Мандал сорт

МАНДАЛ СОРТ
АНХААР ЗОХИОГЧИЙН ЭРХИЙН ХУУЛИАР ХАМГААЛАГДСАН.
ТАНИЛЦУУЛГЫН АГУУЛГЫГ ХУУЛБАРЛАХЫГ ХОРИГЛОНО. УТАС 8889 0893 Мэйл: ayurzana_echimeg@yahoo.com
Psathyrostachys
juncea
СУДЛААЧ А.ЭРДЭНЭЧИМЭГИЙН БҮТЭЭЛ

ТАНИЛЦУУЛГЫН АГУУЛГЫГ ХУУЛБАРЛАХЫГ ХОРИГЛОНО. УТАС 8889 0893 Мэйл: ayurzana_echimeg@yahoo.com 2
Хайрт аав Түндэвийн Аюурзана
таны надад хэлж захиж
үлдээснээр охин Эрдэнэчимэг би
таны гаргасан “Орхон” үүлдрийн
хонинд зориулж “Мандал” сортыг
бий болгов.
Аюурзанын Эрдэнэчимэг
(1945-2018)
ORKHON BREEDING SHEEP SINCE 1961
MANDAL VARIETY SINCE 2011

МОНГОЛЫН МАЛ АЖУЙД ЯГ ЮУ
ХЭРЭГТЭЙ ВЭ?
МОНГОЛЫН МАЛ АЖ АХУЙД НЭН ШААРДЛАГАТАЙ 3 ХҮЧИН ЗҮЙЛС БИЙ
1 ӨВС
2 УС
3 ӨВӨЛЖӨӨ
Жил бүр он гараад цагаан сарын өмнөхөн ёс юм шиг манай оронд
“ЗУД” болдог. Энэ нь өвс тэжээл хүрэлцээгүйтэй холбоотой үзэгдэл
юм.
Хэрэв малыг сайн чанарын өвсөөр хангалттай сайн тэжээвэл “ЗУД” болох магадлал
тун бага байдаг юм. Зудтай газар уруу өвс ачдаг нь ийм учиртай юм.
Зуднаас хамгаалах хамгийн шилдэг арга нь мал сүргийг хангалттай хэмжээний сайн
чанарын өвс тэжээлээр хангах явдал юм. Харамсалтай нь энэ шаардлагыг хангах
өвс ургамлыг судлах, шинэ сорт гарган авах, нутагшуулах, ажлыг хийж ирсэн боловч,
үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхэд нь судлаачдад дэмжлэг үзүүлэхгүй байна.
Гагцхүү “Мандал” сорт Монгол малыг тэжээлээр хангах онцгой үүрэгтэй таримал юм.
Энэхүү онцгой шинж нь түүний бусад ургамлаас ялгарах, өрсөлдөх давуу талыг бий
болгодог.
“МАНДАЛ” сорт Монгол оронд шаардлагатай
өвсний хэрэгцээг хангах боломжтой.
3

ЭМЗЭГ ТҮРҮҮТ ӨЛӨНГИЙН “МАНДАЛ”
"СОРТ
• Латин нэр: Psathyrostachys Juncea
• Монгол нэр: Эмзэг түрүүт өлөнгө
• Сортын нэр: ”МАНДАЛ”
• Селекцийн дугаар: 00211
• Сортыг гаргасан хугацаа: 1989-2011 он
• Сортыг гаргасан: Судлаач А.Эрдэнэчимэг
4

ОНЦЛОГ
• Услах огт шаардлагагүй. Онцгой таримал.
• Хавар 3 сарын 15-аас 30 хооронд ургаж эхэлдэг.
• Ямаа бэлчээхэд ургалтад сөргөөр нөлөөлөхгүй.
• Ганд маш тэсвэртэй. Ямар ч гантай, хуурай жил ургадаг.
5
• Элсэн цөлөөс бусад ямар ч хөрсөнд ургана.
• Намар 10 сарын сүүл хүртэл ургана.
• Уургаар маш баялаг.
• Хүйтэнд маш тэсвэртэй.

