа
оролцохгүйгээр булчин махбодийг гадаад
орчны үйлдэлд хариу өгч чадахгүйг баталж
сэтгэцийн рефлекст зарчмын онол
боловсруулжээ. Тэрээр хүний мэдрэхүйн
эрхтэнд гадаад орчны юмс үзэгдэл цоцрол
үзүүлэхэд тэндээс хөөрөл нь булчин махбодид
очиж, тэдгээрийг татах сунах хөдөлгөөнд
оруулна.

7. Гадны юмс үзэгдлийг тусгасан тархи нь хүний
махбодийн үйл ажиллагаатай салшгүй
холбоотой гэж нотолжээ. Гэвч Декартын онол
нь хүний сэтгэц ухамсрын үйл ажиллагааны
мөн чанар, түүний зүй тогтлыг шинжлэх
ухааны үүднээс бүрэн гүйцэт нотолж чадаагүй
юм.Английн Философич сурган хүмүүжүүлэгч
Джон Локк/1632-1704/ туршлагын сэтгэлзүйн
онолын үндсийг боловсруулсан. Энэхүү
онолын гол агуулга нь хүний бүхий л мэдлэг
нь гагцхүү түүний туршлагаас хамаарна.

8. • Тийм учраас хүний сэтгэцийн амьдралын
тодорхой баримтуудыг судлах нь чухал юм.
Туршлага нь 2 үндсэн эх булгаас бүрэлдэнэ.
Үүнд: Мэдрэхүйн гадаад эрхтний үйл
ажиллагаа /гадаад туршлага/
• Оюун ухааны үйл ажиллагаа /дотоод
туршлага/
Хүн төрөхдөө ямарч бэлэн үзэл санаагүй
байдаг. Хүний оюун ухаан бол “Цэвэр
самбар” гэж сэтгэцийн үзэгдлийн мөн чанар
зүй тогтлыг тайлбарласан байдаг.

9. • 19-р зууны 2-р хагасаас эхлэн физиологийн
шинжлэх ухаанд гарсан шинэ шинэ
нээлтүүд нь сэтгэл судлалын хөгжлийн
тулгуур чулууг тавьсан юм. Оросын
физиологич И.М.Сечновын 1863 онд
бичсэн тархины рефлекс хэмээх зохиолд
хүний сэтгэц, ухамсар үүсч хөгжих зүй
тогтлыг шинжлэх ухааны үүднээс нарийн
тайлбарлаж, сэтгэцийн үзэгдэл нь амьд
биеийг хүрээлэн байгаа гадаад орчны
тусгал болохыг баталсан юм.

10. • И.М.Сеченовын тодорхойлсноор гадаад
орчноос бие махбодийн мэдрэхүйн эрхтэнд
үйлдэл үзүүлэхэд мэдрэхүйн эрхтэн уг
үйлдлийг төв мэдэрлийн тогтолцоо буюу
тархинд хүргэж тэнд сэрлийн процессийг
үүсгэнэ.тархинд очсон цочролын догионыг
тархи нь өөрийн үйл ажиллагааны нарийн
механизмаар сэтгэц ухамсар болгон
хувирган төвөөс буцах мэдэрлийн сувгаар
дамжуулан мэдрэхүйн эрхтэнд авч ирж

11. Бие мах бодыг үйл хөдөлгөөнд оруулна. Энэ
нь сэтгэцийн рефлекст зарчим бөгөөд
сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны нарийн
асуудлыг тайлбарлах гол оньс юм. Сэтгэл
судлалын шинжлэх ухаанй хөгжилд
Зөвлөлтийн алдарт физиологич Академич
И.П.Павловын боловсруулсан нөхцөлт
рефлексийн тухай онол, дохионы 1,2-р
системийн тухай онолууд нь онцгой үүрэг
гүйцэтгэсэн юм.

12. • И.П.Павлов эдгээр онолоороо сэтгэл судлалын
шинжлэх ухааны суурь болох физиологи дээд
мэдэрллийн үйл ажиллагааны онцлог зүй
тогтлыг улам нарийн судлан шинжилж, орчин
үеийн сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны гол
гол асуудлын сэтгэц физиологийн механизмыг
нээн тодорхойлсон юм. СС шинжлэх ухаан нь
биологи физиологийн шинжлэх ухааны нээлт
ололт, онол дээр тулгуурлан хүний сэтгэц,
физиологийн механизмыг жинхэнэ шинжлэх
ухааны үүднээс үнэн зөв тайлбарлах
боломжтой болно.

