Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи

ТЭЖЭЭЛ БЭЛТГЭХ
ДЭВШИЛТЭТ ТЕХНОЛОГИ
Улаанбаатар хот
2019 он

ННА* 45
ДАА* 636
Д-744
© Зохиогчийн зөвшөөрөлгүй хэвлэн олшруулахыг хориглоно.
Зохиолч:
Редактор:
Хэвлэлийн эх бэлтгэсэн:
Хавтасны дизайнер:
Цаасны хэмжээ:
Хэвлэлийн хуудас:
С.Дүгэрсүрэн, (Ph.D)
Ж.Очир, (Ph.D)
Б.Энхцэцэг
Р.Цогтбаатар, (Ph.D)
Т.Жамбалцэрэн, Докторант
Ч.Амарзаяа
Ч.Амарзаяа
70х100/16
18 х.х
ISBN: 978-9919-22-623-7
“Соёмбо Принтинг” ХХК-д
хэвлэв.
ШВЕЙЦАРЫН ХӨГЖЛИЙН АГЕНТЛАГИЙН “НОГООН АЛТ-МАЛЫН ЭРҮҮЛ
МЭНД ТӨСЛИЙН САНХҮҮЖИЛТЭЭР ХЭВЛҮҮЛЭВ.

Агуулга
Өмнөх үг
Газар тариалан - мал аж ахуй хэмээх эхлэл
НЭГ. Амьдралахуйбаашигтногоонургамал:(Амьдрал
ахуй гэж юу вэ; Амьдрал ба тэмцэл; Амьдрал ба
түүхэн хөгжил; Амьдрал ба бодисын солилцоо;
Малчин заяа; Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн
эрчимжүүлэлт; Менежментийн тухай Хавсралт)
ХОЁР. Байгаль-уур амьсгалын нөхцөл байдал:
(Байгаль-уур амьсгалын нөхцөл; Цөлжилт гэж
юу вэ; байгаль-уур амьсгалын онцлог)
ГУРАВ. Бэлчээр, хадлангийн төлөв байдал: (Бэлчээр,
хадлан гэж юу вэ; Бэлчээр, хадлангийн ач
холбогдол; Бэлчээр, хадлангийн төлөв байдал;
Бэлчээрийн хэв шинж; Бэлчээр, хадлангийн
ургац; Бэлчээрийн даац; Бэлчээр, хадлангийн
доройтол; Хавсралт)
ДӨРӨВ. Бэлчээр, хадланг сайжруулах агротехнологи;
(Тэжээлийн ургамал тариалах агротехнологи:
Сайжруулалт хийх арга ажиллагаа; Усалгаа
хийх арга ажиллагаа; Ардын уламжлалт газар
тариалан; Ардын уламжлалт газар тариалан;
Өнөөгийн ололт амжилт; Хавсралт)
ТАВ: Тэжээл үйлдвэрлэл ба бодлого зохицуулалт:
(Амьдрал ахуй ба бүтээн байгуулалт; Амьдрал
ахуй ба бие даах чадвар; Бэрхшээл ба боломж;
Төлөвлөлт ба бодлого зохицуулалт; Өрхийн
тэжээл үйлдвэрлэл; Өрхийн хадлан)
ЗУРГАА: Нэмэгдэл тэжээлийн тухай: (Нэмэгдэл тэжээл
гэж юу вэ; Нэмэгдэл тэжээлийн ач холбогдол;
Нэмэгдэл тэжээлийн хэрэгцээ; Нэмэгдэл
тэжээлийн хэрэгцээг тооцох; Хавсралт)
5
7
8
21
29
49
71
83

ДОЛОО: Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи: (Тэжээл,
тэжээллэгийн тухай; Тэжээл бэлтгэх зүй тогтол)
7.1. Бүдүүн тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт
технологи; (Бүдүүн тэжээл гэж юу вэ?
Бүдүүн тэжээлийн ач холбогдол; Өвс
бэлтгэх хугацаа; Өвс бэлтгэх технологи;
Задгай өвс: Боодлын өвс: Өвсний мушгиа:
Өвсний хэрчдэс; Хавсралт)
7.2. Шүүсттэжээлбэлтгэхдэвшилтэттехнологи;
(Шүүст тэжээлийн ач холбогдол; Дарш;
өвсөн дарш; Дарш, өвсөн дарш бэлтгэх
дэвшилт шинэ технологи; Өвсөн дарш
бэлтгэх өвөрмөц шинэ технологи: Уураг-
витаминт нухаш; Уураг-витаминт шүүс)
7.3. Хүчит ба багсармал холимог тэжээл бэлтгэх
дэвшилтэт технологи; (Хүчит ба багсармал
холимог тэжээлийн ач холбогдол; Хүчит
тэжээл; Багсармал холимог тэжээл бэлтгэх
технологи; Уураг-витаминт навч; Уураг-
витаминт гурил; Хавсралт)
7.4. Эрдэс нэмэгдэл тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт
технологи: (Эрдэс түүхий эд; Хавсралт)
НАЙМ: Сүүний үхэр сүргийн тэжээллэг маллагаа:
(Саалийн үнээний тэжээллэг маллагаа)
ЕС: Малтэжээхаргаажиллагаа:(Мал,амьтантэжээх
зорилго: Таваарлаг чадавхыг дээшлүүлэх:
Мал сүргийг онд өнтэй оруулах: Ган, зудын
бэрхшээлийг өнтэй даван туулах: Мал бордох:
Мал тэжээх тоног төхөөрөмж; Хавсралт)
Газар тариалан - мал аж ахуй хэмээх төгсгөл
Хэвлэлийн тойм
Тэмдэглэл
90
165
201
211
210
209
158
146
106
94

5
ӨМНӨХ ҮГ
Манай орны үнэт баялаг мал сүргийг ган, зуднаас хамгаалж, онд
мэнд оруулах, ашиг шимийг нь бүрэн хүртэхэд малын тэжээлийн
хангамж тулгамдсан асуудал хэвээр байна. Монгол орон байгаль-
уур амьсгалын нөхцөл эрс тэс ширүүн, ган зудын онц аюултай үзэгдэл
тасрахгүй үргэлжилдэг.
Өнөөгийн байдлаар хээрийн бүсийн нийт бэлчээр үлийн цагаан
оготны хөнөөлд сүйдсэн, малын тоо хэт өсөж бэлчээрийн даацаас 2
дахин хэтэрсэн, нийт бэлчээрийн 72-76 хувь доройтолд орсон зэрэг
таагүй мэдээ, судалгаа байна. Бэлчээрийн цэл ногоон өнгө зэгэл цайвар
болж, шарилжны өвөрмөц эхүүн үнэр ханхлах болов. Сүүлийн жилүүдэд
газар газрын малчид «мал сүрэг давжаарч буй» тухай ам дамжуулан
ярьж байна.
Байгалийн хүндрэл, бэрхшээл, ган, зуд болдгоороо болох учраас
малчид маань болзошгүй хатуу ширүүнийг даван гарах мэдлэг,
чадвартай, түүний өмнө бүрэн бэлтгэлтэй байх шаардлагатай. Үүний
нэг нь гарын доорхи нөөцийг ашиглан малдаа зориулан хүрэлцэхүйц
хэмжээний тэжээл бэлтгэх явдал юм.
Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлд шинжлэх ухааны ололт нэвтрүүлэх төв
Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн “Ногоон алт- Малын эрүүл мэнд”
төслийн хүрээнд Төв аймгийн Борнуур, Сүмбэр сумдад ”Мал аж ахуй,
газар тариалан хосолсон бүс нутагт бэлчээр ашиглалтын хэсэг, гэрээний
туршлагыг нэвтрүүлэх” төслийг 2018 оноос хамтран хэрэгжүүлж, сум,
аймгийн бэлчээр ашиглагчдын хэсэг, холбоод, зохион байгуулагдан хил
заагаа тогтоох, дүрэм, журмаа боловсруулах зэрэг уламжлалт ажлуудыг
зохион байгуулж байна.
Тариалангийн бүс нутгийн мал аж ахуй нь тоо толгойн хувьд зохистой
хэмжээнд, ашиг шим өндөртэй, тэжээл, ус, байрны асуудал шийдэгдсэн
байх учиртай. Тийм учраас эрчимжсэн аж ахуй эрхлэгчдийн хэсэг,
нөхөрлөл, хадлан, тариалангийн талбайн хуваарилалт, ашиглалт, тэжээл
тариалах зэрэг бусад бүсээс онцлогтой олон асуудал тулгарч байна.
Энэхүүтовхимлыгхөдөөгийнамьдралахуй,нөхцөлбайдал,тэжээлийн
тухай, малчдын бүлэг, бэлчээр ашиглагчдын хэсгийн хэмжээнд бэлчээр
хадланг сайжруулах, тэжээлийн ургамал тариалах, чанар сайтай тэжээл
бэлтгэх талаар болон Та бүхэнтэй хамтран хийж гүйцэтгэсэн ажил, зарим
тэргүүний арга ажиллагаатай малчдын ажлын туршлагад тулгуурлан
бүтээлээ.
ДЭВШИЛТ ТЕХНОЛОГИ

6
Бэлчээрийн мал маллагааны уламжлалт арга ажиллагааны зэрэгцээ
шинжлэх ухаан техник, технологийн ололт амжилтыг амьдрал, үйл
ажиллагаандаа нэвтрүүлсэн малчид, фермерүүд илүү амжилтанд хүрч
ирээдүйн үйлс нь өөдрөг байдаг.
Гарын авлагыг эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд олон жил судалгаа
хийж, зөвлөмж, технологи боловсруулан, шинэ дэвшилт технологийг
аж ахуй, байгууллага, малчны хотонд гардан хэрэгжүүлэхийн
зэрэгцээ олон мянган малчид, фермерүүд, БАХ-ийн малчдад сургалт
явуулсан туршлагатай эрдэмтэн судлаач, С.Дүгэрсүрэн /Ph.D./
төвийн захиалгаар бэлтгэсэн юм. Төвийн зөвлөх багш С.Дүгэрсүрэнд
малчид, мэргэжилтнүүдийн өмнөөс талархал илэрхийлье. Мөн төвийн
мэргэжилтэн Б.Энхцэцэг хамтран ажилласан бөгөөд энэхүү гарын
авлагыг мал аж ахуй эрхлэж байгаа бүх хүнд ялангуяа залуу малчдад
мал маллах, тэжээл бэлтгэх, мал тэжээх арга барилд сургах зорилгоор
бүтээсэн болно.
Та санал бодлоо ХААҮШУОНТ-д илгээнэ үү.

