Αρχιτεκτονικοί Ρυθμοί, Οι Ναοί των Αρχαίων Ελλήνων Μία παρουσίαση της κ.Καννά Ελένης ΠΕ02, Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο ΑΕΙ Πατρών

2. Οι ναοί των αρχαίων Ελλήνων
• Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν ναό αποκλειστικά το
ιδιαίτερο κτίσμα, μέσα στο οποίο στεγαζόταν και
φυλασσόταν το άγαλμα της λατρευόμενης θεότητας, σε
αντιδιαστολή προς το Ιερό, δηλαδή τον ιερό χώρο, ο
οποίος περιλάμβανε τον ναό, τους βωμούς, τα
αναθήματα και τις κατοικίες των ιερέων.

3. • Η ιστορία της αρχιτεκτονικής των αρχαίων Ελλήνων
μας διδάσκει ότι ναοί άρχισαν να κατασκευάζονται
από την ομηρική εποχή και έπειτα και πως οι
προγενέστεροι τόποι λατρείας ήταν τα Ιερά.
Πράγματι, στα κυριότερα δηλαδή προϊστορικά
κέντρα της Ελλάδας, στις Μυκήνες, στην Τίρυνθα,
στην Κρήτη -στις Κνωσό και Φαιστό- δεν βρέθηκαν
λείψανα ναών με την παραπάνω έννοια, σχεδόν
όμως σε όλα τα μέρη της ελληνικής γης
αποκαλύφθηκαν λείψανα βωμών στις μεγάλες
αυλές των προϊστορικών βασιλικών παλατιών.
Ναοί Ποσειδώνα (Σούνιο) – Αθηνάς Προναίας Δελφοί)

4. • Ο ναός στην ελληνική αρχαιότητα ήταν η κατοικία του θεού,
το κτήριο που στέγαζε το λατρευτικό άγαλμα μιας ή
περισσότερων θεοτήτων, και όχι ο χώρος συνάθροισης των
πιστών, όπως στο χριστιανικό κόσμο. Αυτό φανερώνει και το
ουσιαστικό «ναός», που προέρχεται από το ρήμα «ναίω»
(=κατοικώ). Το λατρευτικό άγαλμα τοποθετούνταν στο βάθος
του ναού, πάνω στον κατά μήκος άξονα του κτηρίου. Οι
πιστοί συγκεντρώνονταν στον περιβάλλοντα χώρο έξω από
το κτήριο του ναού, όπου βρισκόταν και ο βωμός για την
προσφορά θυσιών και την άσκηση της λατρείας.

5. Αρχαίος ναός Δήμητρας (Σαγκρί
Νάξου)
• Η επιλογή της θέσης όπου θα
εγειρόταν ο ναός σχετιζόταν με τις
ιδιότητες των Θεών.Ναοί αφιερωμένοι
στην Άρτεμη και στον Απόλλωνα
ανεγείρονταν σε κυνηγετικές περιοχές.
Ιερά της Ήρας και του Ερμή ιδρύονταν
επάνω σε αργιλώδη εδάφη, όπου τα
χώματα είναι πλούσια και κατάλληλα
για την εκτροφή βοοειδών. Τα ιερά της
Δήμητρας και του Διονύσου εξάλλου
βρέθηκαν σε εύφορα εδάφη- όπως
είναι γνωστό, οι δύο αυτές θεότητες
σχετίζονταν με την καλλιέργεια της γης
και ειδικότερα των σιτηρών και της
αμπέλου. Μεγάλα αγροτεμάχια όμως
φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη σχέση
με την Εστία, τον Ήφαιστο και τον Άρη.
Ο Ποσειδώνας και η Αφροδίτη, από
την άλλη, θεότητες που συνδέονται με
τη θάλασσα, είχαν τα ιερά τους σε
άγονα εδάφη, πλησίον όμως
αλιευτικών καταφυγίων. Οσο για τον
άρχοντα του Κάτω Κόσμου, τον Άδη,
και τη βασίλισσά του Περσεφόνη,
λατρεύονταν σε βαθιά, σκοτεινά
σπήλαια.

6. • Ο ναός χωρίζεται σε τρία μέρη:
• 1) ο πρόναος. Είναι ένας μικρός χώρος που το συναντάμε
στο μπροστινό μέρος του ναού.
• 2) ο σηκός. Είναι το κυρίως μέρος του ναού. Εδώ ήταν
τοποθετημένο το άγαλμα του θεού.
• 3) ο οπισθόδομος. Είναι ένας χώρος που βρίσκεται στο
πίσω μέρος του ναού.
• 4) Σε μερικούς ναούς, όπως στον Παρθενώνα, υπάρχει και
ένας τέταρτος χώρος πίσω από τον οπισθόδομο που
λέγεται οπισθόναος.

7. • ΕΘΘθθθ
Θησαυροφυλάκιο Δελφών
• Ναός Αθηνάς Νίκης
• Ως συνήθως ένας ναός έχει κίονες
στις στενές πλευρές του. Αν έχει
κίονες μόνο στη μια στενή πλευρά
λέγεται πρόστυλος. Αν έχει κίονες
και στις δύο στενές πλευρές
ονομάζεται αμφιπρόστυλος.
• Σε πολλές περιπτώσεις γύρω -
γύρω από το ναό υπάρχουν κίονες
(κολόνες) που δημιουργούν το
πτερόν ή περιστύλιο. Όταν ο ναός
περιβάλλεται από μια σειρά
κιόνων, λέγεται περίπτερος. Όταν
περιβάλλεται από δύο σειρές
κιόνων λέγεται δίπτερος.
• Σύμφωνα με όσα είπαμε
παραπάνω ο Παρθενώνας είναι
περίπτερος αμφιπρόστυλος ναός.

10. • Ο Ιωνικός ρυθμός
αρχίζει να
εμφανίζεται από
τις αρχές του 6ου
π.Χ. αιώνα, και
μάλιστα στα
παράλια της
μικρασιατικής
Ιωνίας, στα νησιά
του Αιγαίου και
στην Αττική.
Το Ερέχθειο στην Ακρόπολη των Αθηνών
(νοτιοδυτική άποψη).

11. • Το όνομα προέρχεται
από τους Ίωνες. Μετά
την κάθοδο των
Δωριέων
μετατοπίστηκε η
εμφάνισή τους κυρίως
προς τα ανατολικά, στα
νησιά του Αιγαίου και
στα δυτικά παράλια της
Μικράς Ασίας.

12. • Ο ιωνικός κίονας
αποτελείται από τρία
μέρη: το κιονόκρανο,
τον κορμό και τη βάση.
Ο κίονας στηρίζει το
θριγκό, που
αποτελείται από το
επιστύλιο, τη ζωφόρο
και το γείσο.

13. • Ο Ιωνικός ρυθμός
• 1: τύμπανον
• 2: ακρωτήριο
• 3: γείσο καταέτιο
• 4: γείσο
• 7: ζωφόρος
• 13: επιστύλιο
• 14: κιονόκρανο
• 17: κίονας
• 18: αυλάκια
• 19: στυλοβάτης
• 20: κοχλίας
• 21: αστράγαλος
• 23: σπύρα
• 24: δακτύλιοι

14. Η βάση
Το θεμέλιο και η βάση του κτηρίου στον
Ιωνικό ρυθμό αποτελείται από τον
στερεοβάτη που είναι το θεμέλιο και το
κρηπίδωμα που είναι τα σκαλάκια. Το θεμέλιο
είναι χτισμένο πάνω και μέσα στο έδαφος και
προεξέχει μόνο η πάνω επιφάνειά του, η
ευθυντηρία. Πάνω στο θεμέλιο είναι χτισμένο
το κρηπίδωμα, που σχηματίζει τρεις
αναβαθμούς (σκαλάκια). Ο τελευταίος
αναβαθμός ονομάζεται στυλοβάτης επειδή
επάνω στην επιφάνεια αυτή τοποθετείται η
βάση των κατακόρυφων στύλων. Στους
αρχαιότερους ναούς Ιωνικού ρυθμού τα
σκαλάκια μερικές φορές λείπουν, ενώ ο
στυλοβάτης είναι κατευθείαν πάνω στην
ευθυντηρία. Από τον 5ο π.Χ. αιώνα και μετά
αρχίζει να διαδίδεται η κατασκευή με τα
σκαλάκια, τα οποία στον 4ο και τον 3ο. π.Χ.
αιώνα παίρνουν μερικές φορές τεράστιες
διαστάσεις, ή έχουν περισσότερα από τρία
σκαλάκια. Στο Αρτεμίσιο για παράδειγμα
βρίσκουμε δέκα σκαλοπατάκια.

15. • Οι κίονες σε σύγκριση με τους
κίονες του δωρικού ρυθμού είναι
λεπτότεροι, στενεύουν ελαφρώς
προς τα πάνω, και έχουν
κατακόρυφες αυλακιές. Τα αυλάκια
αντί να συνδέονται μεταξύ τους με
οξείες κόψεις, χωρίζονται με μικρές
επίπεδες επιφάνειες που είναι
ανάμεσά τους. Συνήθως συναντάμε
μεταξύ 20 και 24 αυλακιών σε κάθε
κίονα, ενώ 24 είναι η κατά
προτίμηση κλασική διαρρύθμιση.
• Το κιονόκρανο είναι λεπτεπίλεπτο,
στηρίζεται πάνω στον αστράγαλο,
μια λεπτή πλάκα μεταξύ του κίονα
και του κιονόκρανου. Έχει πολλά
και φαρδιά διακοσμητικά
ανάγλυφα και καταλήγει στους
κοχλίες δεξιά και αριστερά, πάνω
στους οποίους στηρίζεται ένας
λεπτός άβακας διακοσμημένος με
κυματισμούς.

18. • Δωρικός Ρυθμός
ονομάζεται στην αρχαία
ελληνική αρχιτεκτονική,
και ειδικότερα στη
ναοδομία, ο ρυθμός
εκείνος που διακρίνεται
για τη λιτότητα, την
αυστηρότητα και τη
μνημειακότητά του από
τον πιο διακοσμητικό
Ιωνικό Ρυθμό.

19. • Οι απαρχές του Δωρικού Ρυθμού
πιστεύεται ότι βρίσκονται στο
Άργος και την Κόρινθο, δύο
σημαντικά δωρικά κέντρα τέχνης
κατά τη Γεωμετρική Περίοδο
(8ος αι. π.Χ.). Ωστόσο από τά
αρχιτεκτονικά κατάλοιπα τόσο
πρώιμης εποχής δεν έχουν
σωθεί, αφού μάλιστα για την
κατασκευή τους θα πρέπει να
είχε χρησιμοποιηθεί κυρίως
ξύλο. Πράγματι, ο Παυσανίας
αναφέρει ότι στον δωρικό ναό
της Ήρας στην Ολυμπία (έναν
από τους αρχαιότερους) είδε
έναν ξύλινο κίονα ανάμεσα
στους λίθινους. Φαίνεται ότι οι
ξύλινοι κίονες αντικαταστάθηκαν
σταδιακά με λίθινους. Αυτό
δικαιολογεί και το ότι κανένας
από αυτούς δεν είναι ίδιος με
κάποιον άλλο.

20. Κίονες
Κύριο χαρακτηριστικό των κιόνων
είναι η απουσία βάσης: οι κίονες
στηρίζονται απευθείας στον
στυλοβάτη. Τα κιονόκρανα είναι λιτά
σε σχέση με τους άλλους δύο
ρυθμούς. Αποτελούνται από δύο
μέρη, τον "εχίνο" και τον "άβακα". Ο
"άβακας" είναι το τετραγωνης
κάτοψης ανώτερο σημείο του κίονα
στο οποίο στηρίζεται το επιστύλιο,
ενώ ο "εχίνος" (αχινός) είναι το
αμέσως κατώτερο σημείο το οποίο
αποτελεί ομαλή μετάβαση από τον
"άβακα" στον κυρίως κίονα. Ένα
ακόμη χαρακτηριστικό των δωρικών
κιόνων είναι ότι οι αιχμές των
ραβδώσεών τους είναι οξείες και όχι
επίπεδες όπως στον Ιωνικό και τον
Κορινθιακό.

21. Θριγκός
Ο θριγκός στα δωρικά κτήρια αποτελείται
από δύο μέρη: το επιστύλιο και τη δωρική
ζωφόρο.
Το επιστύλιο (η ζώνη που ακουμπά ακριβώς
πάνω στους κίονες) χαρακτηρίζεται από την
απουσία διακοσμητικών στοιχείων με
εξαίρεση μία λεπτή ταινία στο ανώτερο
μέρος της, που αποτελεί συνέχεια της
διακόσμησης των τριγλύφων που
βρίσκονται ακριβώς από πάνω.
Στη δωρική ζωφόρο, υπάρχει μία συνεχής
εναλλαγή από τρίγλυφα και μετόπες. Τα
τρίγλυφα είναι τρία μακρόστενα και κάθετα
λαξεύματα στο μάρμαρο. Το σχέδιό τους
καθιερώθηκε ώστε να θυμίζει τα ξύλινα
δοκάρια που στέγαζαν παλιότερα τους
ναούς. Γι' αυτόν τον λόγο, κάτω ακριβώς
από το κάθε ένα (σκαλισμένα στο
επιστύλιο) βρίσκονται απομιμήσεις των
καρφιών που συγκρατούσαν κάποτε τις
ξύλινες δοκούς, που ονομάζονται
"σταγόνες". Οι μετόπες βρίσκονταν
ανάμεσα στα τρίγλυφα και ήταν είτε απλά
κομμάτια μαρμάρου είτε έφεραν γραπτές ή
ανάγλυφες παραστάσεις. Κατά την
αρχαιότητα, τα τρίγλυφα ήταν βαμμένα
μπλε ενώ οι μετόπες κόκκινες.

24. Ζωφόρος από το ναό του Επικούρειου Απόλλωνα στις Βάσσες
της Φιγαλείας

25. Ο Παρθενώνας του Nashville, Ηνωμένες Πολιτείες
της Αμερικής, είναι ένα αρχιτεκτονικό αντίγραφο
του αυθεντικού Παρθενώνα της Αθήνας, τόσο στο
σχέδιο όσο και στο μέγεθος

26. •

29. • Ο Κορινθιακός ρυθμός είναι
ένας από τους τρεις ρυθμούς
της αρχαίας ελληνικής
αρχιτεκτονικής. Οι κίονες
χαρακτηρίζονται από
κιονόκρανο που αποτελείται
από υψηλό έχινο ("κάλαθος"),
που περιβάλλεται από σειρές
φύλλων ακάνθης και έλικες
στις τέσσερις γωνίες. Μπορεί
κάλλιστα να θεωρηθεί ως
εξέλιξη του Ιωνικού λόγω
αυτών των ελίκων. Ο ρυθμός
αυτός αποτελεί τον πιο
διακοσμητικό από τους τρεις
και χρησιμοποιήθηκε κυρίως
στους ρωμαϊκούς χρόνους με
ποικιλία μορφών.

30. • Σύμφωνα με τον Βιτρούβιο,
εφευρέτης του Κορινθιακού
κιονόκρανου ήταν ο γλύπτης
Καλλίμαχος που εμπνεύστηκε
από ένα καλάθι που
βρισκόταν στον τάφο ενός
κοριτσιού στην Κόρινθο. Το
καλάθι, όπου ήταν
τοποθετημένα τα παιχνίδια
της, σκεπαζόταν από μία
τετράγωνη πλάκα. Γύρω από
το καλάθι είχαν φυτρώσει
άκανθοι ακολουθώντας το
σχήμα του. Έτσι γεννήθηκε το
κορινθιακό κιονόκρανο
σύμφωνα με τον μύθο.

32. • Ο Αιολικός ρυθμός είναι
ρυθμός της αρχαίας Ελληνικής
ναοδομίας (αρχαϊκοί χρόνοι)
που αναπτύχθηκε
βορειοδυτικά της Μικράς
Ασίας και στη Λέσβο, αλλά
απαντάται επίσης και στη
Σικελία. Είναι συγγενικός του
Ιωνικού ρυθμού, μόνο που
στο κιονόκρανο φέρει δύο
ανεξάρτητους έλικες που
μιμούνται φυτά (αντί για τους
Ιωνικούς κοχλίες) και στο
ενδιάμεσο κενό υπάρχει
ανθέμιο.

33. ΣΥΝΘΕΤΟΣ ΡΥΘΜΟΣ
Κιονόκρανα κλασσικών αρχιτεκτονικών ρυθμών • Ο Σύνθετος ρυθμός είναι αρχιτεκτονικός
ρυθμός που αναπτύσσεται από τους
Ρωμαίους την περίοδο της εδραίωσης της
Δημοκρατίας. Είναι ένας μικτός ρυθμός που
συνδυάζει το Κορινθιακό κυονόκρανο με
τους έλικες του Ιωνικού κιονόκρανου. Η
Αψίδα του Τίτου θεωρείται το πρώτο δείγμα
Σύνθετου ρυθμού.
• Τυπικό παράδειγμα του σύνθετου ρυθμού
αποτελεί ο κίονας κάτω δεξιά.
• Μέχρι την Αναγέννηση, ο Σύνθετος ρυθμός
θεωρείται απλώς Ρωμαϊκή παραλλαγή του
Κορινθιακού, μετά την Αναγέννηση όμως
κατονομάζεται ως ανεξάρτητος και
χρησιμοποιείται σε ναούς κυρίως της
Παναγίας και άλλων γυναικών αγίων, λόγω
της ιδιαίτερα εκλεπτυσμένης εμφάνισής
του.

34. • Τον 8ο αι. π.Χ. ναός δεν είναι απλώς ο χώρος που φυλάσσεται το ή τα
αγάλματα των θεοτήτων (η λέξη ναός είναι συγγενής ετυμολογικά με το
ναίω: κατοικώ), αλλά το κύριο μνημείο της πόλης που το μέγεθος και τα
υλικά του οφείλουν να προδίδουν τεχνικές καινοτομίες. Επομένως, η
εξωτερική του όψη είναι πολύ σημαντικότερη από το εσωτερικό του.
Λόγω της θέσης του (υπερυψωμένης) γίνεται ένα είδος ‘φάρου’ ή
συμβόλου και, όταν βρίσκεται εκτός των τειχών, οφείλει να
αντιπροσωπεύει την πόλη και να ορίζει την επικράτεια της. Στην αυγή του
7ου αι. π.Χ. ο ναός ήταν οικοδόμημα πρωτεύουσας σημασίας το οποίο
συμβόλιζε την αίγλη της πόλης μετά την εξαφάνιση της μοναρχίας κατά
την οποία ο βασιλεύς ήταν υπεύθυνος και για τα θρησκευτικά ζητήματα.
Οι μεγάλοι δίπτεροι ναοί που χτίζονται κατά την αρχαϊκή εποχή ήταν
σύμβολα των τυράννων. Μετά την αρχαϊκή εποχή και την τυραννίδα τους,
σταμάτησαν να χτίζονται. Η ύπαρξη πέτρινων ναών δωρικού ρυθμού κατά
την εποχή αυτή μαρτυρεί το εξαιρετικά ισχυρό θρησκευτικό συναίσθημα
των Ελλήνων. »

35. • « Οι ναοί ήταν τα κυριότερα οικοδομήματα των Ελλήνων, αντάξια για τη
μεγαλοσύνη των θεών τους, μιας και χρησίμευαν για να στεγάσουν το λατρευτικό
άγαλμα και να το προστατεύσουν από τις καιρικές συνθήκες και τα πουλιά. Ο
ναός ήταν αποκλειστικά οίκος του θεού. Μέσα έμπαιναν μόνον οι ιερείς και
ελάχιστοι πιστοί που έπαιρναν το δικαίωμα αυτό, αφού έκαναν μεγάλες δωρεές
στο ιερό. Αφού λοιπόν οι περισσότεροι έμεναν έξω από το ναό, οι αρχιτέκτονες
διαμόρφωσαν το κτίσμα εξωτερικά με όση τέχνη και μαεστρία κατείχαν, τόσο για
να τονίσουν το μεγαλείο του θεού όσο και για την αισθητική απόλαυση των
προσκυνητών. Στο εσωτερικό που ήταν απέριττο, το μεγαλύτερο βάρος δινόταν
στο λατρευτικό άγαλμα. Το εσωτερικό των ναών ήταν σκοτεινό, το φως έμπαινε
από την είσοδο, όταν η θύρα ήταν ανοιχτή, ή, σε ελάχιστους ναούς από μικρά
παράθυρα στα πλάγια της εισόδου. Μπορούμε τώρα να φανταστούμε με πόση
λαχτάρα θα στριμώχνονταν οι προσκυνητές κατά τη διάρκεια της θυσίας, όταν
έμενε η πόρτα ανοιχτή, για να μπορέσουν να αντικρίσουν το θείο άγαλμα που
άστραφτε μέσα στο σκοτάδι, καθώς μερικές ακτίνες φωτός έπεφταν πάνω του. »
• Φωκά Ι., Βαλαβάνης Π. (1992), Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία, Αθήνα: Κέδρος σ.
78.

36. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ
• Φωκά Ι., Βαλαβάνης Π. (1992), Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία, Αθήνα: Κέδρος σ.
78.
• Hellmann, Marie - Christine ., Η αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική Εκδόσεις:
Δαίδαλος Ι. Ζαχαρόπουλος (2003)
• Muller - Wiener W. (1995), Αρχιτεκτονική στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Μ. Σμιτ -
Δούνα, Θεσσαλονίκη: University Studio Press
• Spawforth, Antony, Αρχαίοι ελληνικοί ναοί. Εκδόσεις Ελευθερουδάκη
• Συγγραφέας: el.wikipedia.org/wiki/Κατηγορία:Αρχαίοι_ναοί
• http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=249017
• http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-A104/56/435,1640/
• www.newsbomb.gr/ellada/politismos
• http://www.newsbomb.gr/ellada/politismos/story
• https://theancientweb.wordpress.com/.
• http://www.praxis.edu.gr/comenius/ARXAIKA_XRONIA.h
• .