МАНДАЛ СОРТЫН АЧ
ХОЛБОГДОЛ
Хөдөө аж ахуйн салбар бол манай улсын эдийн засгийн голлох салбар хэвээрээ байгаа
бөгөөд хойшид ч хэвээрээ байх болно. Манай улс 2015 оны эхний 10 сарын байдлаар 50
гаруй сая толгой малтай байгаа бөгөөд энэ нь Монгол хүний хүнсний хангамжийн тодорхой
хувийг бүрдүүлдэг.
Монгол мал ойролцоогоор 590 гаруй зүйл ургамлыг өөрийн байгалийн зөн совингоор олж
идэж үр дүнд нь цэвэр органик мах болон сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, ноос ноолуур үйлдвэрлэж
өгдөг салбар юм. Дэлхийн дулаарал, цөлжих процесс, бэлчээрийн доройтол эрчимтэй явагдаж
байгаа өнөө үед дан ганц байгалийн бэлчээр, хадланд малын идэх өвс тэжээлийг даатгах нь
экологи талаасаа ч, эдийн засгийн үр өгөөж талаасаа хангалтгүй болж ирсэн юм.
Манай болон гадаадын судлаачдын судалгааны дүгнэлтээр Монгол оронд цөлжих процесс
эргэлт буцалттгүй болж байна. Дулаарал болж байна. 1990 оноос хойш мал хувь хүнд
шилжсэнээс хойш зохион байгуулалтгүйгээр малыг өсгөх болсоноос үүдэлтэйгээр бэлчээрийн
даац байх ёстой хэмжээнээсээ ихсэж байна. Үүний үр дүнд бэлчээрийн доройтол асар ихээр
нэмэгдэж байна. Бэлчээрийн доройтолд орсноор байгалийн ургамлын хэмжээ багасдаг. Хар
дарсан зүүд шиг энэхүү циклийг зөв голдрилд оруулахад ганд тэсвэртэй, усалгаа
шаарддаггүй, маш олон жил ургах чадвартай тийм ургамлыг тариалах ёстой юм. Энэ
асуудлыг шийдэхэд “Мандал” сортоос өөр ургамал өнөөдөр хараахан Монгол оронд алга
байна.
6

СОРТ ГАРГАХ АЖИЛ 1988
ОНООС ЭХЭЛСЭН
• Социализмын үед манай улс шинэ бүтээл бүтээсэн
хүнийг шагнадаг байлаа. 1988 онд зохиогдсон шинэ
бүтээл бий болгосон хүнийг шагнах уралдаан
зарлагдсан бөгөөд “Эмзэг түрүүт өлөнгийн” анхан
шатны судалгааны үр дүн амжилттай болсон тул
хүрэл медаль, дипломоор шагнагдаж байв.
7
Since 1988

“МАНДАЛ” СОРТ БАТЛАГДАВ
• “МАНДАЛ” СОРТ МОНГОЛ УЛСЫН ХҮНС
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ЯАМНААС ХҮЛЭЭН
ЗӨВШӨӨРӨГДСӨН
8

ҮНДЭСНИЙ ШИЛДЭГ
НОГООН БРЭНД БОЛОВ
• Монгол Улсыг төлөөлөх худалдааны нэр хүнд
бүхий байгууллага бол “Монголын Худалдаа Аж
Үйлдвэрийн Танхим” юм.
• 2012 онд МХАҮТ-аас миний “МАНДАЛ” сортод
Монгол Улсын хамгийн шилдэг, чанартай
бүтээгдэхүүн хэмээн “НОГООН БРЭНД”
өргөмжлөлийг олгосон. Энэ бол маш том нэр
хүндийн асуудал юм.
• “МАНДАЛ” сорт бол Монгол Улсын хамгийн анхны
“НОГООН БРЭНД” болсон юм.
9

“МАНДАЛ” СОРТЫН БАРААНЫ
ТЭМДЭГ
• Дээрх зураг бол “МАНДАЛ” сортыг МОНГОЛ
УЛС-ын нутаг дэвсгэр дээр хүлээн
зөвшөөрсөн барааны тэмдгийн дардас болно.
• Энэхүү барааны тэмдгийг миний
зөвшөөрөлгүйгээр ямар ч этгээд ашиглах
хориотой.
10

МИНИЙ УР ЧАДВАР
• 1969 онд ХААДС-ийг агрономч мэргэжлээр төгссөн.
• 1969-1971 онуудад Дорнод талын бүсийн ХАА-н эрдэм шинжилгээний нэгдсэн
станцад эрдэм шинжилгээний ажилтан
• 1971-1976 онд Улаанбаатар хот, Зайсан Бэлчээр тэжээлийн эрдэм
шинжилгээний хүрээлэнд химийн шинжилгээ, эдийн засгийн секторт эрдэм
шинжилгээний туслах ажилтан
• 1974 онд Ургамал Газар Тариалангийн Эрдэм Шинжилгээний Хүрээлэнгээс
тэжээлийн нэг болон олон наст үет буурцагт ургамлын 603 сорт дээжийг хүлээн
авч судалж, Монгол Улсын анхны бага хэмжээний тэжээлийн ургамлын генобанк
байгуулсан.
• 1976-1982 онуудад Бэлчээр тэжээлийн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд эрдэм
шинжилгээний дэд ажилтан
• 1982-2003 онуудад Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд эрдэм
шинжилгээний ажилтнаар (2 хүрээлэн нэгдсэн) эрдэм шинжилгээний
байгууллагад 34 жил ажилласан.
• 2003 оноос өнөөг хүртэл хүрээлэнд гэрээгээр ажиллаж ирсэн бөгөөд шинжлэх
ухааны байгууллагад нийт 40 гаруй жил ажилласан. Энэ хугацаанд дараах
эрдэм шинжилгээ судалгааны ажлуудыг хийж гүйцэтгэсэн.
СортыггаргасанАюурзанынЭрдэнэчимэг
11

ХИЙЖ ГҮЙЦЭТГЭСЭН
СУДАЛГААНЫ АЖИЛ
• 1976-1980 онуудад судалгааны үр дүнд 4 ургамлын 18 сорт дээжийг аж ахуй биологийн
шинж чанараар шалгаруулж янз бүрийн чиглэлээр селекцийн эх материал болгон ашиглах,
нутагшуулах боломжтойг илрүүлсэн нь эрдэм шинжилгээний ажлын анхны үр дүн байсан.
• 1981-1985 онуудад “Тэжээлийн таримал болон зэрлэг ургамлын генофондыг судлаж
аривжуулах” сэдэвт ажлыг гүйцэтгэсэн. Тэр үед тэжээлийн ургамлын генофонд нь 5 тивийн
42 орны 1600 сорт дээжтэй болсон байлаа. Говийн ба баруун зүгийн 7 аймгийн нутаг
дэвсгэрээс 16 зүйлийн 80 гаруй ургамлын үрийн цуглуулга хийж генобанкийг аривжуулсан.
Судалгааны ажлын үр дүнд Финлянд улсын дурваалигийн 1, нутгийн зэрлэг үнэгэн сүүл 4,
Зурман сүүл 2, улаантолгой 2, шимэрс 2, дорнодын тор өвс 1 дээж, хунчирын 2 сорт дээж
тарималжих ирээдүйтэйг илрүүлж тогтоолоо.
• 1986-1990 онуудад “Ойт хээрийн бүсийн усалгаагүй нөхцөлд тэжээлийн олон наст үет
ургамлын сорт дээжийг судлаж, морфологи, биологи, аж ахуйн үнэлгээ өгөх” сэдэвт ажлыг
гүйцэтгэсэн. Судалгааны ажлын үр дүнд цөлөрхөг хээр, тайга, хангайн бүсэд ургадаг
нутгийн зэрлэг экотипүүд нь ойт хээрийн бүсийн усалгаагүй нөхцөлд 90-100% өвөлжиж
байна. Дагуурын өлөнгийн 4, сибирийн өлөнгийн 8, Эмзэг түрүүт өлөнгийн 7, нийт 23
дээжийг өвөлжилт, хэнзийн ургацаар, ногооноор хагдардаг, 17.40% протейн агуулдаг
Казахстаны ботууль нутагших ирээдүйтэйг тогтоосон.
• Хавар эрт сэргэн ургадаг, ган ба хүйтэнд тэсвэртэй, жилд олон удаа хэнзлэн ургах
чадвартай, таримал бэлчээрийн тэргүүн зэргийн таримал Канад улсын “Маяк” сортыг
нутагшуулсан.
12

ХИЙЖ ГҮЙЦЭТГЭСЭН
СУДАЛГААНЫ АЖИЛ
• 2003 онд НҮБ-ын Даян дэлхийн байгаль орчны сангаас “Тэжээлийн олон наст
ургамал – Эмзэг түрүүт өлөнгийн үр үржүүлгийн төсөл”-ийг Төв аймгийн
Батсүмбэрийн 2-р багийн нутаг дэвсгэрт хэрэгжүүлсэн билээ. Төслийн үр дүнд 3
га газар үр үржүүлэх талбайг хашаажуулж, “Эмзэг түрүүт өлөнгө”-ийн үрийг
суурь тавигдсан. Энэ төслийн үр дүнд одоогоор 20 га талбайд тариалах үрийн
нөөцтэй боллоо.
• Миний бие ийнхүү 1991 онд эхэлсэн судалгааны ажлын үр дүнд 2011 оны
4 дүгээр сарын 13-ны өдрийн ХХААХҮЯам-ны Сорт батлах улсын комиссын
шийдвэрээр Монгол оронд тарималжсан эмзэг түрүүт өлөнгийг “Мандал” нэртэй
сортоор батлууллаа. Сортыг баталсан батламжийг 2011 оны 10 дугаар сарын
14-ний өдөр хүлээж авсан /хавсралт 1-ийг үзнэ үү/.
• 2009 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор явуулсан Шинжлэх Ухааны
байгууллагуудын үзэсгэлэнд оролцож анхны мэдээллийг олон нийтэд цацаж
эхэлсэн.
• 2010 онд радио, телевизээр мөн адил сурталчилгаа хийгдсэн.
• 2011 онд “Органик Монгол” үзэсгэлэнд оролцож цөлжилтийг сааруулах шилдэг
таримал гэж үнэлэгдсэн.
13

ТӨСӨЛ ХЭРЭГЖҮҮЛЖ
БАЙСАН ТУРШЛАГА
• Эмзэг түрүүт өлөнгийн “Мандал” сортыг гарган авахад тавигдсан шаардлагыг
хангасан шинж чанаруудыг агуулсан нутагшсан үрийг гарган авсан цагаас
эхлэн тодорхой бага хэмжээний талбайд тариалж зохих хэмжээний үрийн нөөц
бүрдүүлэх тухай заалт манай улсын Сорт Сорилтын Зөвлөлд байдаг. Энэхүү
шаардлагыг хангахын тулд “Мандал” сортын зохих хэмжээний үрийн нөөцийг
бүрдүүлэх зорилгоор Монгол Улс дахь Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын
Суурин төлөөлөгчид хүсэлт гарган Төв аймгийн Батсүмбэр суманд 2003 онд
3,0 га газар үр үржүүлгийн талбай байгуулан төслийг хэрэгжүүлсэн. Энэ
төслийг Монгол Улс дахь НҮБ-ийн суурин төлөөлөгчийн газар санхүүжүүлсэн.
Энэ төслийн үр дүнд 1991 оноос эхэлсэн судалгааны ажлын үр дүнд гарган
авсан “Мандал” сортын үрийг үйлдвэрлэлийн зориулалтаар үржүүлэх боломж
анх удаа бүрдсэн юм. Төв аймгийн Батсүмбэр сумын “Улаан Толгой” гэдэг
газар “Мандал” сорт өнөөг хүртэл үрээ өгч байна.
• Дээрх төслийн дүнд бий болсон үрээр Сэлэнгэ аймгийн Орхон Суманд 20 га үр
үржүүлгийн талбай бий болгосон. Төслийг 2013 онд Шинжлэх Ухаан
Технологийн сан 62 сая төгрөгөөр санхүүжүүлсэн.
14

ҮР ҮРЖҮҮЛЭГ ЯВУУЛЖ БАЙГАА
ГАЗАР НУТАГ
• УБ-Дархан 220км, Дархан-
Хөтөл 50км, Хөтөл-Орхон сум
17 км буюу нийт УБ-аас 287
км. Дэд бүтэц маш сайн.
Засмал замаар үр үржүүлгийн
талбайд очих боломжтой.
• Засмал зам, төмөр замтай.
• Үүрэн телефоны бүх сүлжээ
операторуудын гар утас
ашиглагдана.
• Орхон суманд Хаан банкны
салбар бий.
• Хөтөл хотхонд “ХААН”,
“Төрийн Банк”, “Хас” банкны
салбар бий.
Одоо Сэлэнгэ аймгийн Орхон сумын Бэлэндалай багын нутаг дэвсгэр дээр 20 га газрыг хашиж,
“Мандал” сортын үрийг үржүүлж байгаа. 2014 онд тариалалт эхэлсэн. Энэ талбайгаас 2018 онд
2000 орчим кг үр хураан авна. 2019 онд 3000 кг үр, 2020 оноос 5000 кг үр хураан авна. 25-30
жилийн хугацаанд тасралтгүй үр хураан авч үрийн нөөц бүрдүүлэн Монгол Улсын хэрэгцээт
аймаг, сум дүүргүүдэд нийлүүлж, ногоон болгоно.
15

ӨРСӨЛДӨӨНД ЯЛАХ
• Манай улсад 10 сая тонн өвс тэжээл зайлшгүй шаардлагатай байгаа юм. Энэхүү 10 сая
тонн тэжээлийг үйлдвэрлэхэд хангалттай өрсөлдөгч алга байна. Өрсөлдөгчгүй буюу энэ
зах зээл эзэнгүй байна.
37 сая тонн
НИЙТ ХЭРЭГЦЭЭ
ҮҮНЭЭС
25,9 сая тонн
БАЙГАЛИЙН
БЭЛЧЭЭРЭЭС
0,9 сая тонн
ХАДЛАН, БУСАД
АРГААР
Жил бүр
дутагддаг
10 сая тонн
ШААРДЛАГАТАЙ
ӨВС
МОНГОЛЫН НИЙТ 50 САЯ МАЛД ОДОО ШААРДЛАГАТАЙ БАЙГАА ӨВС 10 САЯ ТОНН
Эх үүсвэр http://www.mongolfarmer.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=262&Itemid=32
Үүнээс
16

ҮНДСЭН ЗАХ ЗЭЭЛ
МАЛЧИН ӨРХ
ХУДАЛДАН АВАХ
ЧАДВАР МАШ МУУ
ҮРИЙН АЖ АХУЙ ЭРХЛЭХ АЖ АХУЙН НЭГЖҮҮД
ЧАДВАР САЙН
ЗАСГИЙН ГАЗАР /МАЛЫН ТЭЖЭЭЛ ХӨТӨЛБӨР/
ЧАДВАР МАШ САЙН
УУЛ УУРХАЙН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТИЙН АЖ АХУЙН
НЭГЖҮҮД
ЗАСГИЙН ГАЗАР /ЦӨЛЖИЛТИЙГ СААРУУЛАХ ХӨТӨЛБӨР/
ГАДААДААС ӨНДӨР АШИГ ШИМТЭЙ МАЛ ИМПОРТЛОГЧ
АЖ АХУЙН НЭГЖ
17

БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ ХЭРЭГЛЭЭ
ТАРИМАЛ НОГООН БЭЛЧЭЭР БИЙ БОЛГОХ
ХАВАР ЭРТИЙН БЭЛЧЭЭР БИЙ БОЛГОХ
ЗУН НАМАР ӨВЛИЙН БЭЛЧЭЭР
ЦӨЛЖИЖ БАЙГАА НУТГУУДАД ТАРИАЛАХ
ХОТ ТОХИЖУУЛАЛТЫН ЗҮЛГЭНД
УУЛ УУРХАЙН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТ
ОЙ ХЭЭРИЙН ТҮЙМРЭЭС ХАМГААЛАХ ЗУРВАС
БУСАД ХЭРЭГЛЭЭ /ХУРДНЫ АДУУ ТЭЖЭЭХЭД НЭН САЙН/
18
ОТРЫН БЭЛЧЭЭР

“МАНДАЛ” СОРТЫГ ГАРГАН
АВСАН ТҮҮХ
1991 оноос нутгийн зэрлэг Эмзэг түрүүт өлөнгийг тарималжуулах ажлыг үе
шаттайгаар миний бие хийж гүйцэтгэж ирсэн.
Олон жилийн турш сонгон шалгаруулалт явуулсны үр дүнд Монгол орны
нөхцөлд гойд зохицсон нутгийн зэрлэг “Эмзэг түрүүт өлөнгийг” тарималжуулж,
шалгаруулсан юм.
Нутгийн зэрлэг Эмзэг түрүүт өлөнгийн үрийг ургамал газар зүйн 2 тойрог Их
нуурын хотгор, хангайн бүсээс 7 экотипийн үрийг цуглуулж авчирч, туршилтад
ашигласан. Туршилтад ашигласан үрийг туршихдаа ган, хүйтэн, өвчин,
хортонг тэсвэрлэх чадвар сайн, хэнзлэх чадвар сайтай, тогтвортой ногоон ба
үрийн ургац өгдөг байх, амьдралын нас урт байх, шим тэжээлээр их, намар
орой болтол ногоон байдлаа хадгалж хагдрах зэрэг шинжүүдийг агуулсан
үрийг дараа дараагийн туршилтад үржүүлж ашигласан.
20

СОРТЫГ ГАРГАН АВСАН ҮЕ
ШАТУУД
Анхан шатны судалгааны талбар1991 он
1995 он Хоёрдахь шатны судалгааны талбар
1998 он Гуравдахь шатны судалгааны талбар
2002 он Үр үржүүлэх шилэн сонгох талбар
2003 он Экологийн бүсэд туршсан
2004 он Үр үржүүлэх талбарт туршсан
Дээрхи үе шатуудыг дамжуулж бөөний сонголтын аргаар нутгийн зэрлэг
Эмзэг түрүүт өлөнгийн тарималжуулсан үрийг 20 гаруй жилийн судалгааны
ажлын үр дүнд гаргаж авсан
21

СОРТЫГ ГАРГАН АВСАН ГАЗАР
Энд миний бие 1976 оноос гадаад
дотоодын тэжээлийн нэг олон наст
үет буурцагт ургамлын сорт
дээжүүдийн морфологи, биологи,
аж ахуйн онцлог шинж чанарыг
судалж байсан. 1991 оноос Эмзэг
түрүүт өлөнгийн нутгийн зэрлэг
дээжийг тарималжуулах
судалгааны ажлыг 22 жилийн
туршид судалж, “Мандал” сортыг
2011 онд гарган авсан.
Батсүмбэр дэх Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний
хүрээлэнгийн туршилт судалгааны суурин. Энд жил бүрийн зун
ажиллаж, амьдарч туршилтын ажлаа уйгагүй хийж, “МАНДАЛ”
сортыг гарган авсан юм.
Батсүмбэр нь Улаанбаатар
хотоос 80 км зайтай.
Батсүмбэрийг бас Мандал гэж
нэрлэдэг. Иймд би шинэ
сортоо “МАНДАЛ” гэж
нэрлэсэн.
22

МОРФОЛОГИ
ҮЗҮҮЛЭЛТ МОРФОЛОГИ ШИНЖ
Үндэсний систем 3.0 м
Бутны хэлбэр
Цэцэглэлтийн үеийн бутны хэлбэр
саглагар
Үржлийн найлзуур 189 ш
Хөгжлийн найлзуур 103 ш
Цэцэглэлтийн үеийн ургамлын
өндөр
107.6 – 118.8 см
Навч
Үндэсний орчим 45 - 53 см, өргөн 11 мм,
өнгө ногоон, гадаргуу гөлгөр, навчны
ихэнхи газрын гадаргуу дээр тархсан
Баг цэцэг
Түрүү хэлбэртэй, урт нь 10 - 16 см, өнгө нь
шаргал
Түрүүн дэх үрийн тоо 105 - 160 ширхэг
23

БИОЛОГИЙН ОНЦЛОГ
ҮЗҮҮЛЭЛТ ОНЦЛОГ
Ургах онцлог Эхний 2 жилд аажим ургадаг
Сэргэн ургалтаас үр
боловсролт хүртэл
95 - 105 хоног
Сэргэн ургалт 4 сарын 15 – 20 - ны хооронд
Бутлалт 5 сарын 5 – 10 – нд
Гол хатгалт 5 сарын 20 - ноос 6 сарын 5 - ны хооронд
Түрүүлэлт 6 сарын 13 – 23
Цэцэглэлт 6 сарын 25 – наас 7 сарын 3
Үр боловсролт 7 сарын 10-аас 7 дугаар сарын 25
Өвөлжилт 95 - 100 хувийн өвөлжилттэй байсан
Ган тэсвэрлэлт
Маш тэсвэртэй. Монгол оронд сүүлийн үед тохиолдож байгаа
ганд усалгаа шаардахгүй, хөгжлийн үе шат хэвийн явагдаж, үр нь
бүрэн боловсорч, сайн ургаж байна. 1988 онд тарьсан талбай
өнөөг хүртэл 24 жил усалгаагүй маш сайн ургаж байна.
24

АЖ АХУЙН ШИНЖ ЧАНАР
ҮЗҮҮЛЭЛТ ОНЦЛОГ
Тарьсан анхны жилийн онцлог
10.6 - 14.2 см өндөр ургаж бутлалтын үе
шатандаа өвөлжилтөнд шилждэг
Үрийн ургац 3.0 - 3.3 цн/га
1000 үрийн жин 3.0 - 3.1 гр
Уураг 19.1 - 23.7 %
Тослог 2.5 - 3.11 %
Эслэг 19.62 - 25.58 %
Азотгүй хандлах бодис 39.88 - 57.88 %
Үнс 6.9 - 11.07 %
Хэнзлэлт
Үр хураасны дараа 20 хоногт 20 - 25 см өндөр
ургаж хэнзэлнэ
25

ҮЗҮҮЛЭЛТ
БУСАД ҮЕТ,
БУУРЦАГТ
УРГАМАЛ
“МАНДАЛ” СОРТЫН ДАВУУ
ТАЛ
Ган, хүйтэнг тэсвэрлэх чадвар -
Ган хүйтэнд тэсвэртэй. Одоогийн
байдлаар 26 жил ургаж байна.
Хавар сэргэн ургах хугацаа 5 сарын 7 - 10 өдөр 4 сарын 15 - 20-нд сэргэн ургадаг
Хавар эртийн бэлчээрт тохирсон
байдал (5 сарын 10)
5 - 7 см 18 - 21 см
Хэнзлэх чадвар 1 удаа хэнзэлнэ 3 - 4 удаа хэнзэлнэ
Шим тэжээл
Хагд өвс нь 3 - 4% уураг
агуулна
Царгас, хошоон, хүцэнгэтэй адил 18 -22
хувийн уураг агуулна. Хагд өвс нь 7 - 8
хувийн уураг агуулна
Амьдралын нас (жил) 3 - 8 жил 25 - 30 жил
Усалгаа Гантай жил услана Усалгаа шаардахгүй
Хагдрах сүүлчийн хугацаа
8 сарын 15 - 20 – ноос 9
сарын 10 хүртэл
10 сарын эцэс хүртэл
Вегетацийн хугацаа
90 – 120 хоног буюу 3 - 4
сар
Жилийн 365 хоногоос 195 хоног буюу 6
сар малд ногоон өвс идүүлэх боломжтой
ӨРСӨЛДӨХ ЧАДВАР
26

ХАВАР ХАМГИЙН ЭРТ УРГАДАГ
Хавар 3 сарын 15-30-ны орчим сэргэн ургаж
эхэлдэг малын тэжээлийн ургамал одоогийн
байдлаар Мандал сортоос өөр ургамал монгол
оронд байхгүй байна. Энэ шинж чанар нь “Мандал”
сортын онцлог юм. Учир нь бид аль болох хавар
эрт ургадаг ургамлыг монголын малд идүүлэх
шаардлагатай байна. Энэ шаардлагыг хамгийн
сайн хангаж байгаа ургамал бол эмзэг түрүүт
өлөнгийн “Мандал” сорт юм. “Мандал” сорт нь 5
дугаар сарын 8-нд 15-21 см өндөр ургаж
бэлчээрийн болцонд хүрдэг. Мал ногоолох хугацааг
1 сараар урагшлуулж байна.
Манай улсад 9 сараас дараа жилийн 5-6 сар
хүртэл манай улсын мал хатсан хагд өвс, хадлан
тэжээлээр хооллодог. Малыг аль болох эрт
байгалийн өвс идүүлж, тэнхрүүлэх шаардлагатай
байдаг.
27
Зургийг 2018 оны 2 сарын 23
өдөр авав.

ГАН, ХҮЙТЭНД НЭН
ТЭСВЭРТЭЙ
Сүүлийн 20 жилийн хугацаанд ган болон хүйтэнд нэн
тэсвэртэй нь батлагдсан. Ямар ч ган тохиолдож байсан
услах шаардлагагүй. Одоо цаг үед тохирсон ургамал.
Өөрөө байгалийн жам болон физиологийнхоо
онцлогоор ургах онцгой чадвартай.
98-100 хувь өвөлжиж байна.
28

ОГТ УСЛАХ ШААРДЛАГАГҮЙ
Ер нь олон наст ургамлыг зуны бороо угтуулан тариалдаг
онцлогтой. “Мандал” сортын хувьд ч гэсэн ялгаагүй бас тэгж
тарина. Өөрөөр хэлбэл 6 сараас 7 сарын 10 хүртэл тарьж
болно.
Харин, “Мандал” сортын хувьд, тариалсан дараагийн
жилүүдэд услах огт шаардлагагүй. Энэ нь түүний бусад
ургамлуудаас хамаагүй илүү давуу шинж чанартайг илтгэнэ.
29

ХЭНЗЛЭХ ЧАДВАР САЙТАЙ
• 7 дугаар сарын сүүлээр үр хураасны дараа 20 хоногт 15-20 см өндөр ургаж
хэнзэлнэ. Өөрөөр хэлбэл 8 дугаар сарын 20–нд малыг таримал бэлчээрт дахин
бэлчээх боломжтой болж байна гэсэн үг.
• Дараагийн хэнз 9 дүгээр сарын 10-нд 15-20 см өндөр ургаж мал бэлчээрлүүлэх
бүрэн боломжтой. • Хадсаны дараа нөхөн сэргэж ургах чадварыг хэнзлэх чадвар гэнэ
30
ХАДСАНЫ ДАРААХАДААГҮЙ

НАМАР, ОРОЙ ХАГДАРДАГ
Сүүлийн хэнз ургамал 11 дүгээр сарын 1-нд хагдарна. Намрын улиралд мал ногоон
өвс идэх хугацааг 40 хоногоор уртасгаж байна.
Өөрөөр хэлбэл 4 сарын 15-аас хойш ургаад 11 сарын 1 хүртэл жилийн 365 хоногийн
190 гаруй хоногт ногоороо байдаг онцлогтой. Ийм урт удаан хугацаанд ногооноороо
байдаг тэжээлийн ургамал одоогийн байдлаар эмзэг түрүүт өлөнгийн “Мандал” сорт л
байна.
31

ӨВЛИЙН БЭЛЧЭЭРТ ТОХИРСОН
11 сараас дараа жилийн 3 сар хүртэл өвлийн улиралд бэлчээнэ. Энэ тохиолдолд
урдаас бэлтгэсэн хадлангийн өвс, тэжээлийг малдаа нэмж өгөх ямар ч шаардлагагүй.
Зөвхөн Мандал сортын бэлчээрээр онд мэнд орно.
32

МАНДАЛ СОРТ 25-30 ЖИЛ
ТАСРАЛТГҮЙ УРГАНА
СИБИРЬ
ӨЛӨНГӨ
ЕРХӨГ ЦАРГАС МАНДАЛ
25-30 ЖИЛ
8 ЖИЛ
7-8 ЖИЛ
3 ЖИЛ
“Мандал” сортыг нэг удаа л тарина. Жил болгон
тарихгүй. 25-30 жил усалгаагүй нөхцөлд ургана.
25-30 жилийн хугацаанд тасралтгүй жилийн 4
улиралд мал бэлчээрлүүлнэ.
33

УРГАЛТЫН ҮЕ ШАТ
2018 2019 2020 ТАСРАЛТГҮЙ 30 ЖИЛ УРГАНА 2048 ОН
20 СМ
50 СМ
120-160
СМ
120-160
СМ
120-160
СМ
120-160
СМ
120-160
СМ
Тариалалт хийсэн эхний 2 жил маш удаан ургадаг биологийн онцлогтой. 3
дахь жилээс маш эрчимтэй ургадаг. Эхний жил малд идүүлж болохгүй.

ЗАХ ЗЭЭЛД ЭЗЛЭХ ХЭМЖЭЭ
2011 оны байдлаар манай улс 12.6 мянган га-д малын
тэжээлийн ургамал тариалсан. Үүнээс 36.9 мянган тонн
малын тэжээлийн ургамал хураан авсан.
Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд туршилт судалгааны
ажил тасралтгүй хийсний үр дүнд “Мандал” сортыг гарган
авч, одоо Сэлэнгэ аймгийн Орхон суманд нийт 20 га
талбайд үрийн аж ахуйг бий болгоод байна.
Бидний одоо тариалсан 20 га талбай бол Монгол улсад
тэжээлийн ургамал тариалж байгаа нийт талбайн дөнгөж
0,15 хувийг эзлэнэ.
35

ТАРИАЛАХ ТЕХНОЛОГИ
ТАРИХ
ХУГАЦАА
6 сарын 20-
оос бороо
угтуулж
тарина.
ТАРИХ
ГҮН
1-1,5 см гүнд
тарина
МӨР
ХООРОНДЫН
ХЭМЖЭЭ
Мал бэлчээх
зориулалтаар
30 см-ээр
тарина
1 ГА-Д
ТАРИХ
ҮРИЙН
ХЭМЖЭЭ
5 кг үр
36

ТАРИАЛАХ ЗААВАР
• Хөрс боловсруулах: Тариалах талбайг
18-22 см гүн хагалж борнойдоно.
• Тариалах хугацаа, тарих гүн: Зуны бороо
угтуулан 6 сараас 10 дугаар сарын сүүл
хүртэлх хугацаанд 30 см өргөн мөрөөр 1 га
талбайд 1-1,5 см гүнд 5 кг үрийн нормоор
тариална. Үр тарианы болон олон наст
ургамлыг тарих техникээр тарина. Бага
хэмжээний газар мөр гаргагчаар мөр
гаргаж, үрийг гарны үзүүр дээр имэрч
цувуулан цацна. Шороогоор булж тарьсан
мөрийн дагуу хөлөөрөө сайн гишгэж өгнө.
• Арчилгаа: Тарьсан анхны жил боломжтой
бол мөр хоорондын сийрүүлэгчээр хог
ургамлыг устгаж болно. Жил бүр мөр
хооронд сийрүүлэлт явуулж байвал ногоон
ургацанд сайн нөлөө үзүүлж, их
хэмжээгээр ургадаг. Бага хэмжээний
талбайд гар гаапуугаар хөрсийг сийрүүлж
хог ургамлыг устгаж болно.
• Малаа бэлчээх: 2 дахь жилээс 5 сарын
10-аас 10-15 см өндөр ургасан үед
малаа оруулж жилийн 4 улиралд
бэлчээнэ. Эсхүл талбайг хэдэн хэсэгт
хувааж 20 хоногийн зайтайгаар 15-20 см
ургасан үед малаа ээлжилж оруулж
болно.
• Ургалт: Эхний 2 жил ургалт удаан, 20-
50 см ургана. 3 дахь жилээс эрчимтэй
ургаж, үүнээс хойш 25-30 жил
тасралтгүй ургана.
• Анхаарах: Эхний жил хэрхэвч малд
идүүлж болохгүй.
• Хориглох заалт:
Намагтай газар
Элстэй газар
Хадлангийн талбайд тарихыг
хориглоно.
37

Торон утас худалдаж авсан Орхон сум руу ачсан
Орхонд буулгав Агуулахад хураав
1 2
3 4
39

Техникийн бэлтгэл ажил
Газраа хагалав
Хагалахад бэлдэв
Хашааны мод буулгав
5 6
7 8
40

Шонгийн модны нүх ухав
Шонгийн мод суулгав
Тороо татав
Бүх ажлынхаа ард гарлаа
9
10
11
12
41

ҮРИЙН ҮНЭ
• Үрийн болц маш сайн.
• Үрийг сайн цэвэрлэсэн.
• Соёололт 98-100%
• 50 г үр 9000 төгрөг.
• 1 кг-аас дээш авах тохиолдолд 1 кг нь 168
000 төгрөг.
• Хөдөө, орон нутагт шуудангаар илгээж
болно. Дээрх үнэ нь тээврийн зардал
шингэсэн үнэ болно.
• Захиалга өгөх утас: 8889-0893
(А.Эрдэнэчимэг)
• Мэйл: ayurzana_echimeg@yahoo.com
• Үрийг гадаад улсад зохиогчийн
(А.Эрдэнэчимэг) зөвшөөрөлгүй гаргах,
худалдахыг хориглоно.
• Үрийг “Эмзэг түрүүт өлөнгийн Мандал сорт”
гэсэн барааны тэмдгийн нэрийг ашиглан
худалдахыг хориглоно.
42

ТАЛАРХАЛ
МАНДАЛ сортыг гарган авах, үр үржүүлгийн аж ахуй байгуулахад тусалж, дэмжсэн бүх
байгууллага, хамт олон миний хайрт ээж Ц.Цэрэндэжид Таньдаа үргэлж талархаж
явдаг.
• ХААИС-ийн харъяа Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн
• Батсүмбэр дэх Суурин судалгааны газар
• НҮБ-ын Монгол улс дахь суурин төлөөлөгчийн газар. Мэргэжилтэн Ганбаатар
• Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим
• ХХХҮЯ Мэргэжилтэн Чой-Иш
• Оюуны Өмчийн Газар
• БСШУЯ Л.Гантөмөр сайд, Шинжлэх ухаан технологийн сангийн захирал Дондог
• Дарханы Ургамал Газар Тариалангийн Хүрээлэнгийн хамт олон
• Экоплант Трейд ХХК
• Эрх зүйч Д.Бат-Өлзий
• “Сион Сайн” ХХК Т.Гансүх
• Техник Технологийн Дээд Сургуулийн харъяа “МОНГОЛ КООСЭН” Технологийн ахлах
сургууль
• Тусалж дэмжсэн бусад бүх хүмүүст чин сэтгэлээсээ талархаж байна.
43

МОНГОЛ МАЛДАА
МОНГОЛДОО УРГУУЛСАН
МАНДАЛ СОРТОО ИДҮҮЛЬЕ
44

Мандал сорт

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Мандал сорт

Similar to Мандал сорт (20)

Мандал сорт