Газарзүй 11-р анги

1. 11-р анги
Сэдэв : Дэлхийн хөдөө аж
ахуйн газарзүй
Э.Цэрэнбаатар

2. ЗОРИЛГО
•Дэлхийн ХАА-н салбарын бүтэц ,
хөгжил, байршил, тэдгээрт
нөлөөлөгч хүчин зүйлс болон
дэлхийн улс орнуудын хүн ард
,ЭЗ-ийн хөгжилд үзүүлэх нөлөө,
аж ахуйн ач холбогдлын талаар
цогц мэдлэгийг олж авна.

3. •Улс орны нийгмийн баялгийг
бүтээгч материаллаг
үйлдвэрлэлийн 2-догч том
салбар бол ХӨДӨӨ АЖ
АХУЙ юм.

4. ХАА-Н ХӨГЖИЛ , БАЙРШИЛТАД
НӨЛӨӨЛӨГЧ ХҮЧИН ЗҮЙЛС
• Байгаль цаг уурын нөхцөл /хөрсний үржил
шим , нарны илч, дулаан , хур тунадасны
хэмжээ,байгалийн бүс /
• Улс орны ЭЗ-ийн хөгжлийн түвшин / Ази,
Африк , Латин Америкийн хөгжиж буй орнууд
, Хойд америк, Европ ,Австрал ,Азийн
хөгжингүй орнууд /

5. ХАА
Газар
тариалан
Амьтны
АА
Туслах
АА

6. ХАА-Д ГАЗАРЗҮЙН БАЙРЛАЛ, ГАДАРГЫН
ХОТГОР ГҮДГЭР НӨЛӨӨЛӨХ НЬ

7. ГАЗАР ТАРИАЛАН
• Эртний Египет, Ассир,Вавилон зэрэг анхны төрт улсууд
томоохон мөрдийн сав хөндийн өндөр үржил шимтэй хөрс ,
элбэг усанд түшиглэж газар тариалан эрхэлж байсан
баримт байдаг

8. Газар тариалан
Хүнсний ургамал Техникийн ургамал

9. Хүнсний
ургамал
Үр тарианы
аж ахуй
Хүнсний
ногоо
Бусад

10. ҮР ТАРИАНЫ АЖ АХУЙ
• Улаан буудай /хө660-с өмнө тийш
Өмнөд америк , Австралийн өмнөд
эрэг/
• Цагаан будаа / халуун дулаан бүс-
тропик/
• Эрдэнэ шиш /мексикээс гаралтай
Америкийн орнууд голчлон тариалдаг/

11. Үр тарианы аж ахуйд
нөлөөлөх хүчин зүйлс
Байгалийн
хүчин зүйл
Нийгэм,
эдийн
засгийн
хүчин зүйл
Улс
төрийн
хүчин зүйл

12. 2. ХАА-Н ХӨГЖИЛД ДЭЛХИЙН АГААРЫН
ДАРАЛТЫН ХУВААРИЛАЛТ НӨЛӨӨЛӨХ НЬ

13. 1. ДЭЛХИЙН ХУР ТУНАДАСНЫ ХУВААРИЛАЛТ
НӨЛӨӨЛӨХ НЬ

14. ДЭЛХИЙН НАРНЫ ЦАЦРАГИЙН ХУВААРИЛАЛТ
НӨЛӨӨЛӨХ НЬ

15. ДАЛАЙН УРСГАЛ НӨЛӨӨЛӨХ НЬ

16. ДЭЛХИЙН ЦӨЛ

17. ДЭЛХИЙН ДУЛААРАЛ

18. УЛААН БУУДАЙН УРГАЦЫН ДЭЛХИЙН
ГАЗРЫН ЗУРАГ .

19. УЛААН БУУДАЙ ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН
АНАМОРФ ЗУРАГ

20. ДЭЛХИЙН УЛААН БУУДАЙН
ҮЙЛДВЭРЭЛЭЛ / САЯ.ТОНН/

21. УЛААН БУУДАЙ
ТАРИАЛАЛТААР
ТЭРГҮҮЛЭГЧ ОРНУУД

22. УЛААН БУУДАЙН ЭКСПОРТООР
ТЭРГҮҮЛЭГЧ ОРНУУД

23. МОНГОЛ УЛСЫН УЛААН БУУДАЙ/
МЯНГАН ТОНН/

24. НЭГ ХҮНД НОГДОХ ГУРИЛЫН ХЭМЖЭЭ

26. ЦАГААН БУДАА
• Анх 4500 жилийн
өмнөөс Энэтхэгийн
өмнө хэсэгт
тариалж эхэлсэн .
• Дэлхийн нийт
тариалалтын 94%-г
хөгжиж буй орнууд
эзэлнэ.
• Зүүн ба зүүн өмнөд
Ази, Энэтхэг,
Мадагаскар,
Мексик, Өмнөд
Америкийн зүүн
эргээр тариална.

