İYİLİKSEVERLİĞİN MALİYETLERİ

1. İYİLİKSEVERLİĞİN
MALİYETLERİ:
İktisat Bilimi Perspektifinden İyilikseverliğin Eleştirisi
Bu sunum şu kaynaktan yararlanılarak hazırlanmıştır: Coşkun Can Aktan , ‘İyilikseverliğin Maliyetleri» içinde: C C Aktan ve
S Yay, Kurumsal Sosyal Sermaye, Ankara: Seçkin Yayını, 2019.
Sunumu Hazırlayan: Zeynep Kuru
PROF.DR. COŞKUN CAN AKTAN

2. İÇİNDEKİLER
I. GİRİŞ
II. İYİLİKSEVERLİĞİN MALİYETLERİ
III. Gossen Yasası ve İyilikseverliğin Maliyeti
IV. Kamu Tercihi İktisadı Perspektifinden İyilikseverliğin Eleştirisi: Semiriyeli Çıkmazı
V. İyilikseverliğin Maliyeti: Tembellik ve Rehavet
VI. SONUÇ

3. 1.GİRİŞ
İyilikseverlik, herhangi bir açık ya da zımni bir karşılık beklemeden gönüllü
olarak ya da zımni olarak başkalarına yardım(lar) da bulunmaktır.
İnsanlar, hiçbir menfaat beklemeksizin başka
insanlara ve/veya canlılara “gönüllü” yardımda
bulunabilirler.
İnsanlar, bulundukları ortam ve pozisyona
menfaat beklemeksizin başka insanlara ve/veya
canlılara yardım edebilirler.

4. İyilikseverlik, yüksek erdemler kategorisinde bir yeri hak eden bir ahlaki davranıştır.
İyilikseverlik ise sosyal yaşamda her zaman takdir ve övgüyü hak eden bir altın kuraldır.
Ceteris Paribus’a göre; insan kendi menfaatlerini maksimize eden rasyonel “homo
economicus” olarak tanımlansa da, insanın alturistik (iyiliksever) yönü olduğu da bir
gerçektir.
İyilikseverliğin acaba olumsuz (negatif) bazı yönleri yok mudur?
İyilikseverliğin iyilik yapan kişiye ve iyilik elde edene yüklemiş olduğu bazı maliyetler
söz konusu değil midir?

5. 2.İYİLİKSEVERLİĞİN MALİYETLERİ
“Hiç kimse bir köpeğin başka bir köpekle adil bir kemik değiş-tokuşu yaptığını
görmemiştir. Aynı şekilde, hiç kimse bir hayvanın başka bir hayvana hareketlerle
ya da kendi doğal sesiyle, ‘bu benim, o senin’; ‘sendekine karşılık kendiminkini
sana vermek istiyorum’ dediğini görmemiştir. Bir hayvan bir insandan ya da başka
bir hayvandan bir şey almak istediğinde, o insanın ya da hayvanın yardım etmesini
sağlamak için onu kandırmaktan başka yol bilmez. Köpek yavrusu anasına
yaltaklanır, yemek yiyen efendisinin onu da görmesini isteyen spanyel bin türlü
şaklabanlıkla dikkat çekmeye çalışır. Bazen insanın da kendi hemcinslerine karşı
aynı oyunlara başvurduğu olur, istediğini yaptırmak için başka bir yolu
kalmayınca türlü yaltaklanmalar, alçaltıcı hareketlerle karşısındakini
yumuşatmaya çalışır.”
Adam Smith

6. Ekonomik İnsan
- Homo Economicus -
Rasyonel İnsan
- Rasyonalite -
İyilik yapan bireylerin “ hangi amaçla ? ” iyilik yaptıklarını ve bu iyiliği yaparken
“ ne düşündüklerini ? ” “homo economicus” ve “rasyonalite” varsayımları ile
açıklayabiliriz.
Bireylerin tercihlerinde hem homo economicus motifi, yani rasyonel düşünme ve karar
verme hem de bireysel çıkar maksimizasyonu hakimdir.

7. Gossen Yasası ve İyilikseverliğin Maliyeti
 Çölde susuz kalmış bir insana verilecek ilk suyun
önemi büyüktür, fakat sonradan verilen suların önemi
giderek azalmakta ve bir süre sonra rahatsızlık
vermektedir.
 Bu noktadan sonra ilave her bardak suyun faydası
negatif olacak, yapılan iyilik bir anlam ifade etmeyecektir.
 Susuz kalmış birey tamamen susuzluğunu giderdiğinde
sudan elde edeceği maksimum faydaya ulaşacaktır.
İşte, Gossen Yasası bu noktadan sonra önem arz
etmektedir.

