1. ΑΡΧΑΝΕΣ
To τοπωνύμιο Αρχάνες φαίνεται ότι είναι νεότερος τύπος της αρχαίας
πόλης Αχάρνα, όπου βρισκόταν τέμενος προς τιμήν του θεού Άρχου (ή ήρωα),
τον οποίο τιμούσαν οι Κνώσιοι και οι Τυλίσιοι , σύμφωνα με επιγραφή που
βρέθηκε στο Άργος και χρονολογείται στα 450 π.Χ.
Μέσα στην κωμόπολη ανακαλύφθηκε ανάκτορο της Υστερομινωικής
Εποχής με βωμούς και τοιχογραφικό διάκοσμο. Επίσης, στη θέση Φουρνί
βρέθηκε εκτεταμένη μινωική νεκρόπολη και σε τάφο βασιλέα βρέθηκαν
πολύτιμα κτερίσματα, δακτυλίδια, σφραγίδες και άλλα. Όλα αυτά πιστοποιούν
την ύπαρξη σπουδαίας μινωικής πόλης στο χώρο των σημερινών
Αρχανών. Τέσσερα χιλιόμετρα νότια των Αρχανών βρίσκεται ο εγκατελειμένος
οικισμός του Βαθυπέτρου. Σε ανασκαφές που έγιναν το 1949 από τον
Αρχαιολόγο Σπυρίδων Μαρινάτο έχουν βρεθεί εγκαταστάσεις παρασκευής
κρασιού και κεραμικών που αποτελούσαν μέρος Μινωικού οικισμού. Το
πατητήρι κρασιού στο Βαθύπετρο είναι ένα από τα αρχαιότερα παγκοσμίως.
Από τον 500 π.Χ. έως το 1300 μ. Χ. οι αρχάνες ονομαζόταν Κνωσός.
ΤΑΦΟΙ ΤΟΥ ΔΙΑ ΚΑΙ ΜΙΝΩΑ
Ανατρέχοντας στα αρχαία κείμενα βλέπουμε να μιλούν και για τάφο του
Δία στην Κρήτη. Είναι το όρος Γιούχτας ο τάφος του Μίνωα ή ένας από τους
τάφους που βρίσκονται εκεί? Η ονομασία του όρους Γιούχτα κατά πολλούς
είναι παραποίηση του λατινικού Jupiter = ο Δίας, Το όρος αυτό έχει
ανθρωπόμορφη εικόνα, κάτι που εντυπωσιάζει και εξάρει τη φαντασία. Μοιάζει
συγκεκριμένα με μεγάλο σε ηλικία άνθρωπο που είναι ξαπλωμένος κατά μήκος
της Κρήτης και κοιτάζει τον ουρανό. Έτσι πολλοί πιστεύουν ότι αυτό το
ανθρωπόμορφο όρος είναι ο Δίας νεκρός, το άγαλμά του και κάπου εκεί κοντά
είναι ο τάφος του, το τέμενός του. Να σημειωθεί και ότι η περιοχή εκεί λέγεται
«Τεμένους» από παλιά.
Κατόπιν όλων αυτών το να λέμε ότι το τέμενος στα Ανεμόσπηλια είναι
αυτό όπου θάφτηκε ο Δίας και ο γιος του ο Μίνωας μαζί με ιερείς ή απόγονούς
τους είναι λογικό, γιατί αφενός και ιερό και τάφοι υπάρχουν εκεί. Το ιερό
βρίσκεται πάνω σε όρος που ονομάζεται Δίας, φτιάχτηκε επί εποχής Δία και
Μίνωα . Επίσης τα επιφανή μέλη μιας κοινωνίας θάβονται σε ιερά που
δημιουργούνται ειδικά γι αυτούς και σε ωραία, υψηλά μέρη.
1
2. ΦΟΥΡΝΙ
Φουρνί ονομάζεται ένας μικρός λόφος βορειοδυτικά από τις Αρχάνες
(ανάμεσα στις Πάνω και τις Κάτω Αρχάνες) περίπου 17 χλμ από το Ηράκλειο. Η
ονομασία Φουρνί προέρχεται από τη λέξη φούρνος. Αυτό το σχήμα είχε Τάφος
στο Φουρνί που φαινόταν από μακριά.