27. ЦАГААН БУДАА ТАРИАЛАЛТЫН
ГАЗРЫН ЗУРАГ

28. ДЭЛХИЙН ЦАГААН БУДАА ҮЙЛДВЭРЛЭЛ / САЯ ТОНН/

29. ЦАГААН БУДАА
ТАРИАЛАЛТААР
ТЭРГҮҮЛЭГЧ
ОРНУУД
/САЯ ТОНН/

30. ЦАГААН
БУДААНЫ
ИМПОРТ
/ САЯ ТОНН/

31. ЦАГААН БУДААНЫ ЭКСПОРТ

32. ЦАГААН БУДААГ АЖ АХУЙД
АШИГЛАХ НЬ
• Цагаан будаа : хоол хүнсэнд
• Үйрсэн хэсэг :архи ,пиво үйлдвэрлэх
• Нунтаг хэсэг: малын тэжээл
• Нарийн ширхэгтэй хаягдал : гоо сайхны
бүтээгдэхүүн/ пудр/
• Будааны тос: саван, лаа
• Бусад хаягдал: малгай, шүүр,дээвэр

33. ГЭРИЙН ДААЛГАВАР: ЭРДЭНЭ ШИШ
ҮЙЛДВЭРЛЭЛ
• Гарал үүсэл, Үйлдвэрлэлийн товч түүх
• Үйлдвэрлэл, экспортоор тэргүүлэгч орууд
• Ашиг шим

34. ДЭЛХИЙН ҮР ТАРИАНЫ
ТӨРЛҮҮДИЙН ЭЗЛЭХ ХУВИЙН ЖИН
z
үр тариа 28%
цагаан будаа
26%
эрдэнэ шиш
25%
арвай 10%
хөх тариа 2%
овьёос 2%
бусад 10%

35. ХҮНСНИЙ НОГООНЫ АЖ АХУЙ
• Төмс хүнсний
ногоо болох өргөн
хэрэглээний
ургамал нь
дэлхийн ямар ч
газар тухайн
байгаль цаг уурын
нөхцөлд маш
амархан дасан
зохицдог, онцлог
шинж чанар бүхий
маш олон төрлийн
ургамал байна. /
төмс, манжин,
сонгино , лууван
гм/

36. ТЕХНИКИЙН УРГАМАЛ
• Үйлдвэрт оруулж техник технологийн
тусламжаар боловсруулан төрөл
бүрийн бүтээгдэхүүн гаргаж авдаг
тарималыг ТЕХНИКИЙН УРГАМАЛ
гэнэ.

37. БҮТЭЦ
Техникийн
ургамал
Олсны
/хөвөн, жүүт /
Чихрийн
/ чихрийн
манжин,
нишинг/
Тосны
/ наранцэцэг,
чидун, самар/
Хүнсний
/ цай , кофе,
какао /
каучук

38. ОЛСНЫ УРГАМАЛ
• Хөвөн :Нэхмэлийн
үйлдвэрийн түүхий эд
болно.Гэрэл дулаан ,
ус чийгээр хангалттай
газар тариална.Хятад
,АНУ, Пакистан зэрэг
30 гаруй орон
тариалдаг
• Жут, маалинга: Олс
,шуудай, загасны тор
зэрэг бат бөх утас
гарган
авдаг.Бангладеш,Энэт
хэг , Хятадад
тариална.