8. Şekil 1: Tüketilen Su Miktarı için Toplam ve Marjinal
Fayda Eğrileri
Tablo 1: Tüketilen Su Miktarı için Toplam ve Marjinal
Fayda
Tüketilen Su
Miktarı
(Bardak)
Toplam Fayda Marjinal Fayda
0 0 0
1 20 20
2 35 15
3 45 10
4 50 5
5 50 0
6 45 -5

9. Gossen Yasası’nda bir mal/hizmet, ilk biriminden itibaren tüketilmeye başlandığında toplam fayda azalan bir
hızla artarken, marjinal fayda, ilk birimden itibaren azalmaktadır.
 Örneğimize göre, çölde susuz kalmış bireyin tükettiği
ilk bardak suyun faydası 20 birimdir.
 İkinci bardak suyu içtiğinde toplam faydası 35 birime,
üçüncü bardak suyu içtiğinde 45 birime ve dördüncü
bardak suyu içtiğinde ise 50 birime çıkacaktır.
 Beşinci bardak suya kadar tüketilen su miktarı (bardak)
ile toplam fayda arasında pozitif bir ilişki söz
konusudur.

10. Toplam fayda en yüksek düzeye ulaştıktan sonra ilave tüketimin toplam faydaya katkısı negatif değer
almaktadır. Tüketici gittikçe azalan bir marjinal fayda düzeyi ile, yani Gossen Yasası ile karşı karşıyadır.
Sonuç olarak bir malın kullanım değerini o malın karşıladığı ihtiyaç belirler.

11.  İktisadi faaliyetlerin iki kutbu vardır :
1) İnsan ihtiyaçları ve
ihtiyaçların tatmininde
kullanılan araçlar
2) İnsan isteklerini
belirleyen ihtiyaçlar
 Değer, bir malı seçen bir bireyin, o mala karşı benimsediği tutum ve davranışlardır.
 Malların bir değere sahip olması ancak bireylerin ihtiyaçlarını
karşılaması ile olmaktadır.
 Dolayısıyla değer özneldir
Menger’e göre ;
 İnsanların tercihleri zamanla bulunduğu duruma/konuma
göre değişebilir.

12. Adam Smith’in
Değer Paradoksu Tezi
Çölde susuz kalmış ve susuzluktan ölmek
üzere olan birine bir elmas veya bir bardak
su teklif edilse, hiç kuşkusuz bir bardak
suyu seçecektir.
Çünkü suya yüklediği değer elmastan daha
fazladır ve suyu içmez ise ne elmasın ne de
başka bir şeyin onun için bir anlamı
olmayacaktır.

13. Kamu Tercihi İktisadı Perspektifinden
İyilikseverliğin Eleştirisi: Semiriyeli Çıkmazı
Devletler/hükümetler neden iyilik yapar ?
Devletler/hükümetler “ refah devleti ” anlayışı gereği toplumun sosyal refahını
maksimize etmek amacıyla sosyal yardım, sosyal teşvik, sosyal tazmin vb.
araçlarla çeşitli müdahalelerde bulunurlar.
Bu müdahaleler ise çoğu kez politik çıkar amaçlı olmaktadır.

14. Bunun nedeni ise, alınan tüm kararların temelde bireylerin tercihlerinin bir sonucu olarak ortaya çıkması ve
bireylerin bu tercihlerini belirlerken rasyonel davranıp, özel çıkarlarını maksimize etmeyi amaçlamasıdır.
Bu iki durum da “ Kamu Tercihi Teorisi (Public Choice Theory) ”nin temel varsayımları arasında yer
almaktadır.
James M. Buchanan’ın yayınladığı (1975) “Semiriyeli Çıkmazı” adlı çalışmasında;
o Devletin/hükümetin yaptığı bu müdahaleler Kamu Tercihi Teorisi perspektifinden
analiz edilmektedir.
o Semiriyeli Çıkmazı devletin/hükümetin ve bu müdahalelerden faydalananların
pazarlık ettiği ve yardımların istismar edildiği bir oyundur.
JamesM.Buchanan

15. Merkezi hükümetin fakirlere, işsizlere ve sakatlara yaptıkları kamusal yardımlar sonuçta israf, savurganlık,
yasal soygun, rant kollama, ve başkaca türlü türlü istismarlara dönüşebilir.
Bu çerçevede kamusal iyilikseverlik üzerine inşa edilmiş paternalist devletin sosyal maliyetlerinin gözardı
edilmemesi gerekir.
Sonuç olarak ;
Bastiat
Bastiat ise; “ Sahte İyilikseverlik ” olarak
tanımladığı söz konusu devlet müdahalelerine
karşı uyarılarda bulunmuş ve bu tür
müdahalelerin hem özgürlüğü hem de adaleti
zedeleyeceğini belirtmiştir

16. İyilikseverliğin Maliyeti: Tembellik ve Rehavet
Hem kamusal iyilikseverliğin hem de bireysel
iyilikseverliğin göz ardı edilmeyecek bir diğer maliyeti ise;
Aylaklığın Göreli Fiyatını Ucuzlatmasıdır.
Örneğin sürekli iyilik alan bir kimsenin bedavacı/ beleşçi
olma davranışı alışkanlık haline dönüşebilir.
Bu nihayetinde bireyin tembelliği , rehaveti ve ataleti
tercih etmesi anlamına gelir.

17. “Soğuk bir kış gününde karıncalar yazın biriktirdikleri yiyecekleri yuvalarından çıkarıp kurutuyorlarmış.
Açlıktan ölmek üzere olan bir ağustosböceği yanlarına yanaşarak, yaşamının kurtulması için bir lokma
yiyecek istemiş.
“Geçen yaz boyunca ne yaptınız siz?” diye sormuş karıncalar.
“Ne mi yaptım? Gece gündüz şarkı söyledim durdum,” demiş ağustosböceği.
Yiyeceklerini korumaya alan karıncalar,
“İyi o zaman,” diyerek gülmüşler.
“Bütün bir yaz şarkı söylediniz demek.
Kışın da oynarsınız artık. ”Yazın çalan, kışın oynar.”
Ünlü Karınca-Ağustos Böceği Masalı :

18. Hikayeden Çıkarılacak Sonuç ;
Karıncalar çalışmayı severken, ağustos böcekleri tembelliği (rehaveti) benimserler.
İnsanlar da huy bakımından bu iki kategoride sınıflandırılabilirler.
Ancak hayvanlardan farklı olarak insanlar motivasyon yönetimi ile bu iki huy arasındaki tercihlerini
değiştirme iradesini ortaya koyabilirler.
Her insanın doğasında var olan ama aynı zamanda dışsal faktörler ile de bir dereceye kadar değiştirilebilecek olan
iki huyu (mizaç yapısı) vardır:
 Çalışmayı Sevmek
 Aylaklığı Yeğlemek
Bir iyilikseverin müdahalesi ile bireyin çalışma ve aylaklık arasındaki tercihi olumlu ve / veya olumsuz yönde
değişebilir. Aylaklık durumundaki bireye yapılacak olan iyilik, onu olumlu yönde motive edebilir ve çalışmaya
sevk edebilir.

19. Örneğimiz üzerinden
iyilikseverliğin olumsuz maliyeti
şu şekilde özetlenebilir :
Eğer karıncalar merhamet duygusuyla
ağustos böceğine bir defa dahi olsa
yardım etmiş olsalardı, bir başka kış
ağustos böceklerini tekrar yuvalarının
kapısında dilenirlerken göreceklerdir.
Şekil 3: Çalışma ve Aylaklık Tercihi

20. SONUÇ
“Bütün eylemlerinde iyiliğin peşinden koşan bir insanın
bir maliyet katlanacağı kesindir,
çünkü iyi olmayan çok sayıda insan vardır.”
Niccolò Machiavelli
“… iyilikler yavaş yavaş hayat geçirilmeli;
tadına böylece daha iyi varılmalıdır.”
Niccolò Machiavelli
Bireysel iyilikseverlikte, iyilik yapanın mutlak olmasa dahi
katlanabileceği muhtemel maliyet nankörlük ve vefasızlıktır.
İyiliklerin marjinal faydası iyilik elde eden kişinin gözünde
giderek azalma eğilimindedir.
İyilikseverliğin, iyilik elde eden kişiyi atalet ve rehavete
yöneltmesi gibi olumsuz etkisi olabilmektedir.
İyilik “iyi” bir şeydir ama insan tabiatı esas alındığında
muhtemel olumsuz etkileri kaçınılmazdır.

21.  Başka bir açıdan da şu söylenebilir :
İnsanlar ne sadece “iyi”dir, ne de sadece “kötü”…
Mutlak kategorik bir anlamda ne ahlaklı ne de ahlaksız olduğumuz gibi insanlar da hayatta kalmak için
diğer canlı türlerinin yaptıkları şeyi yaparlar; karar ve tercihlerini en başta hayatta kalmak üzerine inşa
ederler.
 İnsanlar rasyonel davranırlar, kişisel menfaatlerini gözetirler, fayda ve menfaatlerini azamileştirmek
gayreti içinde olurlar.
 Fayda ve menfaatleri tatmin düzeyine eriştikten sonra da o fayda ya da iyiliklere atfettikleri değer azalır
ve geçmişte elde ettikleri fayda ve menfaatleri unuturlar.
 Sonrasında ise nankörlük, vefasızlık ve saire davranışlara yönelerek erdemli bir insan vasfını
kaybederler.
 Sonuç olarak çalışmadan iyiliklere alışmış ya da alıştırılmış bir birey, çalışma yerine aylaklığı
(tembelliği) tercih edebilir.