«ХХІ ғасыр Махамбеті» Тілдер мерекесіне арналған танымдық сабақ

1. КударбековаЗураш Каиржановна
учитель казахского языка
КГУ «Ставропольская средняя школа»
район им. Г Мусрепова, СКО, Казахстан.
«ХХІ ғасыр Махамбеті»
Тілдер мерекесіне арналған танымдық сабақ
Мақсаты: оқушыларды қазақтың біртуар ұлы Махамбет бабамыз туралы мол
мағлұматпен таныстыру.
Махамбет поэзиясынкүллі әлімге паш етіп, жолынқуар жас дарындарды
анықтау. Махамбет ерлігімен жастарды патриоттыққа тәрбиелеу және
оқушыларды білімдікке, алғырлыққа, жылдамдыққабаулу.
Сабақтың әдісі: сұрақ – жауап, блиц – турнир, еркін тақырыпқа сөйлеу, жатқа
өлең айту.
Жүргізуші:Қайырлы күн, қадірлі ұстаздар мен оқушылар! «ХХІ ғасыр
Махамбеті» танымдық сабағымызғакелдіңдер!
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай
«Атаңның баласы болма, адамның баласы бол»,
«Жақсы көпке ортақ, еліңе пайдаң тисін» деді.
Махамбет Өтемісұлы - қазақ халқының әйгілі ақыны, күйші – композиторы,
отаршылдыққа қарсы Исатай Тайманов бастаған көтерілісті
ұйымдастырушылардыңбірі, осы көтерілістің жалынды жырсышы.
Махамбет Өтемісұлы 1804 жылы Батыс Қазақстан облысыныңЖәнібек
ауданында, Бекетай деген жерде дүниеге келген. Әкесі Өтеміс Айшуақ, Бөкей
дәуіріндегі беделді билердің бірі болған. Махамбет бір өлеңінде:
Өтемістен туған он едік,
Сол онымыз жүргенде,
Мың сан әскер қол едік.
Біздің жайда сұрасаң,
Ерте көшіп, кеш қонған,
Санаулы сәнді орданыңбірі едік, -дейді.Махамбет он ағайынды
болған.Махамбеттің болашағына әкесі Өтемістің тигізген ықпалы көп болған.
Өтеміс – би болыпел басқарған, сөз білетін шешен адам болған.
Махамбеттің ақындық, шешендік дарыны елге ерте танылады. Ол жас
кезінен батыр, палуан, мерген, домбырашы, ақын атанады. Жастайынан
аңшылық өнергеде құмартыпөсті.
Хан сарайындаон жылын, ал орыс жерінде бес жылын өткізген Махамбет
көкірегі ояу, көзі ашық, бірнеше тіл білген кісі.

2. Махамбет Исатай бастаған халық көтерілісінде маңызды рөлатқарады.Ол
өзінің өлеңдері арқылы халықты патша үкіметі мен хандардыңезгісіне қарсы
күрескешақырды. Махамбеттің өлеңдері бостандықпен әділдікке, халық
көсемдерінің батырлығынқалың халық бұқарасынапаш ету мақсатында
жазылған.
Махамбет өлеңдерінен ақынның өзінен бұрынғы көнеқазақ поэзиясымен
жақсы таныс.
Әділ: Ереуіл атқа ер салмай...
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку – еңку жер шалмай ,
Қоңыр салқын төскеалмай,
Тебінгі терге шірімей,
Терлігі майдай ерімей,
Алты малта ас болмай,Ер төсектен безінбей,
Өзіңнен туған жас балаҰлы түске ұрынбай,
Сақалы шығыпжат болмай,Түнқатып жүріп, түс қашпай,
Ат үстінде күн көрмей,Тебінгітеріс тағынбай,
Ашаршылық шөл көрмей,Темірқазықжастанбай,Арып – ашып жол
көрмей,Қутолағай бастанбай,
Өзегі талып ет жемей,Ерлердің ісі бітер ме?
Жүргізуші:Махамбет Тастөбедегіұрысты өзінің «Соғыс» дегенөлеңінде
былай суреттейді:
Игорь:«Соғыс»
Әскер жиып аттандық,
Бекетай еді тұрағым,
Айғайлап жауға тигенде,
Ағатай, беріш – ұраным.
Бекетай құмға ел қонып,
Байбақты Жүніс аттанды
Қосылуғадем болып.
« Құдайлады » хан ұлы,
Іздеген жауы біз болып.
Жау қарасы көрінді,
Жиылған әскер білінді.
Исатай – басшы, мен – қосшы,
Исатайдың сол күнде
Ақтабан аты астында,
Дулығасы басында,
Зығырданы қайнайды.
Жүргізуші: Жас күнінен бастап аса қадірлі көретін Исатайдың сөзбен
өрнектелген бейнесін ақын өзінің өлеңдерінде ерекше шабытпен жырлаған.
Дарья:«Тайманның ұлы Исатай»
Арғымақтан туған қазанат,
Шабуыл салса нанғысыз.

3. Қазанаттан туған қаз мойын
Күніне көз көрім жер шалғасыз,
Айырдан туған жампоз бар,
Нарға жүгіп салғасыз.
Аруанадан туған мая бар,
Асылын айуан десе нанғысыз.
Жаманнан туған жақсы бар,
Атасын айтса нанғысыз.
Жақсыдантуған жаман бар, Атын ердің қасы еді,
Күндердіңкүні болғанда,Исатайды өлтіріп,
Жарамды бір теріге алғысыз.Ағайынныңбасы еді,
Тайманның ұлы ИсатайҚырсық та шалған біздің
Жүргізуші: Махамбеттің атамекені – Нарын. Сол Нарын үшін, Еділ мен
Жайық үшін, қара қазақ баласы үшін ата жауы хан Жәңгірмен шайқасты.
Ақын қуғында жерін аңсаған кезде шығарған өлеңдерінің бірі – Нарында
Василий: Нарында Күнінде құлан да басыпөткісіз.
Біздің анау Нарында, Ерте келген жақсылар,
Бір төбелер бар еді, Кешке үйіне кеткісіз.
Айналасы ат шаптырса жеткісіз. Қойды мыңғатолтырған,
Қиқулап ұшқан қырғауыл, Нарынның ана құмдары.
Жүргізуші:Махамбет - қазақ әдебиетіндегі жауынгерлік – саяси
лириканың атасы.
«Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқан сөзі» тек бұл сұлтанға ғана емес
отаршылдарменауыз жаласкан, қазақты қараша деп кемсітіп бірге қанасқан
бүкіл ақсүйектер тобынаайтылған сөз екені даусыз
Максим: Махамбеттің Баймағамбетсұлтанғаайтқан сөзі
Мен, мен едім, мен едім,
Мен Нарында жүргенде
Еңіреп жүргенер едім.
Исатайдың барында
Екі тарлан бөріедім. Петр Б: Туырлығын кескілеп,
Қай қазақтан кем едім? Тоқым етсем деп едім.
Бір қазақпен тең едім. Тақта отырғанхандардың
Өздеріңдей хандардың, Төрде отырған ханымын
Қарны жуан билердің, Қатын етсем деп едім.
Атандай даусын ақыртып, Әлдилеген балаласын
Лауазымын көкке шақыртып, Жетім етсем деп едім.
Басын кессем деп едім. Хан сарқыты – сары бал,
Елдің бойы ен тоғай Сұраусыз ішсем деп едім.
Ел қондырсам деп едім. Ханның киген кіреуке,
Жағалай жатқан солелге Үстіме кимсем деп едім...
Мал толтырсам деп едім. Мен, мен едім, мен едім,
Еңсесі биік ақ орда,МенНарында жүргенде
Еріксіз кірсем деп едім. Еңіреп жүргенер едім.

4. Керегесін қиратып,Исатайдың барында
Отын етсем деп едім. Екі тарлан бөріедім.
Жүргізуші:Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілер хан ордасын
шабуылдауды ойластырып, ордаға жақын келіп орналасады. Алдымен
ханға өз талаптарын айтып, хат жазады. Тастөбемаңындағы шайқаста
көтерілісшілер жеңіліс табады. Жаралы Исатай сиреп қалған тобыменІшкі
Ордағаөтеді. Қуғыншы жазалаушы әскер Исатайдың әскерін шабуылдап,
Исатайды қолға түсіріп, батырдыңкеудесіне мылтық тақап тұрыпатады.
Бұл қайғылы тарихи оқиғаны Махамбет Исатай атынан өлеңге арқау еткен.
Николай: Әй, Махамбет,жолдасым!
Әй, Махамбет, жолдасым,
Аш арыстанжолбарысым,
Ісімнің білдім оңбасын.
Оңбаған емей немене,
Өтірік сөзгеалданып,
Бақытым ауып басымнан,
Әскерім кетіп қасымнан,
Жапанда жалғыз қалғасын.
Өкінгенмен пайда жоқ,
Құдайым басқа салғасын.
Мезгілді уақыт болғанда,
Опасыз мынау жалғанда,
Ажал қарсы келгенде,
Қараңғы көрге кіргенде,қасындатұрар жан бар ма?
Осыныңбәрін ойласаң,
Өткенге бекер өкініп,
Құр жылаудан сән бар ма?!
Жолдасынжауға алдырып,
Жанымды қимай қаңғырып,
Қашатын менде жөн бар ма?!
Жүргізуші: Махамбет өлеңдерінде қанатты сөздергеайналып кеткен ғибратқа
толы өнегелі жолдар аз емес. Ол өзінің сондайтерең ойлы сөздерімен кейінгі
ұрпағынатіл қатқандай, ақыл, өсиет кеткендей.
Валентин: Қара лашын, ақ тұйғын,
Қайыңдаболар ұясы.
Қайыңның басынжел соқса,
Қайғыдаболар анасы...
Тоқсантарау су ақса,
Дария болар сағасы.
Сан шерулі қол болса,
Батырлар болар ағасы.
Аз сөйлер де көп тыңдар,
Хас асылдыңбаласы.
Вадим: Кәрісі кімнің жоқ болса,
Жасы болар дуана.

5. Бір сынаған жаманды
Екіншілей сынама.
Тіріде сыйласпағанағайын,
Құм құйылсынкөзіне,
Өлгенде бекер жылама.
Жүргізуші:Викторина сұрақтары
1. Махамбет қай жылы дүниеге келді?(1803ж)
2. Махамбет қай жерде дуниеге келді? ( Бекетай құмы)
3. Махамбет дүниеден өткен жылы?(1845ж)
4. Махамбеттің әкесі? ( Өтеміс )
5. Махамбет неше ағайынды?(10)
6. Исатайдың әкесі?(Тайман)
7. Махамбеттің ұраны? (Ағатай - Беріш)
8. Махамбетке жау хан? (Жәңгір хан)
9. «Эй, Махамбет жолдасым» өлеңінің авторы?(Махамбет)
10. Исатайдың тұлпары ?(Ақтабан)
11.Махамбеттің Исатайға арнаған мінездемелі өлеңі? (Тарланым)
12.Махамбеттің руы? (Күлмәлі Беріш)
13.Жәңгірдің әкесі? (Бөкей хан)
14.Махамбеттің соңғы әйелі (Әуес)
15.Көтеріліс қанша айға созылды?(18 ай)
Жүргізуші: бұл кезеңнің шарты Махамбет өлеңдерінен айтылмай қалған
сөздітауып, орыс және ағылшын тілдеріне аудару керек.
«Тіл - өнер» кезеңінің тапсырмасы
1. «Ереуіл атқа ер салмай» өлеңінен үзінді
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза .... алмай,
Жауап: қол – рука – hand
2. «Беркініп садақ асынбай» өлеңінен үзіндіБілтеліге ....салмай,
Қорамсаққақолсалмай
Жауап: доп – мяч– ball
3. «Арғымақсені сақтадым»өлеңінен үзінді
Шабушы еді безектеп,
Жақсыменен .... болсаң
Жауап: дос – друг – friend
4. «Жалған дүние»өлеңінен үзінді
Қоғалы көлдер, ком....,
Кімдерге қоныс болмаған.
Жауап: су – вода– water
Жүргізуші:Махамбет Отанын сүйгенпатриот, өлеңдерін көпшілік
мүддесіүшін жұмсағанеңбекші халықтың жыршысы.
Махамбет – асыл сөздіңкеңі, көркем тілдің ұстасы, ерлікке үндейтін
жалынды үгітші.

6. Білімге ерлігі сай Махамбеттей ерлеріміз азаймасын дей отырып, батыр
бабамызғаарналған танымдықсабағымызды аяқтаймыз.
Сау -саламат болыңыздар!
Сабақтың лексикалық тақырыбы: Астана– бас қала. Астана – таза
қала
Сабақтың мақсаты:
 Астана қаласына саяхатқа барып, әсем ғимараттарымен танысу.
Сабақтың міндеттері:
 Білімділік:Елорда туралытүсініктерінкеңейту, мәтінмен жұмыс
жасай отыра, оқушылардыңсөйлеудағдысынарттыру, алған
білімдерін тереңдету.
 Дамытушылық: Оқушылардыңқисынды ойлауқабілетін кеңейту,
сөздік қорын молайту, сауатты оқу дағдысынкүшейту, өзара
сұхбаттасуда ақпарат алуүшін сұрақтар қоюға үйрету.
 Тәрбиелік:Өзеліне,жеріне деген мақтанышсезіміне тәрбиелеу, бір –
біріне сыйластық сезімдерін тереңдету;туған жерін суюге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: жаңа тақырыптымеңгерту, саяхат сабақ
Сабақтың әдісі: түсіндіру,сұрақ-жауап.
Сабақтың көрнекілігі: интербелсендітақта, суреттер,слайд
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастырукезеңі. 1. Сәлемдесу. 2. Сыныптағы оқушыларды түгендеу,
келмеу себептерін сұрау. 3. Оқушылардың көңілін сабаққа бейімдеу,
ыңғайлау.
4. Тіл дамыту сәтін өткізу.
ІІ. Өткен материалдарды ескетүсіру, жалпылау:1. Үй тапсырмасын
сұрау, тексеру. 2. Оқушылардыңөткен сабақты қаншалықты меңгергенін,
түсінгенін байқау. 3. Оқушының сөйлеу қабілетін, сөйлеу тілін, сөздік қорын
байқау. 4. Неге көңіл аудару қажеттігін анықтау, ескеру.
Үй тапсырмасы:Балалар сендергебүгінгі сабаққа Астананың көрікті
жерлері туралы мәліметтерді жинақтап келу тапсырмасы берілген болатын.
Өздеріңнің тапқан мәліметтеріңді қайталай отырыңдар. Қазір Астанаға
саяхат сабағы барысындаүйжұмыстарыңдатексеріліп отырады.
ІІІ. Жаңа сабақты қалыптастыру:«Астанаға саяхат»

7. -Балалар,бүгінгі сабағымыз ерекше, ол-саяхат сабағы . Елордамызғасаяхатқа
шығамыз.
- Ал саяхатқа шығу үшін біздің қолымыздане болуы керек?
- Карта.
- Дұрыс айтасыңдар, ендеше мен сендергеқазір саяхат картасын таратып
беремін.
- Балалар, бір-біріңе жұмыс алдында не тілейсіңдер?
( топтар бір-біріне іске сәттілік, жетістікке жетейік деген тілектер айтады)
Сабағымыз саяхат сабақ болғандықтан, біз седермен көптеген аялдамаларға
тоқтап, түрлі тапсырмалар орындаймыз. Солсебепті мен өзіме әр топтан бір
көмекші тағайындаймын. Ол көмекшілер алдарындағы бағалау парағына өз
қатарларындағы оқушылардың жауаптарын бағалап отырады.
Саяхат картасы
1. Вокзал 2. Бәйтерек 3.Пирамида 4.Ақ Орда 5. «Думан» 6. «Хан
шатыры»
1-аялдама. Вокзал.
Осы уақытқа дейін Қазақстан Республикасындатөртастана болды. Бірінші
астанасы – Орынборқаласы, екінші астанасы – Қызылордақаласы, үшінші
астанасы – Алматы қаласы, төртінші астанасы – Астана қаласы.1998 жылдан
Ақмола Астана қаласы деп аталады.
1. Тапсырма.Берілген мәтін бойынша реттік сан есімдерді теріп айтыңдар.
Сөздік алқабы. Алдымен жаңа сөздердітыңдайды. Соданкейін тізбектеп
оқиды және сөздерменсөз тіркесін және сөйлемдер құрайды
ғимарат- здание аялдама-остановка көрікті-красивий
жаға-берег орталық-центр ойын-сауықорталығы — развлекательный
центр
2-аялдама. «Бәйтерек»
1. Мәлімет беру.
Астана қаласының сол жағалауында «Астана-Бәйтерек» монументі
орналасқан. Мұнда Өмір ағашы — Бәйтеректің көк аспанға қарай самғауы
көрініс тапқан. Бәйтерек ғимаратының биіктігі — 97 метр. «Астана-
Бәйтерек» монументі кешенін салу идеясыныңавторы-Қ.Р Президенті
Н.Ә.Назарбаев.
2. Тапсырма.Астана мәтінімен жұмыс.
Алдымен мәтінді тыңдайды. Содан кейін тізбекпен оқып шығады. Мәтіннің
мазмұнынтүсінгенін «Даналық ағашы» ойыны арқылы білетін боламыз. Бұл
ойындаоқушылардың алдында Экскурсовод (мұғалім) тұрады. Мәтінді тағы
бір рет мұқият оқыпшығып, әр оқушы мәтін бойыншасұрақжазады. Ол
жазылған сұрақтарынЭкскурсоводқабереді. Кейін сол сұрақтарғаөздері
кезекпен жауап береді. (Астана туралы қысқаша мәлімет.)
Астана.
Астана – Қазақстанның төртінші астанасы.1997 жылдан бастап Ақмола
Астана қаласы деп аталады. Астанада 2002 жылы биіктігі 97 метрден
тұратынмонумент салынды. Ол «Бәйтерек» деп аталды. «Бәйтерек» Есіл
өзенінің сол жағында орналасқан. Ол үш бөліктен тұрады. Бірінші бөлігі –

8. жер асты бөлігі, екіншісі – ұзынтемірден жасалған, үшіншісі – үлкен
дөңгелек шар. Ал дөңгелек шардың ішінде елбасымыздыңқолыныңізі бар
тас орналасқан. «Бәйтерек» — Астана символы.Соныменқатар думан ойын
сауық кешені бар.
«Думан» ойын – сауық кешені 2000 жылы салына бастады. Бұл кешенде
океанариум, «Джунгли» балалар аттракционы, боулинг залы, шағын
дүкендер бар. Думан» океанариуымы – Қазақстандағы тұңғыш және алғашқы
океанариум. Онда 2000 ға жуық жәндіктер және балық түрлері де кездеседі.
3-аялдама «Пирамида»
Астанада ғажайып ғимарат бар. Ол пирамидаға ұқсайды. Бұлғимарат
«Бейбітшілік және келісім сарайы» деп аталады. Ол 2006 жылы салынды.
Сәулетшісі – Норман Фостер.
Қазақстан халқы Қазақстанда бейбіт өмір сүреді. СондықтанБейбітшілік
және келісім сарайы – достық, бірлік, бейбітшілік белгісі.
3.Тапсырма
Пирамиданың қызметкерлері бізге тапсырма дайындаған екен. Ендеше
балалар тапсырмағакөшейік. Неғұрлым тез орындасаңдар,соғұрлым тез
келесі ғимаратқа жететін боламыз. Сендергесәттілік тілеймін!
«Астана» мәтінінен сан есімдерді теріп жазып, мағынасынақарай
ажыратыңдар.
Жауап:екі мың екінші – реттік сан есім, мың тоғыз жүз тоқсанжеті – есептік
сан есім, тоқсан жеті – есептік с.е, үш – есіптік сан есім, бірінші – реттік сан
есім, екіншісі – реттік сан есім, үшіншісі – реттік сан есім, екі мыңыншы –
реттік.
4-аялдама «Ақ Орда»
«Ақ Орда» Қ.Р Президентінің резиденциясы. ОлЕсіл өзенінің солжақ
жағалауында орналасқан. Ғимарат ауданы 36 720 ш.м құрайды.Резиденция
жанында КР Парламенті, ҚР Үкімет үйі, ҚР жоғары соты,ҚРминистрліктер
үйі орналасқан.
4.Тапсырма
«Ақ Орда» бізге сандық сыйға тартып отыр.Бұл – жай сандықемес, сиқырлы
сандық.Ал енді осы сандықтыңсұрақтарынажауап беріп, келесі ғимаратқа
жетейік.
« Cиқырлы сандық». Берілген сандарды таңдап,жасырынғансұрақтарға
жауап беру.
1 2 3 4 5 6 7 8
1.Есіл өзенінің жағалауында орналасқан әсем қала?
2.Астанадағы ойын-сауықорталықтарын ата.
3.Бәйтеректің ұзындығы қанша?
4. Қазақстан қандай мемлекет ?
5. Қазақстанныңбірінші астанасы ?
6. Астана қаласы бұрынқалай аталған?
7. Қазақстанныңекінші астанасы ?
8.Қазақстанныңүшінші астанасы?
Сергітусәті «Қара жорға»биі.

9. Балалар біз сендермен4-ші аялдамадан да өттік. Барлығымыз қатты
шаршаған шығармыз иә? Олай болсақанекей «Қаражорға» биін билеп, бір
сергіп алайық.
5- аялдама «Думан»
«Думан» ойын-сауықорталағы Елорданың солжағалауында салынған. Үш
«3Д» кинотеатры, «Джунгли» аттракционы, боулинг, көпфункционалдық зал
мен қонақ үй кешені, соныменқатар сауда залдары, балаларға арналған ойын
алаңдары бар. «Думан» ересектердің де,балалардыңда сүйікті демалыс орны.
5.Тапсырма
Енді келесі аялдамаға өту үшін сендерге«Думан» ойын – сауық орталығы да
тапсырмаойластырыпқойыпты. Сан есімдерді мағыналық түрлеріне
байланысты Перфокартаға толтыру берілген. Қане бастайық.
Берілген сан есімдерді мағынасынақарай бөліп жазыңдар.
Сан есім есептік реттік жинақтық
Он бір
төртеу
екінші
бесеу
жиырма
елуінші
мың
екеу
қырықыншы
6-аялдама «Ханшатыры»
Бейбітшілік және келісім сарайыныңжелісін жалғастыратын сауда және
ойын-сауықорталығы. 200 дей мертлік кешен қаланың зәулім доминантына
айналды. Оның қаңқасы ұсақ торданқұралған зәулім шатыр ішінде ауданы
100 шаршы метр қалалық саябақ, дүкендер, кино театрлар, концерт алаңы
бар. Астана тұрғындар өздерінің бос уақыттарын осы жердеөткізе алады.
6.Тапсырма
Мінебіз соңғы аялдамаға да келіп жеттік. Ендеше, «Ханшатыры»
аялдамасыныңтапсырмасынорындап көрейік.
Берілген зат есімдерді септеңдер. Астана, Бәйтерек
Бекіту:
-Балалар, осыменсаяхатымыз аяқталды.
-Саяхат сендергеұнады ма?
-Олай болса, бүгінгі сабағымыздыңқорытындыкезеңіне де,келіп жеттік.
Сабағымызды қорытындылауүшін біз қазір сіздермен сөзжұмбақшешеміз.
1. Президенттің резиденциясы.
2. Сан есімнің мағыналық түрін ата.
3. 97 метрден тұратын монумент қалай аталады?
4. Сан есімнің сұрағы.

10. 5. Елорданыңсол жақ жағалауына салынған ойын – сауық кешені қалай
аталады?
6. Бейбітшілік пен келісім сарайы қалай аталады?
А Қ О Р Д А
Е С Е П Т І К
Б Ә Й Т Е Р Е К
Қ А Н Ш А
Д У М А Н
П И Р А М И Д А
Үй тапсырмасы: Шығарма жазу. «Астана – арманқала»
Бағалау. Әр қатардағы көмекшілер бағалайды.
Ал енді балалар қаламызға қайту үшін әрі біздің бүгінгі келген
қонақтарымызғаарнап, ғажайып сөздердіайтып, жазып берейік.
Б – батыр,бейбіт, бақыт
Ә – әдемі,әсем, әділ, әдепті
Й – инабатты
Т – тәртіпті, ту, тәуелсіз
Е – еңбекқор, елтаңба
Р – риза,рахмет,рәміздер
Е – еліміздің, елорда, елбасы
К – келешегіміз,көмекшіміз,күшті