13. Сэтгэцийн диалектик сургаал:
Сэтгэц нь өндөр хөгжилтэй ухамсартай
тархины онцгой шинж чанар юм. Анхны
амьд биед мэдрэх чадвар буй болсон нь
сэтгэц үүсч хөгжих угтвар нөхцөл болсон
юм. Амьд бие махбодын мэдэрхүйн эрхтэнд
гадаад орчин үйлдэл үзүүлэхэд тэрхүү
үйлдлийн хариу өгөх чадварыг амьд матери
нь өөрийн хөгжлийн тодорхой шатанд олж
авсан байна.

14. Ингэж амьд бие махбод нь өөрийн тархины
жолоодлоготойгоор гадаад орчноос үзүүлсэн
үйлдэл буюу цочроогчийн эсрэг хариу өгөх
чадварыг сэтгэц гэнэ. Хэрвээ амьд материт
гадаад орчны үйлдлийн эсрэг хариу өгөх
чадвар болсон сэтгэц байхгүй бол тэр нь
амьдрах чадваргүй болно. Ийм учрас аливаа
юмс үзэгдлийг тусгах чадвар нь сэтгэц болно.
Амьтны ерөнхий мэдрэх чадвараас хараа сонор
үнэр,амт арьс зэрэг мэдэрхүйн тусгай эрхтэн
салбарлан хөгжсөн нь цаашид сэтгэцийн
үйлийг хөгжүүлэхэд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн
байна.

15. • Амьд амьтан өөрийгөө хүрээлэн байгаа
гадаад орчинтой олон янзын хэлбэрээр
харьцахын хирээр адгуусны сэтгэцийн үйл
ба гадаад орчны хооронд нягт холбоо
тогтсон байна. Сэтгэцийг мэдэрлийн
тогтолцооноос салгаж болохгүй билээ.
Сэтгэц нь тархины үйл ажиллагааны илрэл
юм. В.И.Ленин “Сэрэл ,бодол санаа,
ухамсар нь онцгой хэлбэрээр зохион
байгуулагдсан материйн дээд бүтээгдэхүүн
юм” гэж тодорхойлсон байдаг.

16. Өөрөөр хэлбэл сэтгэцийн бүхий л үйл
тархины үлэмж нарийн үйл ажиллагааны үр
дүн юм.Сэтгэц нь тархины үйл ажиллагаа
болох тухай асуудлыг эрт үеэс эхлэн
эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарлаж байжээ.
Австрийн эмч анатомич Франц Галль нь
олон жилийн турш тархийг судалж,
сэтгэцийн дээд шат болох сэтгэхүй нь
тархины бүтээглэхүүн юм гэж үзэж
байжээ.Мөн сэтгэц нь тархины жирийн нэг
шинж биш, харин тархины онцгой шинж
гэдгийг В.И.Ленин тодорхойлсон байна.

17. • Сэтгэц нь тархины онцгой шинж болох
тухай асуудлын уг чанар нь юунд орших вэ?
• 1-рт: Тархины энэхүү онцгой шинж нь
бодитой оршиж байгаа боловч материаллаг
зүйл биш юм. Аливаа материаллаг биеийн
адилаар тархи нь хэмжээ багтаамж хэлбэр,
жин нягт сийрэг зэрэг тодорхой бүтэц,
хими физикийн шинж чанаруудыг өөртөө
агуулсан байдаг.

18. Түүнчлэн тархи нь материаллаг чанартай
физиологийн шинжүүдийг агуулсан байдаг.
Харин сэтгэц нь тархины дээр дурдсан
шинжүүдийг агуулаагүй байдаг тул
сэтгэцийг жигнэж, хүрэлцэн мэдэрч
болохгүй учир сэтгэц нь нягт сийрэг,урт
өргөн өндөр нам хэлбэр дүрс өнгө үнэр
амтаар тодорхойлогдохгүй онцгой шинжтэй
юм. Өөрөөр хэлбэл сэтгэц материаллаг
бүтээгдэхүүн биш тул хүн сэтгэцийн
үзэгдлийг хэрхэн танин мэдэж болох вэ?

19. гэдэг асуулт аяндаа гарч болох юм. Хүний
үйл ажиллагаа,зан байдалд дүн шинжилгээ
хийх замаар сэтгэцийн үзэгдлийг танин
мэдэж болно. Сэтгэцийн ачаар бид
ертөнцийг танин мэдэж, түүнийг өөрийн
сонирхол хэрэгцээнд зохицуулан хувьсган
өөрчилнө. Сэтгэц ухамсрыг тархины үйл
ажиллагааны материаллаг болон
физиологийн процесстой адилтгаж
болохгүй. Бас бодол санаа болон материйн
аль аль нь оршин байгаа нь үнэн юм.