Πρόκειται για έναν από τους πιο σπουδαίους αρχαιολογικούς χώρους της
Κρήτης διότι είναι το μεγαλύτερο νεκροταφείο του Αιγαίου από τα προϊστορικά
χρόνια! Οι ανασκαφές άρχισαν το 1964 από τον Γ. Σακελλαράκη και
συνεχίζονται μέχρι και σήμερα. Σ' αυτό το διάστημα έχουν έρθει στο φως 26
κτίρια (τα περισσότερα είναι μινωικοί τάφοι). Το νεκροταφείο αυτό ήταν σε
χρήση για πάνω από 1000 χρόνια και γι' αυτό υπάρχουν διάφοροι αρχιτεκτονικοί
τύποι τάφων. Από διάφορα αντικείμενα που έχουν βρεθεί στους τάφους
μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την επαφή που είχαν οι αρχαίοι Μινωίτες με
τους κατοίκους των Κυκλάδων, της Αιγύπτου και της Ανατολής. Στο Φουρνί
βρέθηκε και ο τάφος βασίλισσας η οποία θάφτηκε μαζί με τα πολλά κοσμήματά
της τα οποία ήταν τεράστιας αξίας και άλλα προσωπικά της αντικείμενα που οι
Μινωίτες πίστευαν ότι θα χρειαζόταν στον άλλο κόσμο. Εδώ βρέθηκε
κομματιασμένος σκελετός αλόγου και κεφάλι ταύρου. Υπήρχε πατητήρι από τη
μινωική εποχή. Εκεί βρέθηκαν 5 πυρήνες από ελιές. Το κρασί που έφτιαχναν
εκεί το χρησιμοποιούσαν για νεκρικά δείπνα και χοές.Τα αρχαία αντικείμενα
που βρέθηκαν στο Φουρνί φιλοξενούνται στο Αρχαιολογικό Μουσείο
Ηρακλείου και στο Μουσείο Αρχανών. Εδώ βρέθηκε και το σείστρο των
Αρχανών που είναι το αρχαιότερο μουσικό όργανο της Ευρώπης.
Στο Φουρνί υπάρχει σύστημα για την απαγωγή των νερών της βροχής. Η
πρόσβαση προς τη νεκρόπολη γινόταν από το νότο. Ένα πλατύ μονοπάτι,
πλακόκωστρο σε μερικά μέρη ακόμη, οδηγεί από τις Κάτω Αρχάνες στο Φουρνί.
Ανάλογης κατασκευής ανηφορικό μονοπότι υπάρχει και μέσα στο νεκροταφείο.
Είναι πιθανό το μονοπάτι να κατασκευάστηκε στη μινωική εποχή, όπου οι
κάτοικοι των Αρχανών μετέφεραν τους νεκρούς τους, τις σαρκοφάγους και
διάφορα άλλα αντικείμενα.
ΒΑΘΥΠΕΤΡΟ
Στη θέση Πίσω Λιβάδια, στη νοτιοανατολική πλευρά του Γιούχτα,
αποκαλύφθηκε το Μινωικό Μέγαρο του Βαθύπετρου σε ανασκαφή του 1949
από τον Σπ. Μαρινάτο. Πρόκειται για μεγάλο κτίριο, σε μερικά του τμήματα
διώροφο, με τοίχους καλυμμένους με πολύχρωμο κονίαμα χωρίς τοιχογραφίες.
Πιστεύεται ότι χτίστηκε γύρω στο 1600 π.Χ., καταστράφηκε και
εγκαταλείφθηκε το 1550 π.Χ. περίπου και στη συνέχεια επισκευάστηκε η νότια
πλευρά του. Μέσα στο μέγαρο βρέθηκε και αποκαταστάθηκε λιοτρίβι και
πατητήρι σταφυλιών, ευρήματα που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πιθανόν
2
3. πρόκειται περί αγροικίας. Επίσης ανακαλύφθηκαν εργαλεία υφαντικής και
κεραμικοί τροχοί.
Το μέγαρο έχει κεντρική αυλή, υπόστυλη αίθουσα με τέσσερις τετράγωνους
στύλους, αποθήκη με δεκαέξι πιθάρια και ιερό. Ένα από τα πιο σπουδαία
κινητά ευρήματα είναι μεγάλος αμφορέας με διακόσμηση για τη μεταφορά
λαδιού. Ο τύπος του αγγείου αυτού δημιουργήθηκε ειδικά για τη μεταφορά του
λαδιού.
Τότε η Κρήτη, και αργότερα οι Μυκήνες, είχαν το μονοπώλιο του λαδιού, που
το έκαναν εξαγωγή στις χώρες της Μέσης Ανατολής και στην Αίγυπτο, αφού κι
εκεί βρέθηκαν τέτοιοι αμφορείς.
ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΑΡΧΑΝΩΝ-ΤΟΥΡΚΟΓΕΙΤΟΝΙΑ
Το ανάκτορο των Αρχανών βρίσκεται στην περιοχή Τουρκογειτονιά των Άνω
Αρχανών. Ήρθε στο φως μόλις το 1964 από το Γιάννη Σακελλαράκη. Τμήματα
του βρίσκονται ακόμα κάτω από τις σημερινές κατοικίες.
Το ανάκτορο ήταν εξίσου πλούσιο και ισχυρό με το ανάκτορο της Κνωσού .
Σκοπός του ανακτόρου και την πόλης των Αρχανών, που είχε έκταση όσο και η
σύγχρονη κωμόπολη, ήταν ο έλεγχος της πλούσιας ενδοχώρας και ο
συντονισμός των θρησκευτικών κέντρων της περιοχής (Ανεμόσπηλια, Γιούχτας,
νεκρόπολη Φουρνιού).
Το ανακτορικό συγκρότημα ακολούθησε παρόμοια πορεία με αυτή των
υπολοίπων ανακτόρων της μινωικής Κρήτης: κτίζεται το 1900πΧ,
καταστρέφεται το 1700πΧ από σεισμό, ξανακτίζεται και ξανακαταστρέφεται το
1600πΧ, ανακατασκευάζεται και καταστρέφεται οριστικά το 1450πΧ. Μετά την
καταστροφή του 1450, η πόλη ακμάζει πάλι υπό Μυκηναϊκή κυριαρχία ως το
1200πΧ.
Στην Τουρκογειτονιά ως σήμερα έχουν εντοπιστεί ο κυρίως πυρήνας του
ανακτόρου, το θέατρο, το αρχείο με πινακίδες Γραμμικής Α, ιερά, η μνημειακή
είσοδος, διαμερίσματα, δεξαμενές, υδραυλικό σύστημα. Το παλάτι ήταν πιθανώς
διώροφο, ενώ οι τοίχοι του ήταν διακοσμημένοι με τοιχογραφίες. Μέσα στο
ανάκτορο βρέθηκαν εκατοντάδες αντικείμενα και τελετουργικά σκεύη, όπως
ειδώλια, φορητές τράπεζες και βωμοί, διακοσμημένοι αμφορείς, αγγεία και
κύπελλα, σφραγίδες , ανθρώπινες κεφαλές από ελεφαντόδοντο, μέχρι και
γλάστρες!
Το ανακτορικό συγκρότημα των Αρχανών αποτελεί σημαντικό τεκμήριο
μινωικής αρχιτεκτονικής, ωστόσο προβληματίζει η κατασκευή του, όταν σε
απόσταση περίπου 15 χλμ. βρισκόταν τα σημαντικότερο μινωικό ανάκτορο της
3
4. Κνωσού. Πρόκειται για ''δίδυμα ανάκτορα'', όπως εκείνα της Φαιστού και της
Αγ. Τριάδας. Η άποψη του A. Evans ότι πρόκειται για τη θερινή οικία των
βασιλιάδων της Κνωσού και Φαιστού πρέπει να θεωρηθεί μάλλον ξεπερασμένη.
Είναι πιο πιθανόν, ότι σε τέτοια γειτονικά ανάκτορα κατοικούσαν μέλη της
βασιλικής οικογένειας με διάφορα καθήκοντα και συγκεκριμένες εξουσίες. Στις
Αρχάνες ο βασιλικός ηγεμόνας πρέπει να έλεγχε την πλούσια ενδοχώρα σε νερά
και πρώτες ύλες της περιοχής, ενώ συγκέντρωνε στα χέρια του και τη
θρησκευτική ζωή της περιοχής που συνδύαζε σημαντικές λατρείες με κέντρα το
ναό στα Ανεμόσπηλια και το ιερό κορυφής στο Γιούχτα.
Ορισμένοι τοίχοι του σώζονται σε ύψος πάνω από 2 μ. και διαθέτουν μεγάλα
πάχη (πάνω από 1 μ.), επιβεβαιώνοντας την εικασία των επιπλέον ορόφων. Για
την κατασκευή του ανακτόρου χρησιμοποιήθηκαν διάφορα είδη πέτρας .Το
εσωτερικό των τοίχων ήταν πολλές φορές διακοσμημένο με τοιχογραφίες, ενώ
αρκετά από τα δάπεδα διέθεταν χρωματιστά κονιάματα.
Η κεντρική αυλή του ανακτόρου αποκαλύφθηκε στη νοτιοανατολική πλευρά του
ανασκαμμένου τμήματος, όπου βρίσκεται η μια κεντρική είσοδος καθώς και
εξέδρα με βωμό. Στο βόρειο τμήμα αναπτύσσονται διάφορα δωμάτια, ένα μικρό
κλιμακοστάσιο και ένας φωταγωγός. Πιθανόν ένα από τα δωμάτια αυτά
αποτελούσε ιερό χώρο, καθώς τα ιερά σκεύη (αγγεία, τράπεζα θυσιών) που
βρέθηκαν εκεί και προέρχονται και από το δεύτερο όροφο μαρτυρούν κάτι
τέτοιο. Ο όροφος του δυτικού τομέα πιθανόν δεν είχε βιοτεχνικό χαρακτήρα,
αλλά διέθετε διαμερίσματα διαμονής σύμφωνα με τα ευρήματα, ενώ οι ισόγειοι
χώροι χρησιμοποίησαν τους τοίχους του παλαιονακτορικού συγκροτήματος. Στο
σημείο αυτό βρέθηκαν και ερείπια Μυκηναϊκής Εποχής. Τα εργαστήρια του
ανακτόρου βρίσκονταν πιθανόν δυτικότερα του δυτικού τομέα (κεραμικοί
τροχοί). Βόρεια του κεντρικού πυρήνα του ανακτόρου αποκαλύφθηκε από τον
Evans υπόγεια δεξαμενή, η οποία πρέπει να τροφοδοτούσε το ανάκτορο με νερό.
Στα νοτιοανατολικά του ανασκαμμένου χώρου αποκαλύφθηκε ο θεατρικός
χώρος του ανακτόρου, που ήταν πλακόστρωτος, διασχιζόταν από ''πεζοδρόμια''
και διέθετε βωμό και ιερά κέρατα. Στα νοτιοδυτικά του κεντρικού πυρήνα ήρθε
στο φως χώρος, όπου βρέθηκαν κεραμική και πινακίδες Γραμμικής Α γραφής.
Πρόκειται για το αρχείο του ανακτόρου, το οποίο είναι ιδιαίτερα κατεστραμμένο
από μυκηναϊκά και μεταγενέστερα στρώματα. Στον ίδιο χώρο βρέθηκαν
ακατέργαστα κομμάτια ορείας κρυστάλλου, οψιανού και στεατίτη,
επιβεβαιώνοντας ότι εκεί λειτουργούσε κάποιο εργαστήριο.
4