39. ХӨВӨН ТАРИАЛАЛТААР
ТЭРГҮҮЛЭГЧ ОРНУУД

40. ЧИХРИЙН УРГАМАЛ
• Чихрийн манжин:
Дэлхийн сахар
үйлдвэрлэлийн 40%-г
гарган авдаг. Европын
сэрүүн бүсийн
Польш,Орос,Украин,Ф
ранц, мөн АНУ
тариалж байна.
• Нишингэ: Гэрэл дулаан
хур чийгийг их
зарцуулдаг халуун
дулаан бүсэд өргөн
тарина. Дэлхийн ЗЗ-ийн
60%-г хангадаг.Латин
америк, Ази,Австали,
Африкийн зарим
оронд тариална.
Чихрийн манжин
Чихрийн нишингэ

41. ТОСНЫ УРГАМАЛ
• Наранцэцэг: Сэрүүн
бүсийн
ургамал.Тархалт нь
үндсэндээ буудайтай
адил байна.
• Чидун жимс: Газар
дундын тэнгис орчмын
гол ургамал.Тропик
орчмын уур амьсгалд
тохирно.Гол тариалагч
нь Итали, Испани, Грек,
Турк

42. ХҮНСНИЙ ТЕХНИКИЙН
УРГАМАЛ
• Цай : Муссоны уур
амьсгалтай бүсэд цайны
ургамалыг голлон
тариалж байна.Цайны эх
орон бол Ази тив юм.Гол
тариалагч нь Энэтхэг,
Хятад , Шри-Ланк, мөн
Их Британи орно
• Кофе: Халуун бүсийн УА-
тай газар тариална.Гол
эх орон нь Этиоп ба
Бразил,Колумба,
Африкийн Гана, Ангол,
Гвиней зэрэг болно.
• Какао: Латин Америк,
Баруун ба Төв Африкад
голлог
тариална.Тэргүүлэгч нь
Бразил, Гана, Нигери
зэрэг улс орно.

43. КАУЧУК
• Резин
үйлдвэрлэхэд
түүхий эд болгон
хэрэглэх бөгөөд
Каучукийн модны
шүүснээс гарган
авдаг . Байгалийн
каучукийн
үйлдвэрлэлтээр
дараах орнууд
тэргүүлнэ.
Малайз, Индонез,
Тайланд, Шри-
Ланка

44. ТЕХНИКИЙН УРГАМАЛААР
ДЭЛХИЙД ТЭРГҮҮЛЭГЧ ОРНУУД
Наранцэцэг Чихрийн
нишингэ
Чихрийн
манжин
1 Украин Бразил Франц
2 АНУ Энэтхэг АНУ
3 Аргентин Хятад Герман
4 Хятад Мексик Хятад
5 ОХУ куба ОХУ

45. Хөвөн Кофе Цай
1 Энэтхэг Бразил Энэтхэг
2 АНУ Колумба Хятад
3 Хятад Кот –Дивуар Шри-Ланка
4 Бразил Уганда Кени
5 Пакистан этиоп Индонез

46. МАЛ АЖ АХУЙ
• Газар тариаланг бодвол уур амьсгалын
нөхцлөөс хамаарал багатай тул МАА-н салбар
газар сайгүй тархжээ. Ялангуяа сэрүүн бүсийн
орнууд МАА-н бүтээгдэхүүний зонхилох
хэсгийг эзэлнэ.

47. • Хотжих үйл явц эрчимтэй явагдаж байгаатай
уялдан хотын хүн амын тоо улам ихэссэнээр
МААн бүтээгдэхүүний хэрэгцээ улам бүр
нэмэгдэж байна. Өнөөгийн байдлаар Европ,
Хойд Америк, Австрали, Шинэ Зеланд зэрэг
хөгжингүй орны ХАА-н голлох салбар нь МАА
болжээ.

48. МАА-Н ХӨГЖИЛД ДАРААХ
ХҮЧИН ЗҮЙЛС НӨЛӨӨЛНӨ
1. Байгалийн хүчин зүйл
Уур амьсгал , цаг уур
Гадаргын хотгор гүдгэр
Хөрс ургамал гм
1. Нийгмийн хүчин зүйл
Хүн ардын түүхэн уламжлал , зан
заншил, ахуй соёл ,
Улсын ЭЗ-ийн хөгжлийн түвшин

49. ДЭЛХИЙН МАА-Н БҮТЭЦ
Мал аж ахуй
Үхрийн аж
ахуй
Хонины аж
ахуй
Гахайн аж
ахуй

50. ДЭЛХИЙН МАЛ АЖ АХУЙН
ТАРХАЛТ, НЯГТРАЛ

51. ҮХРИЙН АЖ АХУЙН
БАЙРШИЛ

52. ҮХРИЙН АЖ АХУЙ
• Дэлхий дээр 1,56 тэрбум орчим үхэр
байх ба түүний ихэнхийг Ази, Африкад
өсгөдөг. Дэлхийн нийт махны
хэрэглээний хагасаас илүү хувийг
эзэлж байна. Сүүний бараг бүх хувийг
хангана. Сэрүүн уур амьсгалтай ойт
хээрийн ба хээрийн бүсэд өсгөхөд
тохиромжтой

53. ҮХЭР СҮРГИЙН ТООГООР ТЭРГҮҮЛЭГЧ
ОРНУУД / 2022 ОН/

54. ҮХРИЙН МАХНЫ ЭКСПОРТООР
ТЭРГҮҮЛЭГЧ ОРНУУД / 2021 ОН/

55. ГАХАЙН АЖ АХУЙ
• Гахайн аж ахуй нь
үндсэндээ махан
бүтээгдэхүүнд
ашиглагдах ба нийт
махны
үйлдвэрлэлийн 1/3-
ийг дангаараа
эзэлнэ.
• Жилд дунджаар
дэлхий даяар 50
сая гаруй тонн
гахай мах
нийлүүлэгддэг.

56. ГАХАЙН АЖ АХУЙН
БАЙРШИЛ

57. ДЭЛХИЙН ГАХАЙН ТООН ӨӨРЧЛӨЛТ
2012-2023 ОН / САЯ ТОЛГОЙ/

58. ГАХАЙНЫ ТООГООР ТЭРГҮҮЛЭГЧ ОРНУУД
/ САЯ ТОЛГОЙ/

59. ГАХАЙН МАХНЫ ЭКСПОРТООР
ТЭРГҮҮЛДЭГ ОРНУУД

60. ХОНИНЫ АЖ АХУЙ
•Сэрүүн уур амьсгалтай хээр,
говь, цөл, уулархаг орнуудад
хонийг голчлон өсгөдөг ба
нийт 1,3 тэрбум орчим
тоотой байна. Чиглэл
үүлдрийн хувьд арьс ,
нэхий, ноос , махны олон
төрлийн үүлдэр угсаа байна.

61. ХОНИНЫ АЖ АХУЙН
БАЙРШИЛ

62. ХОНИН СҮРГИЙН АНАМОРФ ЗУРАГ

63. ДЭЛХИЙН ХОНИН СҮРГИЙН ТООН ӨӨРЧЛӨЛТ /
ТЭРБУМ/, ТЭРГҮҮЛЭГЧ ОРНУУДЫН ЭЗЛЭХ ХУВЬ /%/

64. ХОНИН СҮРГЭЭР ТЭРГҮҮЛЭГЧ
ОРНУУД /2020 ОН/

65. ЯМААНЫ АЖ АХУЙН
БАЙРШИЛ

66. ДЭЛХИЙН ЯМААН СҮРГИЙН ТООН ӨӨРЧЛӨЛТ

67. ЯМААНЫ ТООГООР ТЭРГҮҮЛЭГЧ ОРНУУД
2023 ОН

68. ТАХИАНЫ АЖ АХУЙН
БАЙРШИЛ

69. ДЭЛХИЙН ГАЗРЫН ЗУРГААР ТАХИАНЫ ДҮРС БҮТЭЭСЭН БАЙНА.
ГАЗАР НУТГИЙГ ЗӨВ НЭРЛЭН ЗААГААРАЙ

70. ТАХИАНЫ ТООГООР ТЭРГҮҮЛЭГЧ ОРНУУД
/ 2023 ТЭРБУМ-Р/
• 2023 оны
байдлаар
дэлхийд
нийт 33
тэрбум
тахиа
байна.

71. ДЭЛХИЙН ТАХИАНЫ МАХНЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛ
/2012-2023 ОН МЯНГАН ТОНН/

72. ТАХИАНЫ ӨНДӨГ ҮЙЛДВЭРЛЭЛТЭЭР
ТЭРГҮҮЛДЭГ 10 УЛС / 2023 ТЭРБУМ-Р/

73. ТАХИАЫН МАХ ҮЙЛДВЭРЛЭЛЭЭР ТЭРГҮҮЛЭГЧ 10 УЛС.
2022, 2023 ОН / 1000 ТОНН/

74. МОНГОЛ ОРНЫ МАЛ СҮРГИЙН ТОО
/ 2023 ОН/