20. Гэвч бодол санааг материаллаг зүйл гэж
болохгүй. Тийм учраас сэтгэцийг материас
салгаж болохгүй. Харин түүнийг матертэй
адилтгаж болохгүй.
2-рт: тархи нь объектив гадаад ертөнцийг
тусгах чадвартай байдагт түүний онцгой
шинж чанар оршино. Биднийг хүрээллэн
байгаа ертөнцийн юмс үзэгдлүүд мэдэрхүйн
эрхтэнд үйлдэл үзүүлэхэд тэдгээр юмс
үзэгдлүүдийн загвар нь дүрийн хэлбэрээр
их тархины гадарт тусгагдана.

21. Бид ямар нэг зүйлийг харах буюу алсын дуу
чимээг сонсох юмсын хэлбэр хэмжээ
халуун хүйтэн, амт үнэрийг сэрж мэдэрч
байгаа нь бидний танрхинд уг зүйлс
тэдгээрийн шинж чанар тусгагдаж, түүний
дүнд бид өөрийнхөө хүрээлсэн юмс
үзэгдлүүдийн тодорхой төсөөлөлтэй болдог
байна.ийм учраас сэтгэц бол тархины
бүтээгдэхүүн юм. Сэтгэцийн тусгал нь
гадаад ертөнцийн юмс үзэгдэл хүний
тархинд тусгагдсан жирийн бөгөөд
идэвхгүй тусгал биш.

22. • Харин хүн ба гадаад орчны харилцан
холбоог илэрхийлсэн идэвхтэй процесс юм.
Хүнээс байгаль нийгмийн үзэгдлүүдтэй
явуулсан практик үйл ажиллагааны явцад
тусгалын үйл ажиллагаа үүсч явагдана.
сэтгэцийн тусгал нь байнга хөгжиж
уламмбүр боловсронгуй болж байдаг юм.
В.И.Ленин " Хүний танин мэдэхүй
сэтгэхүйгээс объектод мөнхийн бөгөөд
хязгааргүйд ойртож байгаа явдал юм.

23. • Хүний оюун санаанд тусгагдаж байгаа
байгалийн тусгалыг "Амьд хийсвэр
хөдөлгөөнтэй зөрчилтэй гэж ойлгох
хэрэгтэй" гэжээ. гадаад орчны үйлдлийн
нөлдөөгөөрхүний тархинд үүссэн сэрэл
хүр тэхүй, ой, сэтгэхүй, зохион бодох зэрэг
сэтгэцийн процесс нь тусгалын янз бүрийн
тогтоох хэлбэр юм. В.И.Ленин "Бидний
сэрэл ухамсар нь зөвхөн гадаад ертөнцийн
дүр юм" гэж тодорхойлсон байна.

24. • Хүний танин мэдэх үйл ажиллагаа, бодит
байдлыг шууд тусгахаас гадна шууд биш дам
тусгах замаар явагдана. Сэтгэц нь хүний
гадаад үйл ажиллагааг зохицуулахаас гадна
хүний дотоод эрхтэн эд эсүүдэд нөлөө үзүүлнэ.
Ийм учраас хүний сэтгэцийн байдлаас түүний
ажлын амжилт биеийн эрүүл мэнд, урт удаан
наслах буюу өтөлж хөгшрөх зэрэг байдлууд
шууд шалтгаална. Сэтгэц нь оюун ухаан
сэтгэлийн хөдөлгөөн, зоригийн үйл
ажиллагааг өөртөө багтаасан байна. Бодит
байдлыг тусгах процесст сэтгэц нь улам олон
талтай болж

25. • нарийсан хөгждөг. сэтгэц нь өөрийнхөө
илрэх байдлаар нарийн бөгөөд олон янз.
Сэтгэцийн үзэгдлийг сэтгэцийн процесс,
сэтгэцийн шинж чанар сэтгэцийн байдал
гэсэн 3 хэсэгт хуваана. Ухамсрын янз
бүрийн элбэрээр бодит байдлыг тусгасан
хөгжил хөдлөл бүхий тусгалыг сэтгэцийн
процесс гэнэ. Сэтгэцийн процесс нь гадаад
орчны үйлдэл болон бие махбодийн дотоод
орчноос мэдэрлийн тогтолцоонд үзүүлсэн

26. • цочролоос үүсч явагдана. сэтгэцийн процесс
нь эхлэл хөгжил төгсгөлтэй байна.
• Сэтгэцийн процессыг дотор нь танин мэдэхүй,
сэтгэлийн хөдөлгөөний зоригийн гэж гурав
хуваана. Сэтгэцийн хамгийн анхны процесс нь
сэрэл юм.Сэрэл нь хүний мэдэрхүйн эрхтэнд
шууд үйлдэл үзүүлсэн юмс үзэгдлүүдийн
саланги тусгай нэг шинжийг шууд тусгасан
тусгал юм. Ж:Халуун хүйтэн үнэр амт дуу
чимээ гэрэл өнгө хэлбэр хэмжээ гэх мэт
үзэгдэл юмсын зөвхөн нэг шинжийг хүн
сэрлээр тусгана.

27. • Эд юмс үзэгдлийг тэдгээрийн бүхэл бүтэн
шинжээр нь шууд тусгах сэтгэцийн үлэмж
нарийн процессыг хүртэхүй гэнэ. хүртэхүйгээр
юмсын тухай тодорхой мэдлэгийг олж авдаг.
Сэтгэцийн хамгийн нарийн бөгөөд танин
мэдэхүйн дээд шат нь сэтгэхүй юм.сэтгэхүй нь
бодит байдлын үзэгдэл юмсын хоорондын
үлэмжийн нарйин холбоо харьцааг тусгана.
Хэрвээ сэрэл хүртэхүй нь мэдрэхүйн эрхтэн,
шууд үйлдэл үзүүлсэн зүйлийн шинж чанарыг
тусгадаг бол

28. • сэтгэхүй нь танин мэдэхүйн шууд биш зам
бөгөөд тэр нь үзэгдэл юмсын мөн чанарт
гүнзгий нэвтрэн орж, тэдгээрийн дотоод
зүй тогтлыг нээн илрүүлж, хүнд тодорхой
мэдлэг өгдөг хүчирхэг зэвсэг юм. сэтгэцийн
процессын нэг чухал хэсэг нь тогтоох ой
юм. хүний практик амьдралд урьд өмнө
тохиолдож байсан зүйл болон хүний бодол
санааны ул мөрийг оюун ухаанд тогтоон
хадгалж, хожим түүнийг сэргээн санаж,

29. • гаргах сэтгэцийн процессыг ой гэнэ.
сэтгэцийн өөр нэгэн чухал процесс нь
зохион бодох юм. Бодит байдлыг
бүтээлчээр тусгах сэтгэцийн процессыг
зохион бодох гэнэ. Хүний өөртөө байсан
сэтгэгдлүүдийг хослуулан нийлүүлж,
түүний дундаас шинэ төсөөлөл, шинэ үзэл
санааг буй болгоно. Энэ бол зохион бодох
процесс юм. Хүний зан байдал үйл
ажиллагааны тоо чанарын тодорхой
түвшинг илэрхийлэх сэтгэцийн тогтвортой
бүрдлийг сэтгэцийн шинж чанар гэнэ.

30. • Хүний сэтгэцийн шинж чанар түүний
практик үйл ажиллагааны явцад төлөвшин
хөгжинө. сэтгэцийн шинж чанарыг оюун
ухааны сэтгэцийн хөдөлгөөний болон
зоригийн гэж ангилна. сэтгэцийн шинж
чанарт бие хүний анхаарал, зан төлөв
сэтгэлийн хөдөлгөөн, зориг авъяас билэг,
зэрэгсэтгэлзүйн онцлог чанарууд
багтана.Тухайн үед тодорхой нөхцлөөр
хүний идэвхийг сэргээх буюу бууруулах
замаар илэрч байгаа сэтгэцийн үйлийн
харьцангуй тогтвортой түвшинг

31. • сэтгэцийн байдал гэнэ. Хүний сэтгэцийн
байдал нь өдөр бүр харилцан адилгүй
түвшинд байж болох бөгөөд энэ нь хүний
ажлын амжилт, биеийн эрүүл мэнд, гаднаас
нөлөөлөх нийгэм физиологийн хүчин
зүйлийн нөлөөнөөс шалтгаална. Тухайн үед
Хүний сэтгэцийн процессууд болон
сэтгэцийн шинж чанаруудын хослол ямар
байгаагаар сэтгэцийн байдал
тодорхойлогдоно.

32. • АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА