1. Зардлын бүртгэл
Лекц 13,14
Үндсэн ба дайвар бүтээгдэхүүний
өртөг тооцох
Хичээлийн индекс: BA 302
Хичээлийн кредит: 3кр
Судлах анги: СМ-3, НББ-3, ҮМ-3

2. 


I Дайвар ба үндсэн бүтээгдэхүүний тухай
ойлголт
II. Дайвар бүтээгдэхүүний өртөг тооцох аргууд,
бүртгэл
III. Үндсэн бүтээгдэхүүний өртөг тооцох аргууд,
бүртгэл

3. 

Олон төрлийн бүтээгдэхүүнийг нэгэн зэрэг
үйлдвэрлэх явцад гарсан зардлыг бүтээгдэхүүн
тус бүрээр зөв хуваарилан өртөг тооцох
шаардлага гарч ирдэг.
Бүтээгдэхүүнүүдэд зардлыг зөв хуваарилахын
тулд тэдгээр бүтээгдэхүүнийг дотор нь үндсэн
ба дайвар бүтээгдэхүүн гэж ангилна. Жишээ
нь: Модон эдлэлийн үйлдвэрлэлийн үндсэн
бүтээгдэхүүн
нь
тавилга,
дайвар
бүтээгдэхүүн нь модны үртэс болно.

4. 

Үндсэн бүтээгдэхүүн
гэдэг нь тухайн
үйлдвэрийн газрын үйлдвэрлэхээр зорьж
байгаа бүтээгдэхүүн юм.
Дайвар бүтээгдэхүүн гэдэг нь үндсэн
бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх явцад эсвэл
үндсэн
бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлд
зарцуулах түүхий эд материалыг бэлтгэх
явцад гардаг, зах зээлийн эрэлт бага,
цаашид
ашиглагдаж
ч
болох
ашиглагдахгүй ч байж болох бүтээгдэхүүн
юм.

5. 



Үйлдвэрлэлийн
шат
дамжлагын
явцад
бүтээгдэхүүнийг үндсэн ба дайвар, эсвэл хэд хэдэн
үндсэн бүтээгдэхүүн болгон ангилж болох тодорхой
цэг байдаг.
Энэ цэгийг бүтээгдэхүүн хуваагдах цэг гэнэ.
Хоѐр ба түүнээс дээш үндсэн бүтээгдэхүүнийг
хамсарсан бүтээгдэхүүн гэнэ.
Хамсарсан бүтээгдэхүүнүүд үйлдвэрлэгдэж дуусах
хүртлээ өөрөөр хэлбэл, бие даасан бүтээгдэхүүн
болж тусгаарлагдах хүртлээ нэгдсэн нэг өртөгтэй
байдаг

6. 

Хамсарсан бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх
явцад
бөөн
дүнгээр
гарсан
шууд
материал,
шууд
хөдөлмөр,
ҮНЗ-ыг
хамсарсан зардал гэнэ.
Үндсэн ба дайвар бүтээгдэхүүний өртгийг
зөв тодорхойлохын тулд хамсарсан
зардлыг үндсэн бүтээгдэхүүн тус бүрээр
зөв хуваарилах шаардлагатай. Нөгөө
талаас
хамсарсан
зардлаас
дайвар
бүтээгдэхүүнд хуваарилж, өртөг тооцох
эсэх талаар асуудал гарч ирдэг.

7. Дайвар
бүтээгдэхүүний
өртгийг
тодорхойлоход
2
үндсэн
зарчмыг
баримтална.
1. Хамсарсан зардлаас дайвар бүтээгдэхүүнд
хуваарилахгүй байх. Өөрөөр хэлбэл
хамсарсан
зардлыг
зөвхөн
үндсэн
бүтээгдэхүүнүүдэд хуваарилах арга, Энэ
нь дайвар бүтээгдэхүүний өртгийг тусад
нь тооцохгүй гэсэн үг.
2. Хамсарсан зардлын зарим хэсгийг дайвар
бүтээгдэхүүнд хуваарилж, түүний өртгийг
тусад нь тооцох


8. 

Нэгдүгээр арга. Дайвар бүтээгдэхүүнийг цаашид
ашиглах эсэх нь тодорхойгүй байгаа үед энэ аргыг
ашиглана. Дайвар бүтээгдэхүүний өртгийг тооцсон
эсэхээс үл хамааран үйлдвэрлэлийн явцад дайвар
бүтээгдэхүүн гарна.
Нэгэнт
гарсан
дайвар
бүтээгдэхүүнийг
үйлдвэрлэлийн үр ашгийг дээшлүүлэхийн тулд ямар
нэгэн байдлаар ашиглахыг зорьдог. Цаашид
борлуулах, эргүүлж ашиглах зорилт тавьдаг. Энэ арга
2 үндсэн хувилбартай.

9. 
Дайвар
бүтээгдэхүүнд
зардал
хуваарилахгүйгээр,
борлуулсан
үед
борлуулалтаас орох орлогын хэмжээгээр
Мөнгөн хөрөнгийн юмуу Авлагын дансны
Дт-д дараах данснуудын аль нэгний Кт -ээс
бичиж орлого болгоно. Үүнд:
◦
◦
◦
◦
Борлуулалтын орлого
Бусад орлого
Борлуулсан барааны өртөг
ҮНЗ

10. 

Дайвар бүтээгдэхүүнд хамсарсан зардлаас
хуваарилахгүйгээр түүнийг дахин боловсруулах
зардлаар үнэлж орлогод авч болно.
Энэ тохиолдолд “ДҮ - дайвар бүтээгдэхүүн”
дансны Дт-д гарсан зардлыг Түүхий эд
материал, Цалингийн өглөг, ҮНЗ данснуудын
Кт–ээс хуримтлуулах бөгөөд уг ДҮ дансны Кт –
ээс дайвар бүтээгдэхүүнийг орлогод авч
борлуулсан
үед
Бусад
орлого
юмуу
Борлуулалтын орлого дансны Кт – ээс бичилт
хийнэ.

11. 


Хоѐрдугаар арга. Хамсарсан зардлын зарим
хэсгийг дайвар бүтээгдэхүүнд хуваарилж,
түүний өртгийг тусад нь тооцох. Дайвар
бүтээгдэхүүнийг аж ахуй болон зах зээлийн
зориулалтаар ашигладаг бол түүнд хамсарсан
зардлаас зардал хуваарилан, уг хуваарилсан
зардал
ба
түүнийг
цаашид
дахин
боловсруулахтай холбогдон гарсан зардлын
нийлбэрээр үнэлж дайвар бүтээгдэхүүнийг
орлогод авна. Ийнхүү үнэлэхдээ 2 аргыг
ашиглана.
Орлуулах өртгийн арга
Зах зээлийн үнээр бүртгэх арга

12. 

Орлуулах өртгийн арга. Хэрвээ дайвар
бүтээгдэхүүнийг дотооддоо ашигладаг бол энэ
аргыг ашиглана. Энэ аргын үед дайвар
бүтээгдэхүүнийг дотооддоо үйлдвэрлэж болох
өртөг юм уу эсвэл гаднаас бөөнөөр нь худалдан
авч болох үнээр нь үнэлэн холбогдох ДҮ
дансны Кт – ээс түүнийг ашиглах цех тасгийн
ДҮ дансны Дт – д бичнэ. Энэхүү өөртөө
үйлдвэрлэж болох үнэ юмуу бөөнөөр нь
худалдан авч болох үнийг орлуулах өртөг гэнэ.
Орлуулах өртөг = ЗЗҮ – дахин боловсруулах
өртөг- борлуулалтын зардал - борлуулалтын
ашиг

13. 
Зах зээлийн үнээр үнэлж бүртгэх арга.
Хэрвээ аж ахуйн нэгж байгууллага дайвар
бүтээгдэхүүнийг гадагш борлуулдаг бол
түүнийг зах зээлийн үнээр нь үнэлж
бүртгэнэ.
Энэ
аргын
үед
дайвар
бүтээгдэхүүнд
ноогдуулж
хуваарилсан
өртгөөр “Дайвар бүтээгдэхүүн” дансны Дт-д
холбогдох ДҮ дансны Кт – ээс бичилт хийж
орлогод
авах
бөгөөд
дайвар
бүтээгдэхүүнийг орлогод авсны дараа
түүнийг дахин боловсруулахтай холбогдон
гарсан материал, цалин, ҮНЗ-ыг дайвар
бүтээгдэхүүний өртөгт нэмж тусгана.

14. 


Дайвар бүтээгдэхүүнийг зах зээлийн үнээр үнэлж
бүртгэхдээ түүнд цаашид нэмэлт боловсруулалт
хийх эсэхийг харгалзан үзэж, дараах 2 аргын аль
нэгээр үнэлнэ.
Хэрвээ
дайвар
бүтээгдэхүүнд
нэмэлт
боловсруулалт
хийдэггүй
бол
төлөвлөсөн
борлуулалтын үнээр үнэлж дансны бичилт хийнэ.
Дайвар бүтээгдэхүүнд нэмэлт боловсруулалт
хийж байж борлуулах бол түүнийг борлуулахаар
төсөвлөсөн
зах
зээлийн
үнээс
нэмэлт
боловсруулалттай холбогдон гарах зардлыг
хассан өртгөөр үнэлж дансны бичилт хийнэ.

15. 
Дайвар
бүтээгдэхүүнд
ногдуулж
хуваарилсан өртгөөр “Дайвар бүтээгдэхүүн”
дансны Дт-д холбогдох ДҮ дансны Кт – ээс
бичилт хийж орлогод авах бөгөөд дайвар
бүтээгдэхүүнийг орлогод авсны дараа
түүнийг дахин боловсруулахтай холбогдон
гарсан материал, цалин, ҮНЗ – ыг дайвар
бүтээгдэхүүний өртөгт нэмж тусгана.

16. Хамсарсан
зардлыг
хамсарсан
бүтээгдэхүүнд хуваарилахдаа уг зардлаас
дайвар бүтээгдэхүүнд хуваарилсан бол
түүнийг хасаад үлдэх хэсгийг хамсарсан
бүтээгдэхүүнд
хуваарилна. Хамсарсан
зардлыг
хамсарсан
бүтээгдэхүүнд
хуваарилах 4 арга байдаг.
1. Зах зээлийн буюу борлуулалтын үнийн
арга
2. Нэгжийн дундаж өртгийн арга
3. Жигнэсэн дундаж өртгийн арга
4. Тоо
хэмжээний нэгжийн арга /жин
хэмжээний нэгжийн өртгийн арга/


17. 


Зах зээлийн буюу борлуулалтын үнийн арга
2 нөхцлийг харгалзан хуваарилна. Үүнд:
1. Бүтээгдэхүүн хуваагдах цэгээс хойш
хамсарсан
бүтээгдэхүүнд
нэмэлт
боловсруулалт хийгддэггүй бол хамсарсан
бүтээгдэхүүний
зах
зээлийн
үнийн
харьцаагаар
хамсарсан
зардлыг
хуваарилна.

18. 




Жишээ нь: Компани А, Б гэсэн 2 төрлийн үндсэн
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Уг 2 бүтээгдэхүүнийг
үйлдвэрлэхэд бүтээгдэхүүн хуваагдах цэг хүртэл
гарсан зардал (хамсарсан) 250000 төгрөг байв.
Хамсарсан зардлаас 10000 төгрөгийг дайвар
бүтээгдэхүүний өртөгт хуваарилсан.
Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ:
А бүтээгдэхүүн 50 кг, Б бүтээгдэхүүн 30кг.
Нэгжийн зах зээлийн үнэ
А бүтээгдэхүүнийх 6000 төгрөг, Б бүтээгдэхүүнийх
4000 төгрөг.

19. ҮйлдвэрБүтээг
лэсэн
дэхүүний бүтээгдэхүү
төрөл
-ний тоо
хэмжээ
À
á¿òýýãäý
õ¿¿í
Á
á¿òýýãäý
õ¿¿í
Ä¿í
Нэгжий
н
ЗЗҮ
Нийт
ЗЗҮ
Зах
зээлийн
үнийн
дүнд
эзлэх
хувь
Хамсарса
н
зардлын
хуваари
лалт
50
6000
300000
71.40
171360
30
4000
120000
28.60
68640
420000
100.00
240000

20. 

А бүтээгдэхүүний нэгжийн өртөг = 171360/50кг =3427.2
төгрөг
Б бүтээгдэхүүний нэгжийн өртөг = 68640 / 30кг = 2288
төгрөг

21. 
2. Бүтээгдэхүүн хуваагдах цэгээс хойш
үндсэн
бүтээгдэхүүнүүдэд
нэмэлт
боловсруулалт хийгддэг бол нэмэлт
боловсруулалттай
холбогдон
гарах
зардлыг борлуулалтын үнээс хассан
цэвэр борлуулалтын үнийн харьцаагаар
хамсарсан
зардлыг
үндсэн
бүтээгдэхүүнүүдэд хуваарилна.

22. 
Өмнөх жишээг бага зэрэг өөрчлөөд А, Б
бүтээгдэхүүнд
бүтээгдэхүүн
хуваагдах
цэгээс
хойш
нэмэлт
боловсруулалт
хийгддэг гэж авч үзье. А бүтээгдэхүүнийг
дахин боловсруулахад нийтдээ 60000
төгрөг,
Б
бүтээгдэхүүнийг
дахин
боловсруулахад 15000 төгрөгийн нэмэлт
зардал гарна. Дахин боловсруулсан А
бүтээгдэхүүний нэгжийн зах зээлийн үнэ
10000 төгрөг, Б бүтээгдэхүүнийх 6000
төгрөг гэж үзээд хамсарсан зардлыг үндсэн
бүтээгдэхүүнүүдэд хуваарилъя.

23. Ү-сэн
Бүт
Тоо
төрөл хэмжээ
Нэгжийн
ЗЗҮ
Нийт
ЗЗҮ
Бүт хувааг Бор-тын
дах цэгээс /цэвэр Хувийн
хойш
болом
жин
гарах
жит/ үнэ
зардал
Хам
зард
лын
хуваа
рилалт
À á¿ò
50
10000
5000
00
60000
440000
72.7
174480
Á á¿ò
30
6000
1800
00
15000
165000
27.3
65520
6800
00
75000
605000
100.0 240000
Ä¿í

24. 


А
бүтээгдэхүүний
нэгжийн
өртөг
=
(60000+174480) / 50 = 4689.60 төгрөг
Б
бүтээгдэхүүний
нэгжийн
өртөг
=
(15000+65520) / 30 = 2468.00 төгрөг
Өртгийн
болон
нийт
ашгийн
хувь
бүтээгдэхүүн тус бүрээр ялгаатай байж
болно.

25. 


Нэгжийн дундаж өртгийн аргаар хамсарсан
зардлыг хуваарилах
Энэ аргаар хамсарсан зардлыг үндсэн
бүтээгдэхүүнүүдэд
хуваарилахдаа
эхлээд
хамсарсан
зардлыг
нийт
үйлдвэрлэсэн
бүтээгдэхүүний
тоо
хэмжээнд
хувааж
бүтээгдэхүүний
нэгжид
ногдох
зардлын
хэмжээг тооцно. Дараа нь бүтээгдэхүүний
нэгжид ногдох зардлыг бүтээгдэхүүн тус
бүрийн үйлдвэрлэсэн тоо хэмжээгээр үржүүлэх
замаар хамсарсан зардлыг хуваарилна.
Өмнөх
жишээний
өгөгдлийг
ашиглан
хамсарсан зардлыг нэгжийн дундаж өртгийн
аргаар хуваарилъя.

26. 



Бүтээгдэхүүний нэгжид ногдох хам зардал=25000010000/80кг = 3000 төгрөг
А бүтээгдэхүүнд хуваарилагдах = 50кг х 3000 төгрөг
= 150000 төгрөг
Б бүтээгдэхүүнд хуваарилагдах = 30кг х 3000 төгрөг
= 90000 төгрөг
Хамсарсан зардлын хуваарилалтаас үзэхэд 1 кг
бүтээгдэхүүнийг 6000 төгрөгөөр борлуулах учир
ашиг ихтэй, харин 1 кг Б бүтээгдэхүүнийг 4000
төгрөгөөр борлуулах учраас ашиг багатай байна.
Энэ арга нь чанарын хувьд адилхан, нэг нэгжээр
илэрхийлэгдсэн
үндсэн
бүтээгдэхүүнүүдэд
хамсарсан зардлыг хуваарилахад тохиромжтой
арга юм.

27. 




Жигнэсэн дундаж өртгийн аргын үед эхлээд
үндсэн бүтээгдэхүүнүүдийн чанарын хувьд нэг
нэгжид шилжүүлэх жигнэх хүчин зүйлийг
бүтээгдэхүүний төрөл тус бүрээр тодорхойлно.
Үүний дараа жигнэх хүчин зүйлийг ашиглан
хамсарсан
зардлыг
хамсарсан
бүтээгдэхүүнүүдэд хуваарилна.
Жигнэсэн тоо хэмжээ= Үйлдвэрлэсэн тоо
хэмжээ х Жигнэсэн хүчин зүйл
Жигнэсэн дундаж өртөг= Хуваарилагдах хам
зардал / Жигнэсэн тоо хэмжээ
Хуваарилалт = Бүтээгдэхүүн тус бүрийн
жигнэсэн тоо хэмжээ х Жигнэсэн дундаж өртөг
Нэгжийн өртөг = Жигнэсэн дундаж өртөг х
Жигнэсэн хүчин зүйл

28. 
Жишээ: А бүтээгдэхүүний 1 кг нь 1-тэй тэнцүү, түүнтэй
харьцуулахад Б бүтээгдэхүүний 1 кг нь 2 кг А бүтээгдэхүүнтэй
тэнцүү гэе.

Бүтээгдэхүүний нэгжид ногдох хам зард=
250000-1000/50х1+30х2=2181.82 төгрөг
А бүт –д хуваарилагдах = 50 кг х 2181.82 = 109091 төгрөг
Б бүт – д хуваарилагдах = 60 кг х 2181.82 = 130902 төгрөг





Эндээс 1 кг А бүтээгдэхүүний өртөг 2181.82 төгрөг, 1 кг Б
бүтээгдэхүүний өртөг 2181.82 х 2 = 4363.64 төгрөг болно.
Энэ арга нь нэгжийн дундаж өртгийн аргын дутагдлыг
арилгадаг боловч нэг нэгжид шилжүүлэх коэффициентийг
тэр бүр үндэслэлтэй тогтоох боломж бага байдаг.

29. 

Жин хэмжээний нэгжийн өртгийн арга (Тоо
хэмжээний нэгжийн арга )
Үндсэн бүтээгдэхүүнүүд өөр өөр хэмжих
нэгжээр илэрхийлэгдэх тохиолдолд хамсарсан
зардлыг
үндсэн
бүтээгдэхүүнүүдэд
хуваарилахдаа тоо хэмжээний нэгжийн аргыг
хэрэглэнэ. Энэ аргын үед эхлээд үндсэн
бүтээгдэхүүнүүдийг тодорхой нэг нэгжээр
илэрхийлэгдсэн түүхий эдийн гарцаас
нь
үндэслэн нэг нэгжид шилжүүлэн тооцож, дараа
нь нийт бүтээгдэхүүнд тухайн бүтээгдэхүүний
эзлэх хувийн жингийн харьцаагаар зардлыг
хуваарилна.

30. 





А. Еркеш, О.Нүржигмаа “Нягтлан бодох
бүртгэл” УБ хот 2008 он
Ц. Баянмөнх “Зардал, удирдлагын нягтлан
бодох бүртгэл” (нэгдүгээр дэвтэр) УБ хот 2005
он
Г. Алтанзаяа, Г. Мөнхзул “Зардлын бүртгэл” УБ
хот 2001 он
Н. Агваан “Нягтлан бодох бүртгэл” УБ хот 2004
он
Асри Хаммер “Зардлын нягтлан бодох бүртгэл”
УБ хот 2000 он
Barfield Raiborn Kinney “Cost accounting” 1998
year