เอกสารประกอบการศึกษานักธรรมชั้นตรี ปี 2563

1. คำนำ
การศึกษาพระปริยัติธรรม แผนกธรรม สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณ-
วโรรส แต่ครั้งยังทรงดำรงพระอิสริยยศเป็นกรมหมื่น ทรงพระปริวิตกถึงความเป็นไปของภิกษุ
สามเณรที่บรรพชาอุปสมบทแล้วไม่เอาใจใส่ในการศึกษาคำสอนในพระพุทธศาสนา เพราะด้วย
ต้องศึกษาเป็นภาษาบาลี จึงได้ทรงพระดำริหาทางจัดการเล่าเรียนเพื่อให้ภิกษุสามเณรได้เรียนรู้
พระธรรมวินัยได้สะดวกแล้วกว้างขวางยิ่งขึ้น ที่รู้จักกันว่า “นักธรรม” ซึ่งได้มีการตั้งหลักสูตร
นักธรรมขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๕ และมีการปรับปรุงเรื่อยมาเป็นระยะ ทั้งในด้านเนื้อหาวิชาและ
ตำราที่ใช้เป็นหลักสูตรหรือแบบเรียนในชั้นนั้น ๆ ทั้งนี้ ก็เพื่อให้ผู้สอบนักธรรมได้ในชั้นนั้น ๆ มี
ความรู้สมกับภูมิ และเพื่อให้ภิกษุสามเณรผู้เป็นกำลังสำคัญของพระพุทธศาสนาสามารถศึกษา
พระธรรมวินัยได้สะดวกและทั่วถึง อันจะเป็นพื้นฐานนำไปสู่สัมมาปฏิบัติ ตลอดจนเผยแผ่
พระพุทธศาสนาให้กว้างไกลออกไป โดยพระองค์ทรงนิพนธ์ตำราด้วยพระองค์เอง และคณะสงฆ์
ก็ได้ใช้ในการจัดการเรียนรู้มาตลอด แต่ก็พบปัญหาว่า ภาษาที่ทรงใช้นั้นเป็นภาษาเก่าที่คน
โบราณใช้กันมา ทำให้เกิดความเข้าใจยาก
นอกจากนี้ ยังมีหน่วยงานราชการที่เกี่ยวข้อง หรือสำนักพิมพ์ต่าง ๆ ก็ได้ผลิตสื่อ
การเรียนรู้นักธรรม ออกมาหลากหลาย เนื้อหาก็มีความละเอียดมากน้อยต่างกันไป แต่ที่สำคัญ
การศึกษาพระปริยัติธรรม โดยเฉพาะนักธรรมชั้นตรี มีการจัดสอบที่เรียกว่า “สอบธรรม
สนามหลวง” ก่อนออกพรรษา ทำให้การเรียนรู้มีการจำกัดด้วยเรื่องเวลา คือนักเรียนมีเวลา
เรียนไม่ถึง ๓ เดือน แต่เนื้อหาที่ต้องศึกษามีมากทำให้เกิดความลำบากต่อการศึกษาโดยละเอียด
ด้วยเหตุนี้ ข้าพเจ้า จึงได้สร้างสื่อประกอบการเรียนนักธรรมชั้นตรีที่เน้นหัวข้อสำคัญ ๆ
แต่ก็ไม่ละเลยในรายละเอียดเล็ก ๆ น้อย ๆ ที่จำเป็น โดยใช้ลักษณะที่หลากหลาย อาทิเช่น วิชา
เรียงความแก้กระทู้ธรรม แต่เดิมมีรายละเอียดไม่มากนัก อาศัยการทดลองเขียนสืบ ๆ กันมา
ข้าพเจ้าก็ได้นำมาอธิบายขยายความเป็นขั้นตอนไป วิชาธรรม และวิชาพุทธประวัติ ก็สรุปย่อ
เพียงหัวข้อธรรม และเนื้อเรื่องสำคัญเท่านั้น ส่วนวิชาวินัยบัญญัติ ซึ่งเป็นวิชาสำคัญ ใช้วิธีเติม
คำหรือใจความสำคัญ แทนที่จะใช้เป็นเอกสารสำหรับอ่านอย่างเดียว วิธีนี้จะเป็นการยัง
ประโยชน์ให้นักเรียนได้ค้นคว้า ได้อ่าน ได้เขียน ทำให้ทรงจำได้มากขึ้น เป็นต้น

2. หวังใจว่า สื่อเอกสารประกอบการเรียนพระปริยัติธรรม นักธรรมชั้นตรี ฉบับนี้ จักยัง
ประโยชน์แก่นักเรียนได้ตามความตั้งใจ แต่ทั้งนี้ก็ไม่ควรละเลยหรือละทิ้งตำราที่เป็นแม่แบบ
เสียทีเดียว ยังคงต้องใช้ควบคู่กันไป ขาดมิได้ พร้อมด้วยฟังบรรยายจากพระอาจารย์ผู้สอนด้วย
จึงจะบังเกิดผลสูงสุด
คุณงามความดีอันเกิดแต่จิตอันเป็นกุศล และจากการจัดทำสื่อเอกสารประกอบฉบับนี้
ข้าพเจ้าขอน้อมถวายแก่องค์สมเด็จพระธรรมสวามิศรบรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น
และขอถวายเป็นคุรุปูชาแด่ครูบาอาจารย์ที่ประสิทธิ์ประสาทวิชาแก่ข้าพเจ้า ทุกพระองค์ ทุกท่าน
เทอญฯ
พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
๒๐ มิถุนายน ๒๕๖๓
วัดเขาเชิงเทียนเทพาราม
อำเภอเมืองชลบุรี จังหวัดชลบุรี

3. สารบัญ
หน้า
วิชา เรียงความแก้กระทู้ธรรม ๑ - ๔๑
วิชา ธรรม ๔๒ - ๗๓
ส่วนที่ ๑ ธรรมวิภาค ๔๒ - ๖๒
ส่วนที่ ๒ คิหิปฏิบัติ ๖๓ - ๗๓
วิชา พุทธ ๗๔ - ๘๘
ส่วนที่ ๑ พุทธประวัติ ๗๔ - ๘๘
ส่วนที่ ๒ ศาสนพิธี ๑ ๘๙ - ๙๘
วิชา วินัยบัญญัติ ๙๙ - ๑๖๑

5. วิชา
เรียงความแก้กระทู้ธรรม

7. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๑
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม เป็นวิชาแรกของการสอบธรรมสนามหลวง เพราะนับเป็นการแสดงออกซึ่ง
ความรู้ความเข้าใจในเชิงบูรณาการแห่งองค์ความรู้ในวิชาธรรม พุทธ และวินัย ของผู้ทาการศึกษาพระปริยัติธรรม
แผนกธรรม ทั้งยังเป็นวิชาหลักสาคัญอันเป็นเครื่องหมายกาหนดรู้และเข้าใจ หรือประเมินผลการเรียนรู้ในวิชา
ระดับนักธรรมนี้ เพราะการจะเขียนเรียงความแก้กระทู้ธรรมนี้ได้ จาต้องได้รับความรู้ในวิชาการต่าง ๆ ให้ถูกต้อง
ตามหลักเกณฑ์ข้อกาหนด มีความรู้ที่ทั้งลึกและกว้าง พร้อมนาความรู้นั้นมาพลิกแพลงแต่งเติมอรรถาธิบายหัวข้อ
กระทู้ธรรมอย่างแยบยล โดยเฉพาะอย่างยิ่งวิชาธรรม อันเป็นวิชาหลักที่นักเรียนพระปริยัติธรรมจาเป็นต้อง
นามาใช้เป็นฐานในการเขียนเรียงความ อธิบายสิ่งที่ยากให้เข้าใจได้ง่ายด้วยภาษาของตนที่สละสลวย เหมาะสม
ประกอบพร้อมไปด้วยสานวนโวหาร ยกตัวอย่างให้เข้าใจแจ่มแจ้งยิ่งขึ้น และที่สุดแห่งวิชานี้ คือย่อมทาให้นักเรียน
พระปริยัติธรรมนั้น มีความรู้ความสามารถในการแสดงธรรม บรรยายธรรม ปาฐกถาธรรม หรือกล่าวสอนธรรม
ได้อย่างมีหลัก มีแบบแผน อันจะเป็นการยกระดับการเผยแผ่พระพุทธศาสนาให้กว้างและมีประสิทธิภาพบังเกิด
ประสิทธิผลต่อไป
ความสาคัญของการศึกษาวิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม
วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม เป็นวิชาสาคัญของการศึกษาพระปริยัติธรรม แผนกธรรมทุกระดับ ถือเป็น
วิชาที่รวบรวมเอาภูมิรู้ในทุกกระบวนวิชาของนักธรรมมาใช้ เพื่ออธิบาย สั่งสอน ทั้งตนเองและผู้อื่นให้ปฏิบัติตาม
ซึ่งมีความสาคัญที่ต้องรู้และเข้าใจเป็นอรรถเบื้องต้นอยู่ ๔ ประการ ได้แก่
๑. ทาให้นักเรียนพระปริยัติธรรมเกิดความซาบซึ้งในคุณค่าของธรรม
๒. ทาให้นักเรียนพระปริยัติธรรมได้เข้าใจถึงผลดีผลเสีย กล่าวคือรู้เท่าทันคุณและโทษของการปฏิบัติ
ตามและไม่ปฏิบัติตามธรรม
๓. ให้เข้าใจในชีวิตและรู้จักแสวงหาความสุขโดยมีธรรมะเป็นเครื่องชี้แนวทาง
๔. ช่วยพัฒนาด้านจิตใจของมนุษย์ให้รู้จักผิดชอบชั่วดี ละความชั่ว ประกอบความดี โดยพยายามงดเว้น
ความชั่วโดยเด็ดขาด
ความหมายของคาว่า “เรียงความแก้กระทู้ธรรม”
คาว่า “เรียงความแก้กระทู้ธรรม” เป็นกลุ่มคาที่ประกอบด้วยคาหลัก ๆ ๔ คา ได้แก่
๑. เรียงความ หมายถึง การเอาถ้อยคา สานวน มาประกอบร้อยเรียงให้เป็นเรื่องราว หรือการนาคา
กลุ่มคา หรือวลี สานวน ข้อความ มาเรียงร้อยให้เรียบร้อย ถูกต้องตามหลักภาษา และหลักการเขียนทาง
ภาษาไทย อ่านแล้วได้ใจความดี
ความเบื้องต้นแห่งการเรียงความแก้กระทู้ธรรม

8. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๒
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
๒. แก้ หมายถึง ทาให้คลายจากลักษณะที่แน่น ที่ติดกันอยู่ ที่เป็นปมเป็นเงื่อนอยู่
๓. กระทู้ หมายถึง หัวข้อ หรือข้อความที่ตั้งให้อธิบายความ ขยายความ ในที่นี้ หมายเอา กระทู้ธรรม
ได้แก่ หัวข้อธรรม
๔. ธรรม หมายถึง คุณความดี คาสั่งสอน หลักปฏิบัติในศาสนา ในที่นี้ หมายเอา พระธรรมคาสั่งสอน
ของพระสัมมาสัมพุทธเจ้าที่ทรงภาษิต คือตรัสไว้ดีแล้ว
ดังนั้น เรียงความแก้กระทู้ธรรม จึงหมายถึง การแต่งอธิบายขยายเนื้อความแห่งหัวข้อธรรมภาษิตให้
กระจ่างชัด แจ่มแจ้ง ด้วยหลักภาษาที่สละสลวย
ประโยชน์ของการศึกษาวิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม
๑. ส่งเสริมความเจริญทางด้านจินตนาการ ความคิดริเริ่มสร้างสรรค์ของนักเรียนพระปริยัติธรรม
๒. ทาให้นักเรียนพระปริยัติธรรมรู้จักลาดับความคิด สามารถถ่ายทอดความรู้สึกนึกคิดของตนออกมาให้
ผู้อื่นเข้าใจตามต้องการได้
๓. รู้จักเลือกถ้อยคาสานวนโวหารได้ถูกต้องตามหลักภาษา
๔. ส่งเสริมให้นักเรียนพระปริยัติธรรมเขียนได้ถูกต้องตามแบบที่นิยม

9. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๓
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
พุทธศาสนสุภาษิต
สุภาษิต แปลว่า ถ้อยคาที่กล่าวไว้ดี (สุ=ดี, ภาษิต=กล่าว) สามารถนามาเป็นคติ ยึดถือเป็นหลักใจได้
พุทธศาสนสุภาษิต หมายถึง คาสอน หรือถ้อยคาอันท่านกล่าวดีแล้วทางพระพุทธศาสนา อันเปรียบ
เหมือนข้อคิด ข้อเตือนใจ ให้พุทธศาสนิกชนปฏิบัติตาม แต่ในคานี้ มิได้หมายความเฉพาะคาที่พระพุทธองค์ตรัส
ไว้เท่านั้น แต่ย่อมหมายเอาภาษิตโดยทั่วไปนั่นเอง
คาสอนในพระพุทธศาสนามีองค์ ๙ ประการ เรียกว่า นวังคสัตถุศาสน์ ได้แก่ สุตตะ เคยยะ เวยยากรณะ
คาถา อุทาน อิติวุตตกะ ชาดก อัพภูตธรรม และเวทัลละ
พุทธศาสนสุภาษิต ได้มาจากเนื้อหาที่ปรากฏอยู่ในคาสอนดังกล่าว ที่มีอยู่เป็นจานวนมาก เป็นเนื้อความ
สั้น ๆ ที่ทรงคุณค่า ให้ข้อคิด ข้อเตือนใจ ให้ผู้ที่ได้ศึกษาแล้ว มีความรู้ความเข้าใจ และยึดถือเป็นหลักธรรม
ประจาใจ เพื่อนาไปประพฤติปฏิบัติ ในแนวทางที่ถูกที่ควร ตรงทาง อันจะนาไปสู่ความสุข ความเจริญงอกงามใน
ชีวิตของตน แล้วยังเป็นการเสริมสร้างสันติสุข ในสังคมโลกอีกด้วย
ตัวอย่างพุทธศาสนสุภาษิต
อตฺตา หเว ชิต เสยฺโย ชนะตนนั่นแหละ เป็นดี
นตฺถิ โลเก อนินฺทิโต คนไม่ถูกนินทาไม่มีในโลก
วิริเยน ทุกฺขมจฺเจติ คนล่วงทุกข์ได้เพราะความเพียร
อสาธุ สาธุนา ชิเน พึงชนะคนไม่ดีด้วยความดี
โลโกปตฺถมฺภิกา เมตฺตา เมตตาเป็นเครื่องค้าจุนโลก
พุทธศาสนสุภาษิต ธรรมภาษิต และกระทู้ธรรม
ดังที่กล่าวไว้ในเบื้องต้น ว่า พุทธศาสนสุภาษิต นั้นเป็นถ้อยคาที่ท่านกล่าวไว้ดีแล้ว อันเสมือนข้อคิด ข้อ
เตือนใจ หรือเป็นคาสั่งสอนทางพระพุทธศาสนานั้น ยังมีอีก ๒ คาที่น่าสนใจ ซึ่งอาจพบเจอได้ในที่ต่าง ๆ ได้แก่
ธรรมภาษิต และ กระทู้ธรรม
คาว่า “ธรรมภาษิต” หมายถึง การกล่าวธรรม หรือถ้อยคาที่แสดงธรรม ส่วนคาว่า “กระทู้ธรรม” หมายถึง
หัวข้อแห่งธรรม หรือหลักแห่งธรรม จากความหมายของทั้งสองคา ก็บ่งชี้ได้ว่า หมายถึงคาสอนทางพระศาสนา
โดยรวม มิได้เจาะจงว่าเป็นคาสอนของผู้ใด เป็นการกล่าวโดยรวม ซึ่งก็มีนัยเป็นแนวเดียวกับคาว่า “พุทธศาสน
สุภาษิต” นั่นเอง
พุทธศาสนสุภาษิตและคำสำคัญ

10. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๔
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
หากประสงค์จะทราบว่าเป็นภาษิตของท่านใดในพระศาสนานี้ มักจะพบเจอคาบ่งบอกที่ชัดเจน เข้าใจได้
ทันที เป็นต้นว่า พุทธภาษิต พุทธพจน์ พุทธวจนะ คาเหล่านี้ล้วนบ่งบอกว่าเป็นพระดารัสของสมเด็จพระชินสีห์
บรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้า เถรภาษิต หรือสาวกภาษิต หมายเอาภาษิตที่เหล่าพระเถระ พระสาวกของ
พระสัมมาสัมพุทธเจ้าเป็นผู้กล่าว แม้นว่าเป็นภาษิตของพระโพธิสัตว์ ก็จักเรียกว่า โพธิสัตว์ภาษิต รวมถึงภาษิต
ของเหล่าเทวดา มักจะใช้ว่า เทวภาษิต หรือระบุชื่อก็มี เช่น สักกภาษิต เป็นต้น
ดังนั้น เมื่อจะพิจารณาภาษิตนั้น ๆ พึงพิจารณาให้ดี ว่าเป็นภาษิตของผู้ใด และใช้คาให้ถูกกับบุุคคล ซึ่ง
เรื่องนี้ ในวิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม เป็นเรื่องสาคัญมาก บ่งบอกถึงภูมิรู้ของแต่ละบุคคล โดยเฉพาะในระดับ
นักธรรมชั้นโท และชั้นเอก หากว่าไม่ทราบว่าเป็นภาษิตของผู้ใด ก็ให้ใช้คากลาง ๆ คือ “ธรรมภาษิต” เท่านั้น
การค้นหาคาสาคัญ (Key Word) ในกระทู้ธรรม
คาสาคัญ ในภาษาอังกฤษตรงกับคาว่า Key Word ซึ่งเป็นคาแสดงเนื้อหาสาคัญ หรือหัวข้อหลักใหญ่ใน
ความนั้น ๆ ที่มีข้อความแวดล้อมสนับสนุนอยู่
คาสาคัญในกระทู้ธรรม เป็นคาหลักที่แสดงหัวข้อธรรมที่พระสัมมาสัมพุทธเจ้า พระปัจเจกพุทธเจ้า
พระโพธิสัตว์ พระเถรเจ้า หรือเทวดา ใช้เป็นคาหลักในการตรัส หรือกล่าวภาษิต ที่อมความไว้ ซึ่งนักเรียน
พระปริยัติธรรม สามารถนามาอธิบาย ขยายความให้กระจ่างชัดเจนได้
นอกจากนี้ คาสาคัญในแต่ละภาษิตนั้น อาจไม่ได้มีเพียงคาเดียว สามารถมีได้หลายคา ขึ้นอยู่กับ
ความสาคัญอันเรียงไล่กันลงมา เมื่อนักเรียนรู้จักค้นหาคาสาคัญในแต่ละธรรมภาษิต จะเป็นอุปการะในการเขียน
เรียงความมาก ซึ่งจะสามารถนาคาเหล่านี้มาอธิบายขยายไปเรื่อย ๆ จนครบความ ของธรรมภาษิตนั้นได้ นับเป็น
วิธีหนึ่งในการช่วยวางโครงสร้างการเขียนเรียงความได้ดี เมื่อเปรียบเทียบกับการฝึกหัดเขียนเรียงความแบบ
ดั้งเดิมนั้น ไม่มีการฝึกหาคาสาคัญ ให้นักเรียนทดลองเขียนเอง เสมือนงมเข็มในมหาสมุทร ทาให้นักเรียนไม่เข้าใจ
เขียนไม่ได้ และเขียนได้น้อย ใจความวกวนดุจคนไม่มีการวางแผนที่ดีนั่นเอง แต่หากให้นักเรียนได้เริ่มจากการหา
คาสาคัญนี้แล้ว ย่อมเขียนได้ผลดีกว่าแบบดั้งเดิม
การเขียนอธิบายคาสาคัญของกระทู้ธรรม
คาว่า “อธิบาย” พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ (๒๕๔๖ : ๑๓๒๔) ได้ให้ความหมาย
ไว้ว่า ก. ไขความ , ขยายความ , ชี้แจง
ฉะนั้น จึงพอสรุปได้ว่า การเขียนอธิบาย คือ การเขียนไขความ การเขียนขยายความ หรือการเขียนชี้แจง
ซึ่งเป็นการเขียนที่มุ่งให้ผู้อ่านเข้าใจเรื่องราวใดเรื่องราวหนึ่งอย่างถูกต้องชัดเจน โดยมุ่งที่จะบอกว่าสิ่งนั้น ๆ มี
ลักษณะมีสภาพหรือข้อเท็จจริงเป็นอย่างไร ซึ่งผู้เขียนให้รายละเอียด เหตุผล ที่ชัดเจนน่าเชื่อถือ แต่ที่สาคัญ
ผู้เขียน ต้องมีประสบการณ์ หรือภูมิรู้ที่สั่งสมมาดีอีกประการหนึ่งด้วย

11. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๕
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
แบบฝึกหัด
๑. ให้นักเรียนพระปริยัติธรรม ค้นหาคาสาคัญจากธรรมภาษิตที่กาหนดให้ต่อไปนี้
๑) ททมาโน ปิโย โหติ ผู้ให้ย่อมเป็นที่รัก
๒) ปุญฺญํ สุขํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ บุญนาสุขมาให้ในเวลาสิ้นชีวิต
๓) สีล โลเก อนุตฺตร ศีลเป็นเยี่ยมในโลก
๔) อตฺตาน ทมยนฺติ ปณฺฑิตา บัณฑิต ย่อมฝึกตน
๕) จิตฺต คุตฺต สุขาวห จิตที่คุ้มครองแล้วนาสุขมาให้
๖) ทนฺโต เสฎฺโฐ มนุสฺเสสุ ในหมู่มนุษย์ ผู้ฝึกตนแล้วเป็นผู้ประเสริฐสุด
๗) นย นยติ เมธาวี คนมีปัญญา ย่อมแนะนาทางที่ควรแนะนา
๘) สุกร สาธุนา สาธุ ความดี อันคนดีทาง่าย
๙) ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารี ธรรมย่อมรักษาผู้ประพฤติธรรม
๑๐) อปฺปมตฺตา น มียนฺติ ผู้ไม่ประมาท ย่อมไม่ตาย
๑๑) ขนฺตี ปรม ตโป ตีติกฺขา ขันติคือความอดทน เป็นตบะอย่างยิ่ง
๑๒) กาลาคตญฺจ น หาเปติ อตฺถํ คนขยันย่อมไม่พร่าประโยชน์ชั่วตามกาล
๑๓) ปุญฺญํ โจเรหิ ทูหรํ บุญอันโจรนาไปไม่ได้
๑๔) อพฺยาปชฺฌ สุข โลเก ความไม่เบียดเบียนเป็นสุขในโลก
๑๕) สพฺพทาน ธมฺมทาน ชินาติ การให้ธรรมย่อมชนะการให้ทั้งปวง
๑๖) อกฺโกเธน ชิเน โกธ พึงชนะความโกรธด้วยความไม่โกรธ
๑๗) สงฺขารา ปรมา ทุกฺขา สังขาร เป็นทุกข์อย่างยิ่ง
๑๘) มุตฺวา ตปฺปติ ปาปิก คนเปล่งวาจาชั่วย่อมเดือดร้อน
๑๙) มาตา มิตฺต สเก ฆเร มารดาเป็นมิตรในเรือนของตน
๒๐) ทุกฺโข พาเลหิ สงฺคโม สมาคมกับคนพาลนาทุกข์มาให้
๒. ให้นักเรียนพระปริยัติธรรม เขียนคาจากัดความหรืออธิบายความหมายของคาต่อไปนี้ มาให้เข้าใจ
๑) สังขาร ๒) ปัญญา
๓) สัตว์โลก ๔) กรรมดี

12. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๖
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
๕) ความสงบ ๖) บาป
๗) ศีล ๘) ความโลภ
๙) ความประมาท ๑๐) ตน
๑๑) ความดี ๑๒) กาม
๑๓) ธรรม ๑๔) ผู้แพ้
๑๕) ทุกข์ ๑๖) ผู้ให้
๑๗) ความจน ๑๘) ความอดทน
๑๙) บุญ ๒๐) อานาจ

13. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๗
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
กระทู้ธรรม
กระทู้ธรรม หรือ ธรรมภาษิต ตามหนังสือพุทธศาสนสุภาษิต เล่ม ๑ - ๒ - ๓ นั้น (ในที่นี้หมายเอาเฉพาะ
ของนักธรรม ชั้นตรี) มีรูปแบบเฉพาะ ทั้งการอ่านและการเขียน จึงเป็นต้องสาเหนียกให้รู้และเข้าใจเป็นพื้นฐานใน
การศึกษาขั้นสูงต่อไป
อตฺตา หเว ชิต เสยฺโย.
ชนะตนนั่นแหละ เป็นดี.
ขุ.ธ. ๒๕/๒๙
๑. กระทู้ธรรม เป็นบทบาลีที่แสดงหัวข้อธรรม ในวิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรมนี้ แบ่งเป็น กระทู้ตั้ง ๑
กระทู้รับ ๑
๒. บาลี บทตั้ง เป็นธรรมภาษิตที่เขียนในรูปของภาษาบาลีเท่านั้น ห้ามเขียนเป็นภาษาบาลีแบบไทย
๓. คาแปล บทตั้ง เป็นบทแปล ความหมายของบาลี บทตั้ง เราจะนาคาแปลนี้มาหาคาสาคัญ และเขียน
อธิบายขยายความจากคาแปลนี้
๔. อักษรย่อคัมภีร์ แสดงที่มาของธรรมภาษิตนั้น ว่ามาจากพระไตรปิฎก หรือคัมภีร์ใด และยังมีตัวเลข
ซึ่งตัวเลขหน้า / บอกเล่มที่ และตัวเลขหลัง / บอกเลขที่หน้า (รายละเอียดชื่อคัมภีร์จักกล่าวต่อไป)
การวางแผนการเขียนอธิบายความกระทู้ธรรม
การเขียนอธิบายความกระทู้ธรรม มีหลักสาคัญในการเขียนที่นักเรียนพระปริยัติธรรมต้องเข้าใจในชั้นต้น
๓ ประการ ดังนี้
๑. ตีความหมาย
๒. ขยายความให้ชัดเจน
๓. ตั้งเกณฑ์อธิบาย
ตีความหมาย ได้แก่ การค้นหาคาสาคัญ (Key Word) และการให้คาจากัดความของคาสาคัญ และให้
คาอธิบายข้อธรรมในบริบทแวดล้อมนั้น ว่า ข้อธรรมนั้น มีคาสาคัญว่าอะไร มีความหมายอย่างไร บริบทแวดล้อม
กล่าวถึงสิ่งใด เช่น ธรรมภาษิตที่ว่า “นตฺถิ ปญฺญาสมา อาภา แสงสว่างเสมอด้วยปัญญา ไม่มี” มีคาสาคัญ
กระทู้ธรรม และการวางแผนการเขียน
๑. กระทู้ธรรม
๒. บาลี บทตั้ง
๓. คาแปล บทตั้ง
๔. อักษรย่อคัมภีร์

14. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๘
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
ที่จาเป็นต้องเลือกมาอธิบายก่อน ได้แก่ คาว่า “ปัญญา” มีคาจากัดความว่า “ความรอบรู้ในกองสังขาร” หรือ
“ความรู้” บริบทที่แวดล้อมคือ ไม่มีแสงสว่างใดเสมอเหมือน
ขยายความให้ชัดเจน ได้แก่ การขยายเนื้อความของคาซึ่งได้ให้ความหมายไว้แล้ว คือ ต้องตีความ
ต่อไปว่า ปัญญา มีเท่าไร และเหตุใดจึงไม่มีแสงสว่างอื่น ๆ เสมอด้วยแสงสว่างแห่งปัญญา เป็นต้น
ตั้งเกณฑ์อธิบาย ได้แก่ การวางโครงร่างที่จะอธิบายเนื้อความของเนื้อหาว่ามีอะไรบ้าง มีผลดีผลเสีย
อย่างไร มีข้อเปรียบเทียบหรือมีตัวอย่างมาประกอบให้เห็นเด่นชัดได้หรือไม่ และควรจะนับถึงผลกรรมนั้น ๆ
อย่างไร จึงจะทาให้ผู้อ่านผู้ฟังคล้อยตาม โดยเรียงเป็นลาดับขั้นตอนก่อนหลัง ไม่สับสนวกไปวนมา
เฉกเช่นเดียวกับ อธิบายสิ่งยากให้ง่าย อธิบายให้รอบด้าน ค่อยเป็นค่อยไปจนหมดความ
การพิจารณาการเขียนอธิบายกระทู้ธรรม
การพิจารณาการเขียนอธิบายกระทู้ธรรม ให้นักเรียนพระปริยัติธรรม สังเกตดูจากความหมายของบาลี
แห่งกระทู้ธรรม ว่าเรื่องนั้น มุ่งเน้นสิ่งใดเป็นหลักใหญ่ แล้วถอดคาไล่เรียงลาดับความสาคัญจากมากไปหาน้อย
และให้สังเกตบริบทแวดล้อมว่าอุ้มหรือมุ่งขยายคาใดเป็นหลัก คานั้น จักถือเป็นคาสาคัญแห่งกระทู้นั้น
เมื่อพิจารณาคาสาคัญแล้ว จึงมาดูบริบทแวดล้อมที่อมความนั้นไว้แล้วตั้งเกณฑ์ที่ตนต้องอธิบายให้
ดาเนินความไปถึงตามคาแปลบาลีนั้น ให้นักเรียนพระปริยัติธรรม พิจารณาตัวอย่างต่อไปนี้
ตัวอย่างการพิจารณากระทู้ธรรมเบื้องต้น
กมฺมุนา วตฺตตี โลโก.
สัตว์โลกย่อมเป็นไปตามกรรม.
พิจารณา ก. คาสาคัญ ๑. สัตว์โลก
๒. กรรม
ข. แนวอธิบาย ๑. สัตว์โลก คืออะไร มีกี่ประเภท อะไรบ้าง
๒. กรรม คืออะไร มีเท่าไร อะไรบ้าง
๓. สัตว์โลกเป็นไปตามกรรมอย่างไร
ตัวอย่างการเขียนอธิบาย
“สัตว์โลก หมายถึง หมู่สัตว์ที่มีชีวิต ดารงชีพอยู่บนโลก ซึ่งหมายเอาบุคคล เช่น ตัวเรา เป็นต้น มิใช่
สัตว์เดียรัจฉานทั่วไป ส่วนคาว่า กรรม แปลว่า การกระทา ซึ่งเป็นคากลาง ๆ ไม่บ่งชี้ชัดว่าเป็นส่วนดี หรือส่วนชั่ว
กรรม โดยทั่วไปมี ๒ ประเภท ได้แก่ กรรมดี ๑ กรรมชั่ว ๑ กรรมดี เป็นการกระทาในด้านดี ทาแล้วมีความสุขใจ
อิ่มเอิบใจ เป็นหลัก ไม่ว่าจะทางกาย มีเมตตากรุณาต่อสัตว์ ไม่ทาร้ายร่างกาย เป็นต้น ส่วนทางวาจา มีการพูดดี
ไม่โกหก พูดแต่คาสุภาพ เป็นต้น และทางใจ มีการคิดดี ไม่พยาบาท จองเวรใคร เป็นต้น แต่กรรมชั่ว ย่อมมีเหตุ
ในทางตรงข้าม ไม่ว่าจะทางกาย มีฆ่าสัตว์ ลักทรัพย์ เป็นต้น ทางวาจา มีการพูดโกหก เพ้อเจ้อ ส่อเสียด เป็นต้น

15. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๙
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
ทางใจ มีความคิดอาฆาต พยาบาท เป็นต้น ทั้งสามทางนี้ เป็นกรรมชั่ว บุคคลใด หรือสัตว์โลกใดที่ดารงชีพอยู่ใน
สังสารวัฏฏ์นี้ ประกอบพร้อมด้วยความดี ทั้งทางกาย วาจา ใจ ก็ย่อมได้ชื่อว่าเป็นผู้ประกอบกรรมดี หากแม้นว่า
บุคคลใด หรือสัตว์ใด ประกอบพร้อมด้วยกรรมชั่ว ทั้งทางกาย วาจา ใจ ก็ย่อมได้ชื่อว่าเป็นผู้ประกอบกรรมชั่ว ใน
พระศาสนานี้ มีความเชื่อตามหลักแห่งเหตุและผลอยู่ประการหนึ่งว่า หว่านพืชเช่นไร ย่อมได้ผลเช่นนั้น หมายถึง
ใครทาเช่นไร ก็ย่อมได้ผลเช่นนั้น อาทิเช่น พระภิกษุ ประพฤติตนอยู่ในพระวินัย ไม่ก้าวล่วง สิกขาบทใด ๆ ย่อม
ไม่วิปปฏิสารเดือดร้อนใจ อยู่ในผ้ากาสาวพัสตร์ได้อย่างสงบ ไปแห่งหนตาบลใดก็อาจหาญ รื่นเริงในคุณแห่งศีล
ของตน หรือในนิทานจีน เช่น คนฆ่าสัตว์ขายเลี้ยงชีพ เป็นอาจิณ เมื่อก่อนจะสิ้นวายชีวา ก็มีอาการร้อนรน ดุจ
สัตว์ที่ตนได้ฆ่าฉะนั้น เป็นต้น เพราะฉะนั้น บุคคลใด หรือสัตว์โลกใด ประพฤติปฏิบัติตนเช่นไร ก็ไม่อาจพ้น
อานาจแห่งกรรมที่ตนได้กระทาไว้เป็นแน่แท้ทีเดียว”
แบบฝึกหัด

16. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๑๐
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
๑. ให้นักเรียนพระปริยัติธรรม พิจารณากระทู้ธรรมต่อไปนี้ ตามแนวการพิจารณากระทู้ธรรมที่ได้ศึกษามา
๑) อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ.
ตนแล เป็นที่พึ่งของตน.
ขุ.ธ. ๒๕/๓๖, ๖๖
๒) ทนฺโต เสฎฺโฐ มนุสฺเสสุ.
ในหมู่มนุษย์ ผู้ฝึกตนแล้วเป็นผู้ประเสริฐสุด.
ขุ.ธ. ๒๕/๓๓
๓) จิตฺต คุตฺต สุขาวห.
จิตที่คุ้มครองแล้วนาสุขมาให้.
ขุ.ธ. ๒๕/๑๓
๔) สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคติ.
กรรมชั่วของตนเอง ย่อมนาไปสู่ทุคคติ.
ขุ.ธ. ๒๕/๔๗
๕) ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ.
ธรรมที่ประพฤติดีแล้ว นาสุขมาให้.
ส.ส. ๑๕/๕๘
๒. ให้นักเรียนพระปริยัติธรรม พิจารณากระทู้ธรรมต่อไปนี้ แล้วเขียนบรรยายกระทู้ธรรมนั้นมาตามหลัก
การเขียนเบื้องต้นที่ได้ศึกษามา
๑) อปฺปมตฺโต หิ ฌายนฺโต ปปฺโปติ วิปุล สุข.
ผู้ไม่ประมาทพินิจอยู่ ย่อมถึงสุขอันไพบูลย์.
ขุ.ธ. ๒๕/๑๘
๒) ขนฺติพลา สมณพฺราหฺมณา.
สมณพราหมณ์ มีความอดทนเป็นกาลัง.
องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๒๒๗

17. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๑๑
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
๓) วิริเยน ทุกฺขมจฺเจติ.
คนล่วงทุกข์ได้เพราะความเพียร.
ขุ.สุ. ๒๕/๓๖๑
๔) ปญฺญํ สุขํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ.
บุญนาสุขมาให้ในเวลาสิ้นชีวิต.
ขุ.ธ. ๒๕/๕๙
๕) นิพฺพาน ปรม สุข.
นิพพานเป็นสุขอย่างยิ่ง.
ขุ.ธ. ๒๕/๕๙

18. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๑๒
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
อักษรย่อบอกนามคัมภีร์
อักษรย่อบอกนามคัมภีร์ต่อไปนี้ จะมีประโยชน์เมื่อนามาใช้ในการเขียนเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักเรียน
พระปริยัติธรรม จึงจาเป็นต้องศึกษา กาหนด จด จา ให้ดี อย่าให้ผิดพลาด
องฺ. อฏฺฐก. องฺคุตฺตรนิกาย อฏฺฐกนิปาต
องฺ. จตุกฺก. องฺคุตฺตรนิกาย จตุกฺกนิปาต
องฺ. ฉกฺก. องฺคุตฺตรนิกาย ฉกฺกกนิปาต
องฺ. ติก. องฺคุตฺตรนิกาย ติกนิปาต
องฺ. ทสก. องฺคุตฺตรนิกาย ทสกนิปาต
องฺ. ปญฺจก. องฺคุตฺตรนิกาย ปญฺจกนิปาต
องฺ. สตฺตก. องฺคุตฺตรนิกาย สตฺตกนิปาต
ขุ. อิติ. องฺคุตฺตรนิกาย อิติวุตฺตก
ขุ. อุ. ขุทฺทกนิกาย อุทาน
ขุ. จริยา ขุทฺทกนิกาย จริยาปิฏก
ขุ. จู. ขุทฺทกนิกาย จูฬนิทฺเทส
ขุ. ชา. อฏฺฐก. ขุทฺทกนิกาย ชาดก อฏฺฐกนิปาต
ขุ. ชา. อสีติ. ขุทฺทกนิกาย ชาดก อสีตินิปาต
ขุ. ชา. เอก. ขุทฺทกนิกาย ชาดก เอกนิปาต
ขุ. ชา. จตฺตาฬีส. ขุทฺทกนิกาย ชาดก จตฺตาฬีสนิปาต
ขุ. ชา. จตุกฺก. ขุทฺทกนิกาย ชาดก จตุกฺกนิปาต
ขุ. ชา. ฉกฺก. ขุทฺทกนิกาย ชาดก ฉกฺกนิปาต
ขุ. ชา. ตึส. ขุทฺทกนิกาย ชาดก ตึสนิปาต
ขุ. ชา. ติก. ขุทฺทกนิกาย ชาดก ติกนิปาต
ขุ. ชา. เตรส ขุทฺทกนิกาย ชาดก เตรสนิปาต
ขุ. ชา. ทฺวาทส. ขุทฺทกนิกาย ชาดก ทฺวาทสนิปาต
ขุ. ชา. ทสก ขุทฺทกนิกาย ชาดก ทสกนิปาต
ขุ. ชา. ทุก. ขุทฺทกนิกาย ชาดก ทุกนิปาต
คัมภีร์

19. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๑๓
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
ขุ. ชา. นวก. ขุทฺทกนิกาย ชาดก นวกนิปาต
ขุ. ชา. ปกิณฺณก. ขุทฺทกนิกาย ชาดก ปกิณฺณกนิปาต
ขุ. ชา. ปญฺจก. ขุทฺทกนิกาย ชาดก ปญฺจกนิปาต
ขุ. ชา. ปญฺญาส. ขุทฺทกนิกาย ชาดก ปญฺญาสนิปาต
ขุ. ชา. มหา. ขุทฺทกนิกาย ชาดก มหานิปาต
ขุ. ชา. วีสติ. ขุทฺทกนิกาย ชาดก วีสตินิปาต
ขุ. ชา. สฏฺฐี. ขุทฺทกนิกาย ชาดก สฏฺฐีนิปาต
ขุ. ชา. สตฺตก ขุทฺทกนิกาย ชาดก สตฺตกนิปาต
ขุ. ชา. สตฺตติ. ขุทฺทกนิกาย ชาดก สตฺตตินิปาต
ขุ. เถร. ขุทฺทกนิกาย เถราคาถา
ขุ. เถรี. ขุทฺทกนิกาย เถรีคาถา
ขุ. ธ. ขุทฺทกนิกาย ธมฺมปทคาถา
ขุ. ปฏิ. ขุทฺทกนิกาย ปฏิสมฺภิทามคฺค
ขุ. พุ. ขุทฺทกนิกาย พุทฺธวํส
ขุ. มหา. ขุทฺทกนิกาย มหานิทฺเทส
ขุ. วิ. ขุทฺทกนิกาย วิมานวตฺถุ
ขุ. เปต. ขุทฺทกนิกาย เปตวตฺถุ
ขุ. สุ. ขุทฺทกนิกาย สตฺตนิปาต
ที. ปาฏิ. ทีฆนิกาย ปาฏิกวคฺค
ที. มหา. ทีฆนิกาย มหาวคฺค
ม. อุป. มชฺฌิมนิกาย อุปริปณฺณาสก
ม. ม. มชฺฌิมนิกาย มชฺฌิมปณฺณาสก
วิ. จุล. วินัยปิฏก จุลฺลวคฺค
วิ. ภิ. วินัยปิฏก ภิกฺขุณีวิภงฺค
วิ. มหา. วินัยปิฏก มหาวคฺค
วิ. มหาวิภงฺค. วินัยปิฏก มหาวิภงฺค
สํ. นิ. สํยุตฺตนิกาย นิทานวคฺค
สํ. มหา. สํยุตฺตนิกาย มหาวารวคฺค
สํ. ส. สํยุตฺตนิกาย สคาถวคฺค
ส.ม. สวดมนต์ฉบับหลวง

20. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๑๔
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
ร.ร. ๔ พระราชนิพนธ์รัชกาลที่ ๔
ว.ว. สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส
ส.ฉ. สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ฉิม)
ส.ส. สมเด็จพระสังฆราช (สา)
--/-- เลขหน้า / บอกเล่ม, เลขหลัง / บอกหน้า

21. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๑๕
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
วิธีการแต่งกระทู้ธรรม
การแต่งกระทู้ธรรม ตามหลักการมีอยู่ ๒ แบบ คือ
๑. แบบตั้งวง คือ อธิบายความหมายของธรรมข้อนั้น ๆ เสียก่อนแล้วจึงขยายความออกไป
๒. แบบตีวง คือ บรรยายเนื้อความไปก่อนแล้ว จึงวกเข้าหาความหมายของกระทู้ธรรมนั้น
ส่วนมากผู้แต่งกระทู้ธรรม มักจะนิยมแต่งแบบที่ ๑ คือ แบบตั้งวง อธิบายความหมายภาษิตนั้นก่อนแล้ว
จึงขยายความให้ชัดเจนต่อไป ซึ่งถือเป็นวิธีการที่สะดวก ไล่ไปทีละขั้นตอน
ภาษาในการใช้
๑. ใช้ภาษาเขียนที่ถูกต้อง มีประธาน กริยา กรรม
๒. ไม่ใช้ภาษาตลาด ภาษาแสลง
๓. ไม่ใช้ภาษาพื้นเมือง หรือภาษาท้องถิ่น
๓. ไม่ใช้ภาษาต่างประเทศ เช่น ภาษาอังกฤษ เป็นต้น
สานวนโวหาร
โวหาร หมายถึง ถ้อยคาที่ใช้ในการสื่อสารที่เรียบเรียงเป็นอย่างดี มีวิธีการ มีชั้นเชิงและมีศิลปะ เพื่อสื่อ
ให้ผู้รับสารรับสารได้อย่างแจ่มแจ้ง ชัดเจนและลึกซึ้ง รับสารได้ตามวัตถุประสงค์ของผู้ส่งสาร
ประเภทของโวหาร
ในการเขียนเรื่องราวต่าง ๆ อาจใช้โวหารที่เหมาะแก่ข้อความของเรื่องราวนั้น ๆ ซึ่งโวหารแบ่งได้ ๕
ประเภท ดังนี้
๑. บรรยายโวหาร คือ โวหารที่ใช้บอกกล่าว เล่าเรื่อง อธิบาย หรือบรรยายเรื่องราว เหตุการณ์ ตลอดจน
ความรู้ต่าง ๆ อย่างละเอียด เป็นการกล่างถึงเหตุการณ์ที่ต่อเนื่องกัน โดยชี้ให้เห็นถึงสถานที่ที่เกิดเหตุการณ์
สาเหตุที่ก่อให้เกิด เหตุการณ์ สภาพแวดล้อม บุคคลที่เกี่ยวข้อง ตลอดจนผลที่เกิดจากเหตุการณ์นั้น เพื่อให้ผู้รับ
สารเข้าใจเนื้อหา สาระอย่างแจ่มแจ้งชัดเจน เนื้อหา ที่บรรยายอาจเป็นเรื่องที่สมมุติหรือเรื่องจริงก็ได้ เรื่องที่ใช้
บรรยายโวหาร ได้แก่ การเขียนตารา รายงาน บทความ เรื่องเล่า จดหมาย บันทึก ชีวประวัติ ตานาน
เหตุการณ์ บรรยายภาพ บรรยายธรรมชาติ บรรยายบุคลิกลักษณะบุคคล สถานที่ รายงานหรือจดหมายเหตุ
การรายงานข่าว การอธิบายความหมายของคา การอธิบายกระบวนการ การแนะนา วิธีปฏิบัติในเรื่องต่าง ๆ
เป็นต้น
วิธีการแต่งกระทู้ธรรมและสำนวนโวหาร

22. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๑๖
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
ตัวอย่างบรรยายโวหาร
ภูเขาไฟฟูจิเป็นภูเขาศักดิ์สิทธิ์ที่สุดในประเทศญี่ปุ่นมาหลายศตวรรษแล้ว แต่แรกภูเขานี้เป็นที่เคารพบูชา
ของชนพื้นเมืองเผ่าไอนุซึ่งปัจจุบันยังอยู่ตามหมู่เกาะฮอกไกโด ซึ่งเป็นเกาะใหญ่ ที่อยู่เหนือสุดชาวไอนุขนานนาม
ภูเขานี้ตามชื่อเทพธิดา “ฟูชิ” (fuchi) ผู้เป็นเทพธิดาแห่งอัคคี ชาวญี่ปุ่นยังคงนับถือภูเขาไฟฟูจิต่อมา และ
เรียกชื่อตามที่พวกไอนุตั้งไว้ บรรดาผู้นับถือศาสนาชินโตเชื่อว่าในธรรมชาติทุกรูปแบบจะมีเทพ หรือ กามิ
(kami) สถิตอยู่ แต่เทพที่สถิตในภูเขาจะศักดิ์สิทธิ์เป็นพิเศษ ภูเขาฟูจิซึ่งสูงที่สุดและงามที่สุดในประเทศ จึง
ได้รับความเคารพเป็นพิเศษ เพราะถือว่าเป็นสถานที่สถิตของทวยเทพ เป็นจุดเชื่อมโยงระหว่างความ ลึกลับของ
สวรรค์ และความเป็นจริงของโลกมนุษย์
(เกศกานดา จตุรงคโชค (บรรณาธิการ): โลกพิสดาร แดนพิศวง)
๒. พรรณนาโวหาร คือ โวหารที่ใช้กล่าวถึงเรื่องราว สถานที่ บุคคล สิ่งของ หรืออารมณ์อย่างละเอียด
สอดแทรกอารมณ์ความรู้สึกลงไปเพื่อโน้มน้าวใจให้ผู้รับสารเกิดภาพพจน์เกิดอารมณ์คล้อยตามไปด้วย ใช้ใน
การพูดโน้มน้าวอารมณ์ของผู้ฟัง หรือเขียนสดุดี ชมเมือง ชมความงามของบุคคล สถานที่และแสดงอารมณ์
ความรู้สึกต่าง ๆ เป็นต้น
การใช้พรรณนาโวหาร ควรมีความประณีตในการเลือกใช้ถ้อยคาสานวนที่ไพเราะเพราะพริ้ง เล่นคา เล่น
อักษร ใช้ถ้อยคาทั้งเสียงและความหมายให้ตรงกับความรู้สึกที่ต้องการพรรณนา รู้จักปรุงแต่งถ้อยคา ให้ผู้รับสาร
เกิดภาพพจน์ ใช้โวหารเปรียบเทียบให้เห็นภาพชัดเจน รู้จักเลือกเฟ้นเนื้อหาว่าส่วนใดควรนามาพรรณนา ต้อง
เข้าใจเนื้อหาที่จะพรรณนาเป็นอย่างดี และพรรณนาให้เป็นไปตามอารมณ์ความรู้สึกโดยไม่เสแสร้ง บางกรณีอาจ
ต้องใช้อุปมาโวหารหรือสาธกโวหารประกอบด้วย
ตัวอย่างพรรณนาโวหาร
เขาใช้แขนยันพื้นดิน อาการเหนื่อยอ่อน กลิ่นน้าฝนบนใบหญ้าและกลิ่นไอดินโซนเข้าจมูกวาบหวิว อยาก
ให้มีใครซักคนผ่านมาพบ เพื่อพาเขากลับไปหาหมอในหมู่บ้าน มดหลายตัวเดินสวนขบวนผ่านไปมา มันไม่มีทีท่า
จะสนใจเขาเลยแม้แต่น้อย เขามองดูมันอย่างเลื่อนลอยทาไมมัน จึงเฉยเมยกับฉัน มันคงรู้แน่ ฉันอยากให้มันเป็น
คนจริง ๆ ฉันจะต้องกลับบ้านให้ได้ เขาคิดพลางเหม่งมองดูยอดสนของหมู่บ้าน หาดเสี้ยวเห็นอยู่ไม่ไกล
ดวงอาทิตย์สีแดงเข้มกาลังคล้อยลงเหนือยอดไม้ทางทิศตะวันตก
(นิคม รายวา: คนบนต้นไม้)
๓. อุปมาโวหาร คือ โวหารที่กล่าวเปรียบเทียบ เพื่อให้ผู้รับสารเข้าใจความหมาย อารมณ์ความรู้สึก หรือ
เห็นภาพชัดเจนยิ่งขึ้น มักใช้ประกอบโวหารประเภทอื่น เช่น เทศนาโวหาร บรรยายโวหาร โดยเฉพาะพรรณนา
โวหาร เพราะจะช่วยให้รสของถ้อยคาและรสของเนื้อความไพเราะสละสลวยยิ่งขึ้น ทั้งสารที่เป็นรูปธรรมและ
นามธรรม การเปรียบเทียบอาจเปรียบความเหมือนกัน หรือคล้ายคลึงกัน เปรียบเทียบความขัดแย้ง หรือลักษณะ

23. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๑๗
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
ตรงกันข้าม หรือเปรียบเทียบโดยให้ผู้รับสารโยงความคิดหนึ่งไปสู่อีกความคิดหนึ่ง โดยอาจกล่าวลอย ๆ หรืออาจ
ใช้คาแสดงการเปรียบเทียบ ซึ่งมีอยู่หลากหลาย เช่น เหมือน เสมือน คล้าย ดุจ ดัง ดั่ง ดุจดั่ง ราว ดูราว ปาน
เพียง ประหนึ่ง เช่น เฉก ฯลฯ
การใช้อุปมาโวหารควรเลือกใช้ถ้อยคาที่เข้าใจง่าย และสละสลวย แสดงการเปรียบเทียบได้ถูกต้อง
เหมาะสมกับเนื้อหา และจังหวะ ลีลา ซึ่งอาจกล่าวลอย ๆ ก็ได้เนื้อหาที่จะเปรียบเทียบควรเป็นเนื้อหาที่อธิบายให้
เข้าใจได้ยาก เปรียบเทียบกับสิ่งที่เข้าใจได้ง่าย หรือสิ่งที่ผู้รับสารรู้ดีอยู่แล้ว และข้อความที่จะยกมาเปรียบเทียบ
(อุปไมย) กับข้อความที่นามาเปรียบเทียบ (อุปมา) จะต้องเหมาะสมกัน อุปมาโวหารใช้เป็นโวหาร เสริมบรรยาย
โวหาร พรรณนาโวหาร และเทศนาโวหาร เพื่อให้ชัดเจนและน่าอ่านยิ่งขึ้น
ตัวอย่างอุปมาโวหาร
…ดังนี้เจ้าจะเห็นได้ว่าเมียที่พ่อจัดหาให้มีตระกูล สมชาติ สมเชื้อกันดี เพราะตระกูลของเราก็มั่งมี มีคน
นับหน้าถือตา ญาติพี่น้องทั้งฝ่ายบิดามารดาของนางก็บริบูรณ์ รูปร่างงามหาตาหนิมิได้ ผมดาราวกับแมลงผึ้ง หน้า
เปล่งปลั่งดั่งดวงจันทร์ เนตรประหนึ่งตากวาง จมูกแม้นดอกงา ฟันเทียบไข่มุก ริมฝีปากเพียงผลตาลึงสุก เสียง
หวานปานนกโกกิลา ขาคือลากล้วย เอวเหมาะเจาะไม่อ้วนเกิน เวลาย่างเดินแคล่วคล่องมีสง่าเสมอช้างทรง
เพราะฉะนั้นเจ้าจะหาทางตาหนิขัดข้องมิได้เลย...
(เสฐียรโกเศศ: กามนิต)
๔. สาธกโวหาร คือ โวหารที่มุ่งให้ความชัดเจนโดยการยกตัวอย่างหรือเรื่องราวประกอบการอธิบาย
เนื้อหาสาระ เพื่อสนับสนุน ข้อคิดเห็นต่าง ๆ ให้หนักแน่น สมเหตุสมผล ทาให้ผู้รับสารเข้าใจเนื้อหา สาระในสิ่งที่
พูด หรือเขียนอย่างแจ่มแจ้ง ชัดเจน ดูสมจริง หรือน่าเชื่อถือยิ่งขึ้น ตัวอย่างหรือเรื่องราว ที่ยกขึ้นประกอบอาจเป็น
เรื่องสั้น ๆ หรือเรื่องราวยาว ๆ ก็ได้ตามความเหมาะสม เช่น ประสบการณ์ตรงของผู้ส่งสาร เรื่องราวของบุคคล
เหตุการณ์ นิทาน ตานาน วรรณคดี เป็นต้น สาธกโวหารมักใช้เป็นอุทาหรณ์ประกอบอยู่ในเทศนาโวหาร หรือ
อธิบายโวหาร
การใช้สาธกโวหาร ควรใช้ถ้อยคาภาษาที่เข้าใจง่าย รู้จักเลือกว่าเนื้อหาตอนใดควรใช้ตัวอย่าง หรือเรื่องราว
ประกอบ และตัวอย่างที่ยกมา ประกอบต้องสอดคล้องกับเนื้อหา และเป็นเรื่องที่น่าสนใจ สมเหตุสมผล สาธก
โวหารมักแทรกอยู่ในโวหารอื่น ๆ เช่น บรรยายโวหาร หรือเทศนาโวหาร
ตัวอย่างสาธกโวหาร
ถ้าเธอไม่อยากอยู่กับฉันจริงจริง ยินยอมทุกสิ่ง ให้เธอทิ้งไป ฉันขอแค่เพียงให้เวลาหน่อยได้ไหม อยาก
เล่านิทานให้ฟัง ชาวนาคนหนึ่งมีชีวิตลาพัง ไปเจองูเห่ากาลังใกล้ตายสงสาร จึงเก็บเอามาเลี้ยงโดยไม่รู้ สุดท้ายจะ
เป็นอย่างไร คอยดูแลด้วยความจริงใจ ห่วงใย และคอยให้ความรักเป็นกังวลว่ามันจะตาย เฝ้าคอยเอาใจทุก

24. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๑๘
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
อย่าง แต่สุดท้ายชาวนาผู้ชายใจดี ด้วยความที่เขาไว้ใจ น่าเสียดายกลับต้องตายด้วยพิษงู นิทานมันบอกให้
ยอมรับความจริง ว่ามีบางสิ่งไม่ควรไว้ใจ อะไรบางอย่างที่ทาดีซักแค่ไหน ไม่เชื่อง ไม่รัก ไม่จริง
(สีฟ้า: ชาวนากับงูเห่า)
๕. เทศนาโวหาร คือ โวหารที่มุ่งโน้มน้าวใจให้เกิดความรู้สึกคล้อยตาม เป็นการกล่าวในเชิงอบรม
แนะนาสั่งสอน เสนอทัศนะ ชี้แนะ หรือโน้มน้าว ชักจูงใจโดยยกเหตุผล ตัวอย่าง หลักฐาน ข้อมูล
ข้อเท็จจริง สุภาษิต คติธรรมและสัจธรรมต่าง ๆ มาแสดงเพื่อให้ผู้อ่านเกิดความเข้าใจที่กระจ่างจนยอมรับ
เชื่อถือมีความเห็น คล้อยตาม และปฏิบัติตาม โวหารประเภทนี้มักใช้ในการให้โอวาท อบรมสั่งสอน อธิบาย
หลักธรรม และคาชี้แจงเหตุผล ในเรื่องใดเรื่องหนึ่ง การเสนอทัศนะ เป็นต้น
การใช้เทศนาโวหารควรใช้ถ้อยคาภาษาให้เหมาะสมกับผู้รับสาร ใช้ถ้อยคาในการชี้แจงเหตุผลที่กล่าวถึง
ให้แจ่มแจ้งชัดเจน และชี้แจงไปตามลาดับไม่สับสนวกวน ควรใช้โวหารอื่นประกอบด้วยเพื่อให้ชวนติดตาม
การเขียนเทศนาโวหารต้องใช้โวหารประเภทต่าง ๆ มาประกอบ อาจจะใช้บรรยายโวหาร พรรณนาโวหาร รวมทั้ง
อุปมาโวหาร และสาธกโวหารด้วย มักใช้กับงานเขียนประเภทบทความชักจูงใจ หรือบทความแสดงความคิดเห็น
ความเรียง เป็นต้น แต่ส่วนใหญ่มักจะเข้าใจว่า เทศนาโวหารเป็นโวหารที่มุ่งสั่งสอน
ตัวอย่างเทศนาโวหาร
“…เราโชคดีที่มีภาษาของตนเองแต่โบราณกาล จึงสมควรอย่างยิ่งที่จะรักษาไว้ ปัญหาเฉพาะในด้าน
การรักษาภาษานี้ก็มีหลายประการ อย่างหนึ่งต้องรักษาให้บริสุทธิ์ในทางการออกเสียง คือ ให้ออกเสียงให้ถูกต้อง
ชัดเจน อีกอย่างหนึ่งต้องรักษาให้บริสุทธิ์ในวิธีการใช้ หมายความว่า วิธีใช้คามาประกอบเป็นประโยคนับเป็น
ปัญหาที่สาคัญ ปัญหาที่สาม คือ ความร่ารวยในคาของภาษาไทย ซึ่งพวกเรานึกว่าไม่ร่ารวยพอ จึงต้องมี
การบัญญัติศัพท์ใหม่มาใช้...”
“...ในปัจจุบันนี้ปรากฏว่า ได้มีการใช้ถ้อยคาออกจะฟุ่มเฟือยและไม่ตรงกับความอันแท้จริงอยู่เนือง ๆ
ทั้งการออกเสียงก็ไม่ถูกต้องตามอักขรวิธี ถ้าปล่อยให้เป็นดังนี้ ภาษาของเราก็มีแต่จะทรุดโทรม ชาติไทยเรามี
ภาษาของเราใช้เองเป็นสิ่งประเสริฐอยู่แล้ว เป็นมรดกอันมีค่าตกทอดมาถึงเราทุกคนมีหน้าที่จะต้องรักษาไว้...”
(พระราชดารัสพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว)
สานวนการเขียนเรียงความแก้กระทู้ธรรมที่ดี ส่วนใหญ่จะใช้โวหารทั้ง ๕ ประเภทข้างต้นเป็นพื้น แต่ที่
สาคัญขาดมิได้ และใช้เป็นหลักในการเขียน คือใช้สานวนแบบเทศนาโวหาร โดยมีหลักการเขียนสังเขป ดังนี้
๑. ข้อความที่เขียนนั้นจะต้องมีเหตุผลใช้เป็นหลักฐานอ้างอิงได้
๒. มีอุทาหรณ์และหลักคติธรรม
๓. ผู้เขียนจะต้องแสดงให้เห็นว่า ตนมีลักษณะและคุณสมบัติพอเป็นที่เชื่อถือได้

25. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๑๙
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
หลักย่อ ๆ ที่ควรจา เป็นเกณฑ์อธิบายในการแต่งกระทู้
๑. วิเคราะห์ศัพท์ คือ การแสดงความหมายของกระทู้ตั้งแล้ววางเค้าโครงที่จะแต่งต่อไป
๒. ขยายความ คือ การอธิบายให้กว้างออกไปตามแนวกระทู้ตามเหตุและผล
๓. เปรียบเทียบ คือ ยกข้อความที่ตรงข้ามกันมาเปรียบเทียบเพื่อให้เห็นได้ชัดในสิ่งที่พูดไป
๔. ยกสุภาษิตรับ คือ การนากระทู้สุภาษิตมารับมาอ้าง
๕. ยกตัวอย่าง คือ ยกตัวอย่างธรรมะ หรือบุคคล สถานที่มาเป็นตัวอย่าง
๖. สรุปความ คือ ย่อความที่กล่าวมาแล้วนั้นให้เข้าใจง่าย ก่อนที่จะจบกระทู้

26. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๒๐
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
แบบฝึกหัด
คาสั่ง ให้นักเรียนพระปริยัติธรรม เขียนอธิบายกระทู้ธรรมต่อไปนี้ โดยใช้หลักการ และใช้โวหารต่าง ๆ ที่ศึกษา
มาใช้ให้เกิดประโยชน์สูงสุด
๑) ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺข ชินาติ.
ความสิ้นตัณหาย่อมชนะทุกข์ทั้งปวง.
ขุ.ธ. ๒๕/๖๓
๒) ปิยาน อทสฺสน ทุกฺข.
การพลัดพรากจากสิ่งที่รัก เป็นทุกข์.
ขุ.ธ. ๒๕/๒๖/๔๓
๓) อนตฺถชนโน โกโธ.
ความโกรธก่อความพินาศ.
องฺ.สตฺตก. ๒๓/๙๙
๔) ทุฏฺฐสฺส ผรุสา วาจา.
คนโกรธมีวาจาหยาบ.
ขุ.ชา.ทสก. ๒๗/๒๗๓
๕) ย เว เสวติ ตาทิโส.
คบคนใดก็เป็นเช่นคนนั้น.
ว.ว.

27. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๒๑
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
การเชื่อมความ
การเขียนเรียงความแก้กระทู้ธรรม ในระดับชั้นนักธรรมชั้นตรี สนามหลวงแผนกธรรมกาหนดให้
นักเรียนพระปริยัติธรรม เขียนอธิบายกระทู้ธรรม และนากระทู้ธรรมอีกบทหนึ่งมารับ โดยเขียนอธิบายให้มี
ความสอดคล้องสมความกัน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ในการเขียนเชื่อมความระหว่างทั้ง ๒ กระทู้นั้น นักเรียนพระ
ปริยัติธรรม จาต้องเขียนเกริ่นนาหรือกล่าวถึง อธิบายถึงกระทู้ธรรมอีกบทที่นามารับกระทู้ธรรมบทตั้งพอได้
ใจความสั้น ๆ แล้วจึงมาอธิบายใจความทั้งหมดของกระทู้ธรรมที่นามารับอีกครั้ง
เพราะฉะนั้น นักเรียนพระปริยัติธรรม จักเขียนอย่างไรให้ได้ความสนิทดี นับเป็นเรื่องที่นักเรียน
พระปริยัติธรรม จาต้องฝึกฝนในการกาหนด จด จา และฝึกเขียนอยู่เสมอ
การสรุปความ
การสรุปความ เป็นการนาเอาเรื่องราวต่าง ๆ ที่ตนเองได้เขียนอรรถาธิบายกระทู้ธรรมทั้ง ๒ บทนั้น
มาเขียนใหม่ ด้วยสานวนภาษาของตน ซึ่งเมื่อเขียนแล้วเนื้อควาวมเดิมจะสั้นลง แต่มีใจความสาคัญหรือความคิด
รวบยอดที่เป็นหลักปฏิบัติ ความจาเป็น หรือข้อเท็จจริงที่เหมาะแก่การประพฤติปฏิบัติอย่างครบถ้วนสมบูรณ์
ตัวอย่างการเขียนเชื่อมความ
วิริเยน ทุกฺขมจฺเจติ.
คนจะล่วงทุกข์ได้เพราะความเพียร.
คาว่า ทุกข์ คือสภาพที่บีบคั้นเบียดเบียน มีความลาบาก ไม่สบายกาย ไม่สบายใจ มีความคับแคบใจ
อันมีเหตุมาจากความไม่สมปรารถนา ไม่ได้ดังใจ ได้สิ่งของบางอย่างมาแล้วไม่ถูกใจ ตลอดถึงการพลัดพรากจาก
ของรักของชอบใจ เป็นเหตุแห่งความทุกข์เป็นความลาบาก กล่าวโดยที่สุด พระพุทธเจ้าตรัสว่า สังขารร่างกาย
นี้ก็เป็นทุกข์ ฉะนั้น พระพุทธเจ้าจึงตรัสว่า ความทุกข์เป็นความจริง เป็นทุกข์อริยสัจ ความทุกข์นี้มีมาประจา
กับตัวเราแล้วตั้งแต่เกิด มีความลาบากในการที่จะหาเลี้ยงชีพ ทั้งตัวเองและคนอื่น แม้การศึกษาเล่าเรียนของเรานี้
ก็เหมือนกัน เป็นความทุกข์ เป็นความลาบาก แต่พระพุทธเจ้าได้ทรงเทศนาสั่งสอนให้พวกเรามองให้เห็น
ความทุกข์ และก็ให้ยอมรับว่ามันมีอยู่จริง ไม่ให้จมปรักอยู่กับมัน ไม่ให้เศร้าโศกและเสียใจกับสิ่งที่ทาให้เกิดทุกข์
พระพุทธองค์ทรงสอน หาทางหนีจากความทุกข์ หาทางแก้ทุกข์ เพื่อที่จะให้มีความทุกข์น้อยลง ให้มีความสุข
ตามปกติที่ใจมุ่งหวัง ในการที่จะหนีจากความทุกข์ หาทางแก้ทุกข์นั้นพระองค์ก็ทรงสอนให้มีความเพียรก็คือ
ประการแรก เพียรพยายามไม่ให้สิ่งที่ไม่ดีเกิดขึ้นแก่เรา ประการที่สองเพียรละสิ่งที่เป็นอุปสรรคแก่ความสุขของเรา
ประการที่สามเพียรพยายามทาสิ่งที่ดีเป็นประโยชน์แก่เรา และประการที่สี่เพียรพยายามความดีสิ่งที่ดีที่มีอยู่ในตัว
การเชื่อมความและการสรุปความ

28. เอกสารประกอบ วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม นักธรรมชั้นตรี ๒๒
สำนักศาสนศึกษาวัดเขาเชิงเทียนเทพาราม พระมหาธีรพิสิษฐ์ จนฺทสาโร
ของเราแล้วให้คงอยู่ต่อไป นี้คือทางที่จะแก้ความทุกข์ ทางที่จะพ้นจากความทุกข์ ความเพียรสี่ประการนี้ เป็น
สิ่งที่คนเรามนุษย์สามารถที่จะทาได้ เพราะว่ามนุษย์เป็นผู้มีความคิดมีสติปัญญาเฉลียวฉลาดกว่าสัตว์เหล่าอื่น
ซึ่งสามารถฝึกฝน ทาตนให้พ้นจากทุกข์เหล่านั้นได้ สมดังพระพุทธภาษิตที่มาใน ขุทฺทกนิกาย ธมฺมปทคาถา ว่า
ทนฺโต เสฏฺโฐ มนุสฺเสสุ.
ในหมู่มนุษย์ ผู้ฝึกตนได้แล้ว เป็นผู้ประเสริฐ.
แสดงว่า มนุษย์เรานี้ เป็นผู้ฝึกฝนตนเองได้ ด้วยความเพียรพยายามของตัวเขาเองในการศึกษาเล่าเรียน
ของเรานี้ก็เช่นกัน กว่าที่เราจะจบมาได้แต่ละชั้นก็มีความยากลาบาก และยิ่งในการที่เราจบมีเกรดที่ดีแล้วไม่ใช่
เรื่องง่าย เราต้องใช้ความเพียรพยายามฝึกฝนต้นเองหมั่นศึกษาค้นคว้า ละสิ่งที่เป็นอุปสรรคต่อการศึกษาเรา
เอาใจใส่ในงานที่ครูอาจารย์มอบหมายให้ ไม่เกียจคร้าน เมื่อเราหมั่นขยันอดทนฝึกฝนอยู่อย่างนี้ ก็จะเห็นได้ว่า
ความยากลาบากเหล่านั้นไม่ใช่เรื่องยาก เราก็จะได้รับผลสาเร็จในการศึกษา และภาคภูมิใจในตัวของเรา ไม่
เฉพาะตัวเราแม้คนอื่นก็จะยกย่องสรรเสริญว่าเป็นเด็กดี หรือเป็นผู้ประเสริฐ ถ้าหากขาดการฝึกฝนแล้วไซร้จะ
กล่าวได้ว่าเป็นบุคคลผู้ประเสริฐก็หาไม่ จะเป็นคนดีได้อย่างไร
สรุปความว่า ความทุกข์ ความลาบากของมนุษย์ต่าง ๆ นานา ของคนเรานั้นเป็นสิ่งที่มนุษย์สามารถจะ
เอาชนะได้ สามารถบรรลุความสุข ผ่านความทุกข์นั้นได้ ก็เพราะความเพียร ดังที่กล่าวมาว่า ประการแรกเพียร
สังวรระวังไม่ให้สิ่งที่ไม่ดีเกิดขึ้นแก่ตัวเรา ประการที่สองเพียรละสิ่งที่ไม่ดีนั้น ประการที่สามเพียรสั่งสมความดี
หรือสิ่งที่เป็นประโยชน์แก่ตัวเรา และประการที่สี่เพียรรักษาความดีนั้นไว้ให้อยู่กับตัวเรานาน ๆ เมื่อฝึกตนเอง
ได้แล้วก็จะเป็นคนที่มีแต่สวัสดีภาพ เป็นผู้ประเสริฐ