Үе удам дамжсан малчдын маань хойморт
хийморийн цог золбоо үргэлж мөнх бадарч байх болтугай.
Та бүхний ажил, амьдралд амжилт хүсье.
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ҮЙЛДВЭРЛЭЛД
ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ОЛОЛТ
НЭВТРҮҮЛЭХ ТӨВИЙН ЗАХИРАЛ Р.ЦОГТБААТАР /Ph.D./

7
Нэн чухал ажлыг хийж дуусгахад
хамаг учир бий.
Их эзэн хаан Чингис
“Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи” хэмээх эхлэл
«Ашигт ногоон ургамлын аж ахуй» бол ирээдүйд
шүтэн биширч, өргөн дээдэлж, аргадан тойгдож
амьдрах нэн чухал асуудал болно.
Амьдрал ахуй мөнх оршин тогтноход ашигт ногоон
ургамал нь эрт, эдүүгээ, ирээдүй гурван үеийн түүхэн
чухал ач холбогдолтой асуудал болно.
Эх дэлхийн цөлжилтийн нэн аюултай бүсэд Монгол
хамаарагдсан. Манай нийт бэлчээрийн 76.0 хувь нь
доройтолд орсон байна.
Бидэнд байгалийн унаган төрх байдлыг улам
сайжруулах санаачлага, идэвх зүтгэл, дадлага туршлага
үгүй байгааг онцгой анхаарах хэрэгтэй.
Тэжээлийн нөөцийг нэмэгдүүлэх, чанар сайтай
тэжээл бэлтгэхийн тулд доройтсон бэлчээр, хадланг
тордож сайжруулах, таримал бэлчээр, хадлан бий
болгоход малчин өрх бүр анхаарвал зохино.
Ганцхан эх орон, хувь тавилан бий. Туйлын чөлөөтэй,
аз жаргалтай амьдрахын тулд хүн бүр хичээн зүтгэх
ёстой.

8
НЭГ. АМЬДРАЛ АХУЙ БА АШИГТ НОГООН УРГАМАЛ
Амьдрал ахуй гэж юу вэ? Манай гариг дахь амьдрал ахуй хэзээ,
хэрхэн яаж үүссэн тухай асуудал тодорхойгүй. Бүр хожим үе болох хүн
юунаас үүссэн тухай таамаглал төдий асуудлаас эхэлдэг. Тухайлбал
шашны номлолд хүн «Бурхан», «Адам Ева хоёр», «Мод», «Тэнгэр», харин
философийн сургаалд «Мич»-ээс үүссэн гэх бөгөөд өөрөөр хэлбэл
тодорхойгүй байгаа юм. Үүний зэрэгцээ манай гариг дээр “амьдрал
хэзээ, хэрхэн үүссэн бэ?” хэмээх нэгэн сонирхолтой асуудал бий. Тэгвэл
амьдрал ахуй нь нарны энерги (гэрэл, дулаан), агаар мандлын хий,
хөрсний тохиромжтой орчинд усан дотор анхдагч амьд органик нэгдэл
(бие) буюу нэг эст ногоон ургамал (замаг) үүсч, эндээс олон эст ногоон
ургамал салбарлан хөгжсөн гэж үзвэл зохино.
Ашигт ногоон ургамал бол
амьдрал ахуй мөнх оршин тогтнох
өнгөрсөн, өнөөдөр, маргааш
гурван үеийн түүх болно.
Өөрөөр хэлбэл байгаль-уур
амьсгалын тохиромжтой
нөхцөлд ашигт ногоон ургамал
буюу хүнс, тэжээл бий болсны
дараа манай гаригийн бусад
амьдрал ахуй үүсч хөгжсөн
гэдэг нь маргаангүй зүйл юм.
Иймээс амьдралын тухай асуудал нийтдээ хоол хүнс, тэжээл буюу ашигт
ногоон ургамал, унд усны төлөө тэмцлийн түүх болно.
Их эзэн Чингис хаан «Мөнх хөх тэнгэрийн хүчин дор нэгдэгтүн», бас
«Алд бие минь алжаавал алжаатугай, ахуй төр минь бүү алдар, бүтэн бие
минь алжаавал алжаатугай, бүрэн улс минь бүү алдар» хэмээн өгүүлсэн
нь агуу учир холбогдолтой юм. Энд нар, сар, агаар мандал бол амьдрал

9
ахуйг тэтгэгч үндсэн суурь буюу нэн чухал асуудал болно. Нөгөө талаар
ямарч намхан, өндөр хүн өөр өөрсдийнхөө алдтай тэнцүү байдаг. Энэ
бол эрхэм хүн амьдралынхаа хугацаанд сайхан ажил үйлсийг өөртөө бус
нийгэмдээ хийж бүтээх хэрэгтэй гэсэн агуулга билээ.
Нарны энерги (гэрэл, дулаан), агаар мандал болон хөрс ба чийгний
тохиромжтой орчинд ашигт ногоон ургамал ургаж түүгээр бусад амьд
биес (хүн, мал, ан амьтан, мэрэгчид, жигүүртэн шувуу, усны элдэв амьтад,
хорхой шавж, бактери вирус) хооллох зүй тогтол нийтдээ амьдрал ахуй
болно. Нярай хүүхэд эхийн ангир, нялх төл гал уураг хөхөж буй үйл явц
бол яг үнэндээ ашигт ногоон ургамлын шим юм. Бид бүхэн сүү, тараг,
айраг ууж, мах идэж, ноос ноолуур, арьс нэхий эдлэл өмсөж зүүж явдаг.
Энэ бол ашигт ногоон ургамлын дүрс хувирсан хэлбэр бөгөөд өөрөөр
хэлбэл ашигт ногоон ургамлаар хооллож, эдлэж буй хэмээн ойлговол
үнэнд нийцнэ. Үүний зэрэгцээ олон төрөл, зүйлийн ашигт ногоон
ургамлаар шууд (төмс, элдэв хүнсний ногоо, жимс, жимсгэнэ, гурил,
будаа, саахар гэх мэт) хооллож байгаа. Үүний цаана анагаах ухаан гэх
мэт олон салбар ар араасаа дагалдаж байгаа. Ер нь ногоон ургамлын ач
холбогдол хязгааргүй билээ. (Хавсралт-1).
Амьдрал ба тэмцэл: Амьдрал ахуй хэвийн буюу тогтвортой байх
ёстой. Ямар ч амьд биес амьдралын төлөө байнга тэмцэл явуулж байдаг.
Тэмцлийн гадна сул оршин тогтнох амьдрал ахуй огт үгүй. Энэ бол ашигт
ногоон ургамлын ургалт болох өсөлт, хөгжилт эрчимтэй явагдаж байх
бодит зүй тогтол юм.
Гандуу уур амьсгал болон байгаль орчны ашиглалт, хамгаалалт, нөхөн
сэргээлт, нэгдсэн төлөвлөлтгүй нөхцөлд жинхэнэ сүйрэл болж хувирдаг.
Ашигт ногоон ургамалд нүд, гар, хөл байхгүй боловч агуу их тэмцэл явуулж
байдаг.Энэболамьдралахуйдааөөрөөрхэлбэлгадаадорчинддасанзохицож
“идэр ес”-ийн хүйтнийг тэсвэрлэж онд орох, “эргэж сэргэн ургах”, “ган”-гийн
аюулыг гэтлэж үр, жимсээ өгөх ээдрээтэй урт асуудал болно. (Хавсралт-2).
Фотосинтезийн процесс
Нарны гэрлийн энерги
6CO2
+ 6H2
O C6
H12
O6
- 6O2
Саахар
Ногоон ургамлын дотоодод
явагдаж буй зүй тогтол нь
фотосинтезийн процесс бөгөөд
үүнийг хураангуйлан
томъёолбол нарны энерги
(гэрэл, дулаан), нүүрсхүчлийн
хий, ус, хөрсний тохиромжтой
орчинд (дулаан, ус, үржил шим,
pH) органик нэгдэл үүсч буй зүй тогтол юм. Өөрөөр хэлбэл ногоон
ургамал бол байгаль-уур амьсгалын нөхцөлд дасан зохицож (ган болон
хавар, намрын цочир хүйтрэлт, нарны хэт халалтыг тэсвэрлэх) ургац
буюу биомасс хуримтлуулан өсөлт, хөгжилтийн эцэст нь үр, жимсээ өгч
хагдрах ба хахир хүйтэн өвөл, хаврыг амгалан тайван амарч өнгөрөөх
зөвхөн дотоод буюу эерэг тэмцэл явуулж байдаг.

10
Ургамлын аж ахуйд «биомасс» гэсэн нэгэн аятайхан үг нэмэгдсэн
бөгөөд өнөө үед нэлээд өргөн хэрэглэгдэх болов. Уран сайхан өргөн
агуулгатай учир орчуулахад тун төвөгтэй. Энэ нь амьд ба цаашид амьдрах
(ургах) бүрэн боломжтой нэгэн бодит ургамал, тухайлбал царгас, хүцэнгэ,
ерхөг, хиаг, хазаар өвс, халгай, таана, хөмүүл, яргуй гэх мэтийн аль нэг
нь юм. Тухайн ургамлын биомассыг хөрсний гүн дэх (үндэс) ба хөрсөн
дээрх (иш, навч, цэцэг, үр, жимс) гэж хуваана. Мэргэн ард «Үндэс сайтын
ургац арвин, эцэг эх сайтын хүүхэд цовоо» гэжээ. Ургамал хөрсөн дээрх
биомассыг бүрэн бий болгохын тулд үндэсний систем буюу хөрсний гүн
дэх биомасс асар хүчтэй ургадаг. Ер нь үндэсний системийн биомасс нь
хөрсөн дээрх биомассаас 2-3 дахин илүү ургаж хуримтлагддаг байна.
Ашигт ногоон ургамлыг ургах
явцад идэж хоослох гэсэн сөрөг
хөнөөл асар хүчтэй явагддаг.
Ногоон ургамлыг хоол хүнс,
тэжээлдээ ашигладаггүй амьд
биес үгүй. Ургамал ургалтын
хугацаанд тэжээллэг ба
сувиллын чанар буюу аятайхан
үнэр, амт, идэмж, шингэц, шимт
чанар сайтай өөрөөр хэлбэл
хоол хүнс, тэжээлийн нэн чухал ач холбогдолтой ногоон ургамал дээр
төвлөрч гадаад орчны сөрөг тэмцэл (сүйтгэл) асар хүчтэй явагддаг.
Өвсөн тэжээлт мал, амьтан ургамал ургалтын хугацааны нялх хэнз
нарийн ногоог шилж сонгон амталж цадсаар тарга хүч авах ба хагдрах
үеэс борог цагаан өвсийг хамж цуглуулж идсээр онд ядруухан ордог.
Харин ихэнх мэрэгчид, бүх хэвлээр явагчид, шавьж хорхой, бактери,
вирус таргалж гүйцээд хөхүүрийн ам цаашлахад ичээлж зугтах ба хөр
цас хайлмагц хөлчүүрхэн босч ирдэг. Ам томтой бүхэн ашигт ногоон
ургамлыг бүхэлд нь иддэг. Харин ам жижигтэй хорхой шавьж сорох
(шимэх), бактери вирус биеийн гадаргуугаар шингээх аргаар хооллодог.
Тэгэхдээ хамгийн тэжээллэг чанар сайтай зөвхөн навч, үр жимсийг идэж
сүйтгэдэг. (Хавсралт-3).
Байгаль-уур амьсгалын хүнд хэцүү нөхцөл байдал, зохицуулалт
муутай түмэн жилийн бэлчээр ашиглалт хавсарсан аюулыг ашигт ногоон
ургамал дийлэхэд бэрх, заримдаа мөхөх аюулд ч хүрдэг.
Бид «алтан шаргал говь», «атар хээр нутаг», «ой хөвч тайга» хэмээн
ярьж гангарах дуртай. Тэгвэл энэ маань эрт үед хэрэглэж дуусахгүй ой
хөвч, идэж барахгүй бэлчээр, хадлан бүхий үлэг гүрвэл, савагт хирс нь
тахь, хулан, адуу, аргал, янгир, таван хошуу малтайгаа сүрэглэн бэлчсэн,
уул даваа сүндэрлэсэн, далай тэнгисийн давалгаа хаялсан, гол мөрөн
мяралзаж хатирсан тансаг сайхан нутаг байжээ. Үүний тодорхой гэрч
гэвэл чулуужсан мод, чулуун нүүрс, нефтийн уурхай, чулуужсан загас
жараахай, ургамал болон үлэг гүрвэл, савагт хирс олдвор зэрэг болно.
Тэгвэл өнөөдөр зөвхөн эдгээрийн ул мөр болох «алтан тамга» нь

11
үлдэж хоцорсон байх юм. Байгаль орчны ашиглалт, хамгаалалт, нөхөн
сэргээлтийн нэгдсэн төлөвлөлт үгүй нөхцөлд жинхэнэ сүйрэл болохыг
бид өөрсдийнхээ өнөөгийн амьдрал ахуйгаас бэлэн зэлэн харж байгаа.
Их яруу найрагч Д.Нацагдоржийн мутарласан «хөдөө хээр цайдам» нь
талхагдал доройтлын төгсгөл рүү улам ойртож явна.
Амьдрал ба түүхэн хөгжил: Хүн төрөлхтөн байгалийн зүй тогтолд
захирагдахын зэрэгцээгээр өөрсдийн ухаан, хөдөлмөрийн үр дүнд
дадлагажин дэвшилтэт шинэ амжилтыг (харилцаа холбоо, сансар судлал,
машин техник, технологи гэх мэт) бий болгож хуримтлуулсан байна. Гэвч
энэ нь амьдрал ахуйн нэн чухал утга учир буюу хэрэгцээ биш ээ. Хүн
төрөлхтөн амьдрал ахуйдаа хүйн холбоо бүхий нэн чухал гурван зүйлийг
хийж хэвшүүлсэн бөгөөд энэ нь хөгжил дэвшлийн тулгуур суурь болж
байдаг юм.
• Байгалиас гал олж хоол тэжээлээ боловсруулж иддэг болсон,
үүнийхээ хүчинд сэрүүн бүс нутагт шилжиж өргөн уудам тархан
суурьшиж галыг асар хөгжүүлж өнөөгийн дэвшилд хүрсэн;
• Амьд биесийн дотроос ашигтайг шилж сонгон (адуу, тэмээ, үхэр,
хонь, ямаа, нохой, гахай, туулай, тахиа, галуу, нугас, зөгий болон
элдэв бактери гэх мэт) гэршүүлэн улмаар өсгөн үржүүлж өнөө
үеийн мал аж ахуйн дэвшилд хүрсэн;
• Байгаль дахь ногоон ургамлын баялаг аймгаас ашигт ногоон
ургамлыгшилжсонгон,тарималжуулахаргаартүүнийбүтээмжийг
хэд дахин дээшлүүлсэн явдал юм.
Тэжээлийн олон наст таримал
ургамлын аж ахуйн үр дүнг
цаашид ашиглах шаардлагтай
байна.
Хүн төрөлхтөн ногоон ургамлыг
ашиглахявцдаабайгалийнанхны
ашигтай унаган төрх байдлыг
бүрэн хамгаалж, цаашид улам
сайжруулахүүрэг,хариуцлагатай
байхёстой.Хөгжингүйулсорнууд
энэхүү үүргийг хариуцлагатай
биелүүлэхэд онцгой анхаарч
байна.

12
Тэд мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэхийн тулд бэлчээр,
хадлангаа сайжруулах, таримал тэжээл үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх аргаар
цөлжилтийн эрч бууруулахад ихээхэн анхаарч байна.
Харин бидний энэхүү үүрэг, хариуцлага хаана явна вэ? Мэдэхгүй
юм даа. Аймаар ч, ичмээр ч юм шиг. Түмэн жилийн эмх цэгц муутай
сайжруулалтгүй ашиглалт, элдэв сүйтгэл, цөлжилт ба олон зууны гангийн
нөлөөн дор манай бэлчээр, хадланд тэжээлийн ашигтай ургамалшилт
доройтон ургац эрс буурсан. Бэлчээр, хадлангийн ашигт ногоон ургамал
сөнөвөл амьдрал сүйрэх болно.
Амьдрал ба бодисын солилцоо: Хүн, мал, амьтны бие махбодын
дотоодод амьдралын үндсэн зүй тогтол болох ижилсэх (ассимиляци),
ондооших (диссимляци) үйл ажиллагаа тасралтгүй явагдаж байдаг.
Өөрөөр хэлбэл бие махбодоос энерги байнга чөлөөлөгдөж (алдагдаж),
бас нөхөн сэргээгдэж байх бөгөөд энэхүү зүй тогтлыг бодисын солилцоо
гэнэ.
хоногт биеэс
алдагдаж
буй энерги
хоногт хоол
тэжээлээс
авч буй
энерги
=
Амьдрал ахуйн үндсэн зүй тогтол бол энерги байнга тогтвортой
хадгалагдаж байх ёстой. Бие махбодоос хоногт алдагдаж буй нийт
энерги нь хоол хүнс, тэжээлээр авч буй энергиэр бүрэн нөхөгдөж
байх нь бодисын солилцооны тогтвортой байдал болно. Үүнийг энерги
тэнцвэртэй ба тогтвортой хадгалагдах зүй тогтол гэнэ. Энэхүү ойлголтыг
хялбар болгохын тулд нэгэн жишээ авч үзье.
Мал,амьтныбиеэсэнергицагүргэлжалдагдажбайдаг.Нэгэнунагатай
гүү бэлчээрт тайван идээшилж явна. Гүү цаг үргэлж амьсгалах бөгөөд
уушги,зүрх,судаснысистембайнгаажилхийнэ.Хүн,мал,амьтандтогтмол
буюу амь халуун гэж бий. Хэрвээ 210
С дулаан агаараар амьсгалан, 6.00
С
ус ууж буй гэвэл түүнийг 380
С хүртэл бүлээцүүлэх шаардлагатай. Гүү
амьсгалах явцдаа 380
С бүлээн нүүрсхүчлийн хий гадагшлуулна. Өдрийн
халуунд хөлрөх болно. Ходоод, гэдэс цаг үргэлж гүрвэлзэх хөдөлгөөн
хийнэ. Үүний зэрэгцээ өдөржин аажим явж идээшлэх ба хааяа сүүлээ
шарван, толгойгоо хаяална. Магадгүй азарга хөөцөлдөн хурдан түргэн

13
хөдөлгөөн хийнэ. Унага эхийгээ олон удаа хөхнө. Гэх мэт хязгааргүй.
Энэ бүгдийг нэмэхэд ихээхэн хэмжээний ажил бөгөөд өөрөөр хэлбэл
энергийн алдагдал болно. Энэхүү үйл явцыг өвөл-хаврын хүнд хэцүү
улиралд тооцвол энергийн алдагдал эрс нэмэгдэнэ.
Амьдрал ахуйд энерги нөхөн
сэргээгдэхгүй байгаа зүй тогтлыг
эрсдэл, тураал, мөхөл гэнэ.
Хоногт алдагдаж буй
энерги бүрэн нөхөгдөж байх
шаардлагатай. Хэрвээ нөхөгдөж
чадахгүй бол бие махбодод
хуримтлагдсан нөөц энерги
буюу тарга хүчээ эргүүлэн
задалж эхлэх ба энэ нь тураал
бөгөөд эрсдэл эхэлж буй шинж болно. Бид ган, зудын аюулд алдаж буй
сая сая малын гарз хохирол бол энергийн алдагдал туйлдаа хүрч буй
байдал юм.
Сэрүүн, гандуу бүс нутаг болох манай бэлчээрийн мал аж ахуйн
нөхцөлд ургамал ургалтын хугацаа богино, тухайлбал зуншлагатай
үед өндөр уул, уулын тайга, ойт хээрийн бүслүүрт дөнгөж 60-90, хээр,
цөлөрхөг хээр, цөлийн бүсэд 120-150 орчим хоног үргэлжилдэг. Гантай
ба гандуу үед бүр ч хэцүү болно. Иймээс жилийн ихэнх хугацаанд
бэлчээрийн тэжээллэг чанар муутай борог өвс идэж байгаа юм. Иймээс
эрс тэс цаг ууртай манай орны тухайд малдаа тарга хүч бүрэн гүйцэд
авахуулж тогтоох, өвөл-хаврын улиралд энергийн алдагдлыг багасгах,
дутагдаж буй тэжээлийг бэлтгэх асуудал зайлшгүй чухал болно.
Бэлчээрийн мал, амьтан хэрэгцээт тэжээл буюу хуурай бодис (өвс), энд
агуулагдах шимт бодис (уураг, тослог, хялбар шингэх нүүрсус), биологийн
идэвхт бодисыг (витамин, фермент, гормон) бэлчээрийн ногооноос илүүдэл,
харин өвөл, хаврын борог өвснөөс дутуу авч байдаг.
Буурцагт ургамалд бундуйлалтын үе хүртэл протеин (уураг), каротины
(А витамин) агууламж хамгийн их байдаг. Үет ургамлын биомассанд
бутлалтын үе хүртэл зөвхөн навч эзлэх учир тэжээллэг чанар гойд
сайн байна. Харин гол иш хатгах үеэс ишний хэмжээ огцом нэмэгдэж
тэжээллэг чанар буурч эхэлдэг. Халгай уургийн хэмжээгээр тэжээлийн
чухал ач холбогдолтой үет ургамлуудаас дутуугүй, “А” витамины
хэмжээгээр царгас, халгай, лууван, нарсны шилмүүс, таана хөмүүл хол
тэргүүлдэг юм. Халгайг 5 хуруу байхад л сайн гэдэг. Арвийг бодолцон
30-45 см үед хурааж төрөл бүрийн тэжээл бэлтгэх хэрэгтэй.

14
Ногоон ургамлын тэжээллэг
(сувилал) чанар нь ишиндээ бус,
навчиндаа агуулагдаж байдаг.
Ер нь цэцэглэлтийн үеэс ногоон
ургамлын ишний доод хэсгийн
навч хатаж гээгдэх байдлаар
тэжээллэг чанар огцом буурч
эхэлдэг.
Малчин хувь заяа: Сүүлийн жилүүдэд “ажилгүйдэл” ба “ядуу зүдүү
амьдрал ахуй” хэмээх аюултай үг цаг үргэлж яригдаж байгаа. Ер нь
санаачлага, идэвх зүтгэл, дадлага туршлага буюу ажил муутай, ажил
үгүй айл өрх өлсөж, цангаж, даарах бөгөөд өөрөөр хэлбэл ядуу зүдүү
амьдрах болно.
Эрт, эдүүгээ, ирээдүй үеийн малчид ихээхэн азтай, бас өндөр
хариуцлагатайхүмүүсболно.Нийгмийнхарилцаазахзээлдшилжихявцад
малчид маань цаашид өөрөө хязгааргүй өсч үржих боломжтой тодорхой
өмч хөрөнгө, тухайлбал буянт малтай болсон. Өнөө үед фермерийн аж
ахуй шинэ тутам үүсч эхэлсэн. Бэлчээрийг бараг үнэ өртөггүй ашиглан
бизнес үйлчилгээг эрх дураараа явуулж байгаа. Малчид, фермерүүд
бэлчээр, хадланг сайжруулах, доройтсон бэлчээрийг нөхөн сэргээх тухай
асуудалд туйлын хариуцлагагүй хандаж байна.
Малчид, фермерүүдэд цаашид хичээж хийх ажил их бий. Бидний
хичээж хийх ёстой тэр ажил бол бэлчээр, хадлангаа сайжруулах,
тэжээл бэлтгэх, улмаар мал сүргийнхээ ашиг шим өгөх таваарлаг
чадавхыг дээшлүүлэх асуудал болно. Мэргэн ардын «эзэн хичээвэл заяа
хичээдэг», «ажил, жаргал хоёр ах дүүс» гэх мэт сайхан сургаал бий. Энэ
бол бэлчээр, хадлангаа сайжруулах, бага газраас бага зардлаар чанар
сайтай хүрэлцэхүйц хэмжээний тэжээлийг тогтмол бэлтгэж сайн сайхан
амьдрах хэрэгтэй гэсэн алтан сургаал болно.
Хаврын тэнгэр уйлсаар уйлсаар
наашаа
Намрын тэнгэр инээсээр инээсээр
цаашаа
Өвсөөр цадаж, шимээр таргалдаг
Өөдлөхөд санах сэрэх
Уруудахад унтах идэх
Чанаргүй ихээс чанартай бага дээр
Алгын чинээ газраас арван бухал авах
Хормойн чинээ газраас хорин бухал
авах
Тэмээний идшийг ямаа гайхдаг
Ямааны идшийг тэмээ гайхдаг
Бага гэж чамлахаар
Бага багаар цуглуул
Хонины нутгаас
Хонинд таарах өвс авдаг

15
Эрчимжүүлэлт: Бэлчээрийн уламжлалт мал аж ахуйг түүхийн урт
хугацааны турш адгуулан маллаж ирсэн ихээхэн дадлага туршлагатай.
Уламжлалт үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд шинжлэх ухааны ололт
амжилт, тухайлбал техник, технологийн дэвшил явагдан бүтээгдэхүүний
хэмжээ, чанар дээшлэх үйл явцыг эрчимжүүлэлт хэмээн ойлговол
зохино. Эрчимжүүлэлт үгүй бол хөгжил явагдахгүй. Өөрөөр хэлбэл
үйлдвэрлэлийн амиа аргацаасан уламжлалт арга ажиллагаа хэвээрээ
байх болно.
Манай бэлчээрийн уламжлалт мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг
эрчимжүүлэх талаар урьд өмнө байгаагүй асар их амжилтыг сүүлийн
жилүүдэдолсонбилээ.Эндмалажахуйнүндэсниймэргэжилтэн,ажилчид
бэлтгэх, мал сүрэгт явуулах үржил, селекцийн ажлыг сайжруулах,
мал сүргийг эрүүлжүүлэх, тэжээл бэлтгэх, бэлчээрийг усжуулж худаг
гаргах, хашаажуулах, мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн хүнд хүчир ажлыг
механикжуулах, цахилгаан эрчим хүч хэрэглэх (нар, салхины сэргээгдэх
эрчим хүч), малчдын амьдрал ахуйг соёлжуулах, мэдээллийн системийг
түргэсгэх (радио, телевиз, телефон) гэх мэт олсон амжилт их байгааг
дурдаж болно.
Үүний зэрэгцээ эрчимжсэн мал аж ахуйн элементүүдийг шинэ дутам
хөгжүүлжэхэлсэнбилээ.Эрчимжсэнмалажахуйдзөвхөнөндөрашигшимтэй
сүүний үхэр болон түргэн өсөлттэй гахай, шувууны аж ахуй хамаарагдана.
Эрхэм Та яагаад хэмээн асууж болох юм. Тэгвэл тухайн мал, амьтан нь
тэжээллэг-арчилгаа маллагааны төлц сайтай байх ёстой юм шүү дээ.
Сүүний үхрийн эрчимжсэн аж ахуйд нэг үнээнээс саалийн хугацаанд
5.0 (3.5-10.0) мян. литр сүү ашиглаж байна. Энэхүү хэмжээ нь амьдын
жингээсээ 10 (7-20) дахин илүү байна. Тэгвэл нутгийн монгол үнээнээс
авч буй сүүн ашиг шим нь амьдын жиндээ бараг л хүрэхгүй шахам байгаа.
Эрчимжсэн аж ахуйд нэг мэгжнээс жилд 2 удаа төллүүлж 1.8 тонн мах
үйлдвэрлэдэг бөгөөд энэ нь эхийн амьдын жингээс 7.2 дахин илүү юм.
Шувууны аж ахуйд нэг өндөглөгч тахиа жилд 250 өндөг өгч, (250*40
гр.=10. 0 кг) 3.3 дахин илүү байна.
Тухайн мал, амьтныг тэжээллэг-арчилгаа маллагааны дээд төвшинд
адгуулан маллаж ашиг шим өгөх биологийн чадавхыг бүрэн илрүүлэн
ашиглаж буй технологи ажиллагааг эрчимжсэн мал аж ахуй хэмээн
ойлговол зохино. Манайд саалийн өндөр ашиг шимтэй хар тарлан,
симменталь, Алатау, Талын улаан үүлдрийн саалийн үнээнээс жилд
дунджаар 3500 (хэлбэлзлэл 3000-5000) литр сүү сааж байсан. Гэтэл
өнөөдөр тэжээллэг маллагаа доголдож буй учир 1700-2100 литрээс
хэтрэхгүй байна. Тэгвэл энэ нь жинхэнэ эрчимжсэн мал аж ахуй бишээ.

16
Эрчимжсэн мал аж ахуй, бэлчээрийн уламжлалт мал аж ахуйн
эрчимжүүлэлт хоёрыг хольж будлиад байна. Тухайлбал ноолуурын
ямаа, нарийн ноост хонь, махны үхрийн аж ахуйг эрчимжсэн мал аж
ахуй хэмээн нэрлэх боллоо. Энэ мөн үү? Биш ээ. Ноос, ноолуурын үнэ нь
тэжээллэг-арчилгаа маллагааныхаа зардлыг төлж чадахгүй. Энд нэгэн
тооцоо хийж үзье. Өнөөгийн байдлаар хязаалан насны хонь 150.0 мян.
төг. байна. Тэгвэл зөвхөн тэжээлийн зардал 365 хоног 3 жил 1.9 кг буюу
2.1 тонн өвс, (2.1*14.0 төг)=294.0 мян.төг. Өөрөөр хэлбэл тэжээлийн
зардал 3,6 дахин илүү байна. 2.1*260.0 мян.төг = 546.0 мян.төг. Иймээс
эрчимжсэн мал аж ахуй, мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн эрчимжүүлэлт
хоёр өөр өөр асуудал болно.
Эрчимжүүлэлтийн ийм олон арга хэрэглэсэн боловч яагаад
тогтвортой амьдрал ахуй хэвшиж тогтохгүй байна вэ? Яагаад «эрсдэл»
хэмээх аюул салахгүй, амь бөх орооцолдоод байна вэ? Яагаад үр дүн
тодорхой харагдахгүй байна вэ? Мэдээж алдаа байгаа нь тодорхой.
Энэ бол тэжээл, тэжээллэг маллагааны доголдол юм. Хэцүү бэрхийг
өөрийнхөө хүчээр даван туулах ёстой. Энэ нь зөвхөн хүний хүчин зүйл
буюу хариуцлагаас шалтгаална. Хэрвээ малчин хариуцлагатайхан
чадварлаг бол бололцоо, боломж хязгааргүй бэлэн байгаа. Ийм нэгэн
үг бий. «Залхуу хойрго муу хүмүүст 100 болох ажил өгөхөд аль нэгийг
нь шүүрч авангуутаа энэ болохгүй юм гээд л элгээ эвхчихсэн зогсож
байдаг. Харин санаачлагатай, идэвх зүтгэлтэй, дадлага туршлагатай
нягт нямбай хүмүүст 100 болохгүй ажил онооход шалавхан захаас нь
аль нэгийг барьж авангуутаа энэ болох юм байна гээд л шууд хийгээд
эхэлдэг». Энэ бол яг үнэн юм билээ. Энд сайныг нь мөнх хөх тэнгэр
ивээж таалалдаа аваасай.
Менежментийн тухай: Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг хөтлөн явуулах
төлөвлөлт, удирдлага, зохион байгуулалт, хяналт бүхий зохицуулалтын
нэгдсэнсистемийгменежментгэнэ.Ямарчжижигажлыгхийжгүйцэтгэхэд
менежмент зайлшгүй чухал болдог. Менежментийн тухай асуудлыг
үйлдвэрлэлийн өмнө тавигдсан тодорхой хугацаатай зорилго, зорилтыг
шийдвэрлэхийн тулд өөрийн гишүүдийнхээ оролцоотой үйл ажиллагаагаа
зөв зохистой явуулах удирдлагын биеэ даасан шинжлэх ухаан гэж үздэг.
Төлөвлөлт
Зохион
Удирдлага байгуулалт
Хяналт
 - Менежментийн зохицуулалт

Менежер гэж хэн бэ? Тухайн
байгууллагын өмнө тавигдсан
үндсэн зорилго, зорилт бүхий
үйлдвэрлэлийн өдөр тутмын үйл
ажиллагааг тогтоосон хууль,
дүрэм журмын хэмжээнд
менежер удирдан зохион
байгуулж явуулна. Тэгэхдээ
төвөгтэй эмзэг асуудлыг нарийн
мэргэжлийн технологичтой

17
хамтран гүйцэтгэвэл зохино. Менежментэд үйлдвэрлэлийн үйл
ажиллагааг улам эрчимтэй явуулахад удирдлагын ёс зүй, хүнтэй ажиллах
арга барил, санхүү, зах зээлтэй харилцах, технологийн горим дагах, хууль
дүрэм сахих гэх мэт олон зүйл хамаарагдана. Иймээс менежер хүн бол
санаачлага, идэвх зүтгэлтэй, тухайн ажил үүрэг гүйцэтгэх дадлага
туршлагатай, тал бүрийн өргөн мэдлэгтэй байх зайлшгүй шаардлага
гардаг. Энд бэлчээрийн мал аж ахуйн тухай асуудлыг товчхон авч үзье.
Энд малчид, фермерүүд, малчдын бүлэг, бэлчээрийн хэсгийн ахлагч,
багийн засаг дарга нар бол жинхэнэ менежерүүд болно.
Бэлчээрийг зохистой ашиглах ур чадвар буюу арга ажиллагаа нь
менежмент юм. Тэгвэл менежер нь бэлчээр эзэмшиж үйлдвэрлэл явуулж
буй малчин хүн болно.
Бэлчээрийн мал аж ахуй нь байгаль-уур амьсгалын нөхцлөөс шууд
хамаарал бүхий биологийн амьд үйлдвэрлэл юм. Иймээс бэлчээр буюу
газар тасралтгүй ашиглагдаж байдаг. Манай байгаль-уур амьсгал эрс тэс
ширүүн, дэлхийн цөлжилтийн онц аюултай бүсэд хамаарагдсан, гантай
ба гандуу бүс нутаг учир амархан ядарч туйлдан доройтох магадлал
бий. Бэлчээрийн менежмент гэдэг нь байгаль орчныг хамгаалах,
тухайлбал бэлчээрт чанарын үнэлгээ өгөх, унаган төрх байдлыг
алдагдуулахгүй даацад нь тохируулж зохистой ашиглах, байнгын хяналт
тавьж доройтлоос урьдчилан сэргийлэх, ургамалшилт болон ургацыг
сайжруулах, бэлчээрийг нөхөн сэргээх гэх мэт олон чухал асуудлын
цогц юм. Иймээс бэлчээрийн менежерүүд хуулийн хүрээнд зохих үүрэг
хүлээж хариуцлагатай ажиллах ёстой.
• Бэлчээрийн менежментийн бүрэн хэмжээний мэдлэгтэй байх;
• Бэлчээрийн менежментийн зохицуулалтад хариуцлага, сахилга
баттай оролцдог байх;
• Бэлчээрийн зөв зохистой ашиглалт, түүний унаган төрх байдалд
байнга хяналт тавьж байх;
• Талхлагдан доройтсон бэлчээрийг нөхөн сэргээ сайжруулах арга
хэмжээнд идэвхтэй оролцдог байх;
• Өөрийн эзэмшлийн бэлчээртээ хөдөлмөр, хөрөнгө оруулах
чадвартай байх шаардлагатай.
Үнэн хэрэгтээ «бэлчээр хэнийх вэ?» гэсэн асуудал гарах магадлал
бий. Түүхийн урт хугацааны турш малчид буюу ардын аж ахуйтнууд
бэлчээрийг өмчилж байгаагүй, зөвхөн эзэмшиж байжээ. Газрын тухай
хуульд «бэлчээрийг эзэмших» гэж заасан байгаа. Иймээс бэлчээрийн
ашиглалт буюу менежментэд төр зайлшгүй оролцож оновчтой
зохицуулалт хийх, хяналт тавьж байх ёстой.

18
Дэлхийн амьдрал ахуйг зөвхөн
ашигт ногоон ургамал тэжээдэг.
Энэ нь амьдрал ахуйн эрт урьд,
өнөө үе, ирээдүйн түүх болно.
Хураангуйлан томъёолж
хэлбэл амьдрал ахуй мөнх оршин
тогтох үндэслэл юм.
Хавсралт-1.
Хоол хүнс, малын тэжээлийг зөвхөн бэлчээр (хадлан), газар тариалан
хоёроос бэлтгэдэг.

19
Ашигт ногоон ургамал гадаад
орчинд дасан зохицож амьдрахын
тулд асар их тэмцлийн байнга
явуулж байдаг.
Хавсралт-2.
Ногоон ургамал бол биеэ даасан амьд бие махбод бөгөөд гадаад орчны нэн
тохиромжтой нөхцөлд биологийн чадавхтай хамгийн өндөр ургац өгдөг.

20
Ашигт ногоон ургамал
гадаад орчны элдэв сүйтгэлд
байнга өртөж байдаг.
Хавсралт-3.
Байгаль-уур амьсгалын бүтээгдэхүүн болох ашигт ногоон ургамлын
сүйтгэгчид 4 шатлалтай, мал амьтан, элдэв мэрэгчид, хорхой шавьж,
бактери вирус болно.

21
ХОЁР. БАЙГАЛЬ-УУР АМЬСГАЛЫН НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ
Байгаль-уур амьсгалын нөхцөл: Цөлжилт, ган, зуд, цаг агаарын онц
аюултай үзэгдлийн цаана бидний амьдрал ахуйн үндсэн суурь, тухайлбал
нэгдүгээрт-элбэг дэлбэг тогтвортой, хоёрдугаарт-мөнх оршин тогтнож
байх гэсэн нарийн асуудал ээдрээтэй, эрсдэл ихтэй оршиж байгаа юм.
Байгаль-уур амьсгалын өөрчлөлт,
бэрхшээлд дасан зохицохын
тулд бололцоотой бүхнийг хийж
тодорхой үр дүн хуримтлуулвал
зохино.
Малчин хүний зорилго, үйл
ажиллагааны чадвар нь нийт
малсүрэг,нэн ялангуяахээлтэгч
малыг жилийн 4 улиралд тарга
хүч сайтай байлгаж жилбэ
сайтай төллүүлэх, амьдрах
чадвар сайтай буюу эрүүл
чийрэг төл хүлээн авах, гал уураг хөхүүлж амлуулах, уураг-сүүнд цатгаж
тэжээх аргаар нялх төлд дархлаа бүрэн тогтоох, борог тэжээлд орох
үеэс нэмэгдэл тэжээлд оруулан эрчимтэй өсгөн бойжуулах аргаар мал
сүргийн таваарлаг чадавхыг дээшлүүлэх, улмаар зах зээлд чанар сайтай
бүтээгдэхүүн нийлүүлэх асуудал болно. Энэхүү хоёр асуудлыг ойртуулах
гүүр бол мал сүргийн тэжээл, тэжээллэг маллагааг сайжруулах арга
болно.

22
Цөлжилт гэж юу вэ: Цөлжилт нь хур тунадас, цэвэр усны нөөц
багасах, улмаар ашигт ногоон ургамлын хоосрол бий болж өлсгөлөн буюу
амьдралд ядуурал үүсэх үйл явц болно. Нэгдсэн үндэсний байгууллага
хүн төрөлхтний амьдрал ахуйн бодит байдалд ноцтой нөлөөлж буй
байгаль-уур амьсгалын өөрчлөлт болох цөлжилтийн аюулд онцгой
анхаарч байгаа. НҮБ-ийн Цөлжилттэй тэмцэх конвенцээс цөлжилт гэж
юу болох тухай тодорхойлолт өгч, хэрхэн ажиллах зөвлөмж гарган,
юунаас эхлэхийг анхааруулсан байгаа.
Хуурай, хагас хуурай ба гандуу, чийг дутмаг бүс нутагт цаг уурын
өөрчлөлт, хүний буруутай үйл ажиллагаагаар үүсч буй газрын
гадаргуугийн доройтлыг цөлжилт гэнэ.
НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенци.
Тухайлбал:
Цөлжилтийн аюулыг
хамтын хүчээр даван
туулахыг анхааруулж
зөвлөмж гаргасан
байна.
(НҮБ-ын Цөлжилттэй
тэмцэх конвенци)
Цөлжилтийг саармагжуулахын тулд даян дэлхийн хүн ардад
«ногоон хувьсгал»-ын тухай асуудлыг дэвшүүлсэн байгаа.
НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенци.
Цөлжилт зөвхөн өнөөгийн бус, түмэн жилийн улбаатай, үндэсний
аюулгүй байдалд онц ноцтой асуудал юм. Байгаль-уур амьсгалын хүнд
хэцүү элдэв үзэгдэл зүйг зогсоож чадахгүй. Адармаатай үзэгдэл зүй
болох жамаараа явагдана. Цаашид ч хязгааргүй үргэлжлэх болно. Энэхүү
үзэгдэл зүйд тохирох аль болох уян хатан оновчтой арга хэрэглэх аргаар
эрсдлийг бууруулах боломжтой.
Цөлжилт нь байгаль-уур амьсгалаас гадна «хүн буруутай» хэмээн
тогтоогдсон учир асуудлыг эндээс эхлэн хичээж зүтгэх шаардлагатай.

23
Өнөөдөр цөлжилтийг саармагжуулах талаар ажил их хийгдэж байгаа.
Хаяанд буй ганц нэг жишээ авч үзье.
Хэд хэдэн удаа томилолтоор ӨМӨЗО-ны Хөх хот, Бугат хот, Баяннуур
аймгийн нутгаар аялж үзэв. Далан хар хэмээх нүцгэн хөх уулын ар,
түүний бэл хормойг ойжуулж, тэжээлийн олон наст ургамал тариалсан
байна. Баяннуур аймгийн төв нь монголын түүхэнд шууд холбоотой
Бортохой гэдэг газарт байрладаг. Энэ газар Монголын ноёд цугларан
чуулж байсан түүхтэй. Бортохой бол довцог элс бүхий нутаг билээ.
Энэхүү довцог элсийг ойжуулах, ургамалжуулах аргаар элсний нүүдлийг
хүлж баглан зогсоож, зарим нутгийн элсэн довцогийг зөөж зайлуулан
хот байгуулсан байна. Энэ бол үзэж харсан хэсэгхэн зүйл бөгөөд цааш
хязгааргүй үргэлжлэх нь мэдээж билээ.
Япон улсад ойжуулалтаар эрдмиийн зэрэг хамгаалсан нэгэн Хятад
эрдэмтэн хүн манайд харгана тариалах төсөл хэрэгжүүлэхээр санхүүжилт
хайгаад 3 жил явж байна. Тэр эрдэмтэн 2017 онд Булган аймгийн
Дашинчилэн аймгийн нутагт Коржинскийн харгана (Caragana Korshinskii
Kom.), Бяцхан навчит харгана (Caraganа mikrophylla Lam.) тариалсан байна.
Харгана бол хэр баргийн ганг тэсвэрлэн өнгөрөөх хүчирхэг үндэсний
системтэй, уургийн агууламж сайтай буурцагт сөөгөнцөр болно. Ган, зуд
болоход мөчир, ишийг газрын хөрстэй тулгаж мал иддэг.
Манайдцөлжилтийнтухайсаяхнаасярьжэхэлсэнбилээ.Цөлжилтийн
тухай асуудал бол зөвхөн өнөө үеийн асуудал бус, олон мянган жилийн
турш үргэлжилж буй онц аюултай үзэгдэл болно. Энэ бол манай он
тооллоос олон түмэн жилийн өмнө эхэлсэн болох нь маргаангүй. Энд
нэгэн бодит байдлыг авч үзье. Монголын 33 говь бол дэлхийн их говийн
өвөрмөц нэгэн хэсэг юм. Манай алтан шаргал говийн хөрсөн доороос
байгалийн амьдралын эртний түүхт ховор нандин зүйлс (үлэг гүрвэлийн
араг яс, түүний өндөг, чулуужсан мод, чулуун нүүрс, нефть гэх мэт)
олдсоор байна. Эндээс үзвэл өнөөгийн алтан шаргал говь маань эрт үед
битүү ой шугуй, элдэв өвс ургамал байсан гэдэг нь туйлын тодорхой юм.
Манай их говийн хөрсөн дор тэнгис бий гэлцдэг. Сүхбаатар, Дорноговь,
Өмнөговь, Дундговь, Говьсүмбэр аймгийн төв, Оюу толгой, Эрдэс таван
толгой тэндээс л тэжээгдэж байгаа.

24
Бидэнд ганцхан эх орон, хувь тавилан бий. Эндээс дайжин оргож
бусгах өөр гарц үгүй. Саяхны нэгэн хэвлэлийн мэдээнд манай бараг
бүх нутгийн 94.7 хувь, говь-хээрийн бүс нийтдээ хэт цөлжилттэй хэмээн
дурдсан байна. Энд зөвхөн Хөвсгөлийн ян сарьдаг хамаарагдаагүй.
Бид цөлжилтийн хаана явна вэ? Хийсэн нэг ч зүйл алга, энэ бол нэн
харамсалтай үйл явц юм. Худал ярих нь хоосон хонохоос хэд дахин
аюултай. Улс орон даяар өлсөх болно.
Сүүлийн 60 жилийн явцад агаарын жилийн дундаж температур 1.560
С
нэмэгдэж, өвлийн улиралд 3.610
С буурсан байна. Сүүлийн жилүүдэд
ургамал ургалтын хугацаанд унах тунадасны хэмжээ багассан учир
гантай ба гандуувтар байх магадлал нэмэгдсэн, мал тарга хүч бүрэн
авч чадахгүй байгаа. Ган гачиг улам ойртож, хэд хэдэн жил үргэлжлэн
ихээхэн хэмжээний эрсдэл дагуулах болов. Сүүлийн үед томоохон
голуудын ус татрах, зарим голын урсац богиносох ( Онги, Түйн гол гэх
мэт), жижиг гол горхи, булаг шандууд ширгэж цэвэр усны нөөц багассан.
Бороо, цасны усаар төдийгүй урсгал усаар тэжээгддэг жижиг нуур,
цөөрөм хатаж үгүй болох үзэгдэл (Улаан нуур, Орог) байнга ажиглагдаж
байна. Элсний нүүдэл нэмэгдсэн. Манайд үүсэж буй цөлжилтийн үзэгдэл
нь дэлхийн бусад хэсгээс өвөрмөц шинжтэй, цаашид улам идэвхжиж
болох аюултай.
• Монгол орны байгаль-уур амьсгал бол дэлхийн гадаргуу дахь
их усан сан (далай, тэнгис) болон их хур тунадас зэргээс хол
алслагдсан хэт эх газрын дунд байрлал бүхий нэн гандуу хуурай
бүс нутаг болно.
• Манай цөлжилт нь дэлхий цөлжилтийн бүсийн аюултай гол
шугамын дагуу байрлаж байгаа юм.
• Газрын гадаргуугийн байрлалын тухайд, нэн ялангуяа ургамал
ургалтын хугацаанд чийглэг агаар (борооны үүл) орж ирэхэд
тун төвөгтэй, төсөөлбөл үүд хаалга үгүй хад чулуун хэрмэн цайз
дотор, эсвэл халуун тогооны ёроолд буй лугаа адил юм. Тухайлбал
өмнөд хэсгээр Гималайн өндөр нуруу, түүний хойт араар Төвдийн
тэгш өндөрлөг, баруун урд, баруун, баруун хойт талаар Уралын
нуруу, түүний зүүн талаар Тэнгэр уул, Алтайн нуруу (Казакстан,
Киргизстаны зүүн тал), Монголын алтайн нуруу, хойт хэсгээр Төв
Сибирийн өндөрлөг, зүүн хойт хэсгээр Зүүн Сибирийн нуруу, зүүн
талаар Их хянганы нуруу, зүүн урд талаар Хятадын хойт өндөрлөг,
өөрөөр хэлбэл эргэн тойрон өндөр уул, нуруугаар хүрээлэгдсэн
учир ургамал ургалтын хугацаанд хур тунадас тун бага орж ирдэг.
Иймээс манайд гантай, гандуу байх магадлал их болно.

25
Манай дэлхий дээр 200 орчим улс орны ард түмэн мөр зэрэгцэн
ажиллаж амьдардаг. НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцээс
цөлжилттэй бүс нутагт 110 улс орон өртсөн болохыг мэдээлсэн байна.
Хамгийн сүүлийн үеийн мэдээнд манайх цөлжилтийн онц аюултай
бүс нутгийн эхэнд буюу 12-т бүртгэгдсэн байна. Хөвсгөлийн ян сарьдгаас
бусад нийт бэлчээр нутаг цөлжилтөнд их, бага ямар нэгэн хэмжээгээр
хамаарагдсан байна. Манай орны тухайд тохиолдож буй цөлжилт
дэлхийн бусад бүс нутгаас өвөрмөц шинжтэй учир хүндхэн тусаж байгаа.
Өнөөдөр дэлхийн цөлжилттэй бүс нутгийн ард түмэн ихээхэн зүйл
хийж байна. Харин бид хаана явна вэ? Мэдэхгүй юм даа.
Манай байгаль-уур амьсгалын онцлог: Бид дэлхийн сэрүүн бүс болох
эрс тэс ширүүн уур амьсгалтай өндөр уул, хээр, говь хосолсон өргөн
уудам нутагт тархан амьдарч байгаа. Гандуу хуурай уур амьсгалтай.
Жилийн дулаан, хүйтэн байх температурын хэмжээ хэт хол, дундажаар
нэмэх 32-350
С, хасах 32-350
С болно.

26
Бид “монгол ухаан, монгол арга, монгол уламжлал“, "Монголчлох" гэж
ярьжхөөрцөглөхдуртай.Тэрбайтугай«бэлчээрийнсонгодогмалажахуй»
гэж ч ярьсан байдаг. Тэгвэл малчин хүний мал маллагааны тэр монгол
ухаан, арга, уламжлалын жинхэнэ чадварыг ган, зуд шалгаруулдаг.
Мэргэн ард «зуд болох зунаас эхтэй», «зунаас зудтай тэмцэж эхэл», «эзэн
хичээвэл заяа хичээдэг» гэжээ. Манай хөдөлмөрийн баатар, улс, аймаг,
сумын аварга малчид, хариуцлагатай ажиллаж байгаа. Нягт нямбай
ажилсаг малчдын малын өнгө зүс, тарга тэвээрэг нь жилийн дөрвөн
улиралд нэгэн жигд сайн байдаг.
Ган, түүний нөлөө: Гангийн байдлыг тодорхойлох үндсэн үзүүлэлт
бол хур тунадас болон агаар, хөрсний халалтын хэмжээ юм. Мал аж
ахуйн үйлдвэрлэлийн нэгэн жилийн өнгө нь Y-YII сард унасан тунадасны
хэмжээ буюу зуншлагын байдлаас шууд хамаардаг.
Ургамал ургалтын эхэн ба ид
хугацаанд хур тунадас багасах ба
хөрс, агаар хэт халж ургац буурах
үзэгдлийг ган гэнэ.
Манайд нийт нутгийн 25
хувийг хамаарсан ган 2-3
жилд, нутгийн 50 орчим хувийг
хамаарсан ган 4-5 жилд 1 удаа
тохиолдож байна. Сүүлийн
жилүүдэд ган болох хугацаа
улам ойртож, хэд хэдэн жил
давтагдаж байна. 1999-2002 онд хээр, ялангуяа говийн бүсийг нийтэд нь
хамаарсан ган 4 жил үргэлжилж ихээхэн эрсдэл учирсан билээ.
• Ургамал ургалтын хугацаанд (Y-IX, нэн ялангуяа YI-YII сар) унах
хур тунадасны хэмжээ нь хэвийн хэмжээний 50-75 хувь бол гандуу, 50
хувиас бага бол гантай гэж үзнэ. Ургамал ургалтын хугацаанд унах хур
тунадасны дундаж хэмжээг хангайн бүсэд 220-250, хээрийн бүсэд 170-
200, говийн бүсэд 105-150 мм гэж тооцдог.
• Хур тунадас хэвийн хэмжээнд унасан үед хоногийн хамгийн их
температур тухайн сарын хамгийн их дундаж хэмжээнээс 5о
С-ээс их,
дараалан хэт их халсан өдрийн тоо өндөр уул, хээрийн бүсэд 15, говийн
бүсэд 10 хоног үргэлжлэх тохиолдлыг ган болсон гэж үздэг. Тухайлбал
олонжилийндунджаархээрийнбүсэдYIIсарынхамгийнихтемпературын
дундаж хэмжээ 27-300
С болдог гэж үзвэл тухайн жилд 32-350
С хална.
Жилийн өнгө аясыг ямар байхыг зуншлага буюу бэлчээрийн даац
тодорхойлно. Бэлчээрийн ургац зуншлагатай жил дундаж байдлаас
өндөр ууланд 12, ойт хээрт 26, хээрт 35-37, говьд 50 орчим хувь илүү,
харин гантай жил өндөр ууланд 18-25, ойт хээрт 47, хээрт 63, говьд 70
хувь бага байдаг.

27
• Өвөлжөө-хаваржааны бэлчээрийн даац, малын тарга хүч,
нэмэгдэл тэжээлийн хэмжээ, чанар нь тухайн жилд хэр зэрэг онд орох
шалгуур үзүүлэлт юм. Нийт мал сүрэг, нэн ялангуяа хээлтэгч эх мал,
үржлийн нэг наст малын тарга хүч дундаас доош байвал гантай, дунд
зэрэг бол гандуу, гандуувтар, дундаас дээш бол зуншлага сайн гэж үзнэ.
Ер нь хээлтэгч малд тарга хүч гүйцэт авхуулах, чамбайруулан тогтооход
онцгой анхаарах хэрэгтэй. Үүний зэрэгцээ зайлшгүй шаардагдах
нэмэгдэл тэжээлийг хангалттай бэлтгэвэл зохино.
Баянхонгор аймаг.
Жинст сум.
(2001.YIII.21)
Төв аймаг.
Баянжаргалан
сум. (2001.IX.14)
Зуд, түүний нөлөө: Ган болох, хэвийн хэмжээнээс цас их унах,
хэт их хүйтрэх үзэгдэл ихэвчлэн хавсарч бэлчээрийн мал аж ахуйн
үйлдвэрлэлд бэрхшээл учруулах бөгөөд үүнийг зуд гэнэ. Зуд бол эрсдэл
буюу гамшгаар төгсдөг. Зуд болох олон хэлбэр бий.
• Ердийн зуншлагатай жилийн өвөл цас их унаж нийт бэлчээрийн
борог өвс цасанд бүрхүүлд дарагдан (дунд зэргийн нягтралтай
цасан бүрхүүлийн зузаан хангайн бүсэд 12-15 см, хээрийн бүсэд
8-10 см, говийн бүсэд 5-6 см) мал бэлчээрлэх боломжгүй болохыг
цагаан (цасан) зуд гэнэ.
• Ердийн ургац бүхий жил өвөл, хавартаа цас огт ороогүйгээс мал
ус ундаар дутагдах, нэг уст цэг буюу худаг орчимд хэт олон мал
бөөгнөрч бэлчээр хүрэлцэхгүй болохыг харын зуд гэнэ.
• Өвөл, хаврын улиралд хоногийн дундаж температур хэвийн
хэмжээнээс 10о
С-ээс илүү хүйтэрч, ийм өдрийн тоо хангайн бүсэд
10-15, хээрийн бүсэд 7-10, говийн бүсэд 5-10 хоног үргэлжилбэл
хүйтэн зуд гэнэ.
• Хүйтний улиралд 3-5 хоног дараалан 10-19 м/сек-ээс илүү хүчтэй
цасан шуурга болж мал бэлчээрлэх боломжгүй болохыг шуурган
зуд гэнэ.
• Намар орой (X сарын дунд үеэс хойш) цас, бороо холилдон
орж бэлчээр нэлэнхийдээ мөстөх үзэгдлийг мөсөн зуд гэх мэт
нэрэлдэг.

28
Сүүлийн жилүүдэд ган болж мал сүрэг нийтдээ тарга хүч дутуу,
ялангуяа тааруухан авч, өвөл цас их унах, хэт их хүйтрэх үзэгдэл хавсран
нэмэгдэл тэжээлийн хэрэгцээ дийлэхээ больж онц аюултай байдал
үүсэж байна. Иймээс чанар сайтай цөөвтөр малтай байх асуудал нэн
чухал болно.
Цаг агаарын гэнэтийн аюултай үзэгдэл: Үйлчлэх хугацаа богино
боловч хүчтэй цас ба шороон шуурга, хүйтэн шамрага, аадар бороо,
хүчтэй мөндөр орох, үер усны аюул болох, аянга цахилгаан буух, нарны
хэт халалт гэх мэт цаг агаарын гэнэтийн онц аюултай үзэгдэл байнга
тохиолдож байдаг. Тухайлбал манай нийт мал сүрэг YI сарын сүүлч YII
сарын эхээр 10 хоногт хяр газар дээшилсэн байх бөгөөд хонины ноос авч
бараг дуусах үе болно. Энэ үед хүйтэн бороо үргэлжлэн орж ноосолсон
нүцгэн мал цочирдон осгох тохиолдол энд тэндгүй гарч байсан. “Анхны
алхам”, “Хонины найр”, “Хүргэн хүү”, "Нөмрөг хадны цуурай", "Морьтой ч
болоосой", "Баянбулгийнхан", "Ирж яваа цаг" бол сургамжтай үнэнхүү
сайхан кино билээ. Цаг агаарын гэнэтийн аюултай үзэгдлээс мал
сүргийг аврах гол арга нь мэдээлэл ашиглан хариуцлагатай ажиллах
асуудал юм. Өнөөдөр мэдээллийн хөгжингүй үе болно. Цаг уурын алба,
Онцгой байдлын ерөнхий газар цаг агаарын урьдчилсан мэдээг радио,
телевиз, үүрийн телефон харилцуур гэх мэт мэдээллийн хэрэгслээр
тогтмол дамжуулж байгаа. Байнга ашиглах хэрэгтэй.

29
ГУРАВ. БЭЛЧЭЭР, ХАДЛАНГИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ
Бэлчээр, хадлан гэж юу вэ: Өнөөдөр бэлчээрийн төлөв байдлыг зөвхөн
бүтээмж (ургамалшилт, ургац, даац, доройтол), тэжээллэг чанар (идэмж,
шингэц, шимт чанар, малын ашиг шим) төдийхөн асуудлаар хязгаарлаж
байгаа. Тэгвэл бэлчээр гэдэг нь өргөн агуулгатай асуудал юм.
Мал аж ахуй, ан амьтанд бүтэн
жилийн турш ашиглагдаж буй
ургамлын баялаг сан нөмрөгийг
бэлчээр гэнэ.
Энд өнөөгийн төлөв байдлын
зэрэгцээ байгаль-уур
амьсгалын нөхцөл, газрын
гадаргуугийн тогтоц, олон зуун
жилийн явцад бүрэлдэж тогтсон
хөрс, агаар мандлаас жилд унаж
буй хур тунадасны хэмжээ,
түүний улирлаар хуваарилагдах байдал, бүтэн жилийн турш үйлчлэх
агаарын температурын агуурга, газрын гадаргуу ба гүний усны нөөц, цаг
уурын эерэг, сөрөг элдэв үзэгдэл зүй, эцэст нь түмэн жилийн турш
ашиглаж ирсэн түүх гэсэн олон асуудлын хооронд тун нарийн
шүтэлцээтэй үнэлгээ дүгнэлт хийвэл зохино. Бэлчээр бол байгаль-уур
амьсгал ба эрхэм хүмүүний хараат эмзэг зүйл болно. Ер нь бэлчээрийн
тухай асуудлыг түүхийн урт цаг хугацааны туршид өвөрмөц үе шатаар
авч үзэх хэрэгтэй. Их яруу найрагч Дашдоржийн Нацагдоржийн зохиол
«Миний нутаг» яруу найргийг олон удаа уншиж, тунгаан бодож байлаа.
Үнэнхүү гайхамшигтай. Энд бэлчээрийн ургамалшилтыг «нарийн өвс
ургасан» хэмээн үнэлгээ хийж, ашиглалтыг «дөрвөн цагийн улиралд
дураараа нүүх» гэж заасан байна.

30
Нарийн өвс ургасан малын сайхан бэлчээртэй
Нааш цааш сүлжсэн тэнэгэр сайхан нуруутай
Дөрвөн цагийн улиралд дураараа нүүх нутагтай
Таван зүйлийн тарианы хөрс шороо газартай
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон.
1918 онд улсын хэмжээнд анх удаа тооллого явуулахад 600.0 мянган
ард олон, 6.0 сая малтай байсан мэдээ бий. Их яруу найрагчийг амьдран
байх тэр үед хүн арддаа тохирсон цөөвтөр мал сүрэгтэй болохоор ёстой
л «нарийн өвс ургасан малын сайхан бэлчээр, дөрвөн цагийн улиралд
дураараа нүүх нутаг»-тай байлгүй яахав дээ гэж өөрийн эрхгүй санагдана.
Өнөөдөр ийм сайхан төлөв байдал тун хэцүүхэн байгаа. Ер нь «отор»
хэмээх үгийн үүсэл, утга юу вэ? «Отох» гэсэн үйл үгнээс үүссэн байх
магадлалтай. Хэрвээ энэ үнэн бол нэг нь сүйрч, нөгөө нь цаддаг. «Отох»
бол аюултай халгаатай арга болно. Ган, зуд өргөн уудам нутаг бэлчээр
хамаарах бөгөөд харин оторын бүс нутаг бол өчүүхэн бага нутаг юм.
Манай малчид «бэлчээрийн өнөөгийн төлөв байдал»-ыг ямар ч засвар
хийх аргагүй үнэн зөв «хаяа багтахаар бууж хамар багтахаар идэх», «отор
нүүдэл очсон нутагтаа туурайн зуд тарьдаг» гэж тогтоосон байна.
Харин «хадлан» хэмээх нэр бол «хадах» гэсэн үйл үгний хувирал
болно. Энэхүү хадлан нь бэлчээрийн дотор буй арай илүү ургацтай,
гар багаж болон машин техник ашиглан хадаж өвс, тэжээл бэлтгэх
боломжтой хэсэгхэн газар юм. Хэвлэлийн мэдээнд хадлангийн газар 1.8
сая га гэжээ. Манайд хадлангийн нэн тохиромжтой гойд сайн газар тун
шалихгүй бага болно. Ийм бага сайхан хадлангийн газрынхаа хаяаг тэлж
сайжруулах талаар хийж бүтээсэн нэг ч ажил үгүй түмэн жилийн түүхийг
элээж өнөөг хүрсэн нүгэлтэй билээ.
Бэлчээр,хадлангийначхолбогдол;Дэлхийннийтамьдралахуйгбайгалийн
ба сайжруулсан, таримал бэлчээр тэжээдэг. Байгалийн бэлчээр олон овог,
төрөл, зүйл ургамалшилт бүхий баян тансаг, хамгийн хямд, түмэн жилийн
турш биднийг тэжээсээр ирсэн үнэт баялаг байсан. Үүний зэрэгцээ
экологийн хамгийн цэвэр, чанар сайтай бүтээгдэхүүн өгдөг гэсэн утгаараа
улс орны хоол хүнсний аюулгүй байдлын баталгаа хэмээн үздэг.
Бэлчээр, хадлан буюу газар нь
амьдрал ахуйг бүх талаар тэжээж
буй цорын ганц номин эрдэнэ
болно.
Бэлчээрийн мал аж ахуйн
нөхцөлд мал сүргийн тэжээлийн
жилийн балансын 95 орчим
илүүтэй хувь нь дан бэлчээрийн
өгөөжөөр хангагддаг. Ийм
учраас л бэлчээрийн ач
холбогдол их байгаа юм.

31
Манай малчин ард түмэн түүхэн урт хугацааны турш байгаль-цаг
уурын өвөрмөц онцлогт зохицуулан бэлчээрийг улирлаар сонгож
нүүдэллэн хуваарьтай ашиглах замаар мал аж ахуйгаа эрхлэн хөтөлж
амьдралынхаа тогтвортой байдлыг хангаж ирсэн ардын уламжлалт
арвин баялаг туршлагатай. Гэвч манай өргөн уудам бэлчээр маань
дэлхийн цөлжилтийн бүсийн онц аюултай хэсэгт хамаарагдаж байгаа.
Манай нийт бэлчээр нэн ялангуяа сүүлийн жилүүдэд хэт ачаалалтай
ашиглагдаж байна. Иймээс цаг үргэлж гамнаж, тордож сайжруулахад
байнга анхаарч хөдөлмөр, хөрөнгө оруулж байх ёстой.
Бэлчээр, хадлангийн төлөв байдал: Газрын гадаргуугийн тогтоц,
уур амьсгалын нөхцөл дагаж өвөрмөц ургамалшилт бүхий хэд хэдэн
бүс, бүслүүрээс тогтно. Энд өндөр уулын бүслүүр-4.5, уулын тайгын
бүслүүр-3.9, уулын ойт хээрийн бүслүүр-23.4, хуурай хээрийн бүс-25.9,
цөлөрхөг хээрийн бүс-21.9, цөлийн бүс-15.3 болон бүс бус-4.3 хувийг
эзэлдэг. Манай бэлчээр өргөн уудам боловч хадлангийн газар бага
болно. Бэлчээрийн төлөв байдалд хэв шинж буюу ургамалшилт, ургац,
даац, доройтол болон сайжруулалт гэх мэт олон асуудал хамаарагдана.
Ургамалшилт, ургацыг
бүрдүүлэхэд зонхилж буй
ургамлуудыг дараалуулсан
тогтоцыг бэлчээрийн хэв шинж
гэнэ.
Бэлчээрийн хэв шинж
(ургамшилт): Манай бүс,
бүслүүрт хамаарагдах нийт
бэлчээрийг ургамалшилтын
өвөрмөц онцлог ялгаа бүхий 16
тойрог, 90 орчим хэв шинж
болгож хуваадаг. Байгалийн
бэлчээрийн ургамалшилт, ургацыг хэд хэдэн овог, төрөл, зүйлд
хамаарагдах ургамлын хам шинжтэй тогтоц бүрдүүлдэг. Тухайлбал
үетэн-алаг өвст, улалжит, улалж-алаг өвст, хялганат, хялгана-хазаар өвс-
алаг өвст, хялгана-харгана-үетэн-алаг өвст, таанат, бударгант хэв
шинжийн бэлчээр гэх мэтээр нэрлэдэг. Бэлчээрийн хэв шинж буюу
ургамалшилт нь байгалийн бүс, бүслүүрээр өвөрмөц ихээхэн ялгаатай.
Өндөр уулын бүслүүрийн бэлчээрт улалж, алаг өвс, хээрийн бүсийн
бэлчээрт хялгана, жижиг үетэн, алаг өвс, цөлөрхөг хээр, цөлийн бүсийн
бэлчээрт ааглаг, гашуун, шорвог таана, хөмүүл, шаваг, шарилж, багалуур,
бударгана зонхилдог.
Энэхүү “хэв шинж” хэмээх нэршлээс тухайн бэлчээрийн бодит нөхцөл
байдал, ач холбогдлын талаар ихээхэн зүйлийг мэдэж болно. Улалж-алаг
өвст хэв шинжийн бэлчээрийг авч үзье. Энд ургамшилтыг “улалж”, “алаг
өвс” зонхилдог хэмээн нэгэнт заасан тул малд идэмж, шингэц, шимт
чанар сайтай үндсэн ургамалшилт болох үет, буурцагт ургамал бараг
л үгүй, өөрөөр хэлбэл энэхүү хэв шинжийн бэлчээр тэжээллэг чанар
таарууханболохньтодорхойбайна.Энэхүүбэлчээрттэжээлийннэнчухал

32
ач холбогдолтой үет, буурцагт ургамлын үр байхгүй гэдэг мэдээжийн
асуудал юм. Одоо бодит нөхцөл байдалтай харьцуулан тулгаж үзье. 2018
онд Булган аймгийн хойт 6 сум, 2018-2019 онд Хөвсгөл аймгийн зүүн
хойт буюу Хөвсгөл нуурыг тойрсон 6 суманд нэлээд удаан хугацаагаар
ажиллав. Бэлчээр,хадлангийннөхцөлбайдалнийтдээадилтөстэйбайна.
Энэхүү бүс нутгийн бэлчээрт идэмж сайтай боловч тачирхан (ургац бага),
тэжээллэг чанар тааруухан Ширэг улалж (C.duriucula) зонхилж, ихээхэн
талхалагдаж доройтсон учир тэжээлийн ач холбогдолгүй алаг өвс,
тухайлбал Агь (A. frigida), Буурал ганабадраа (V. incana), Ишгүй гичгэнэ
(P. acaulis), Имт гичгэнэ (P. bifurca), Галуун гичгэнэ (P. anserina), Адамсын
шарилж (A.Adamsii) байнга ажиглагдаж байна. Хадланд зогдор улалж-
алаг өвс зонхилж байна. Алаг өвс хэмээх ойлголтод ургамал ургалтын
хугацааны турш малд идэмж болон тэжээллэг чанар тааруухан бүх
өвслөг ургамлууд хамаарагдана. Энэхүү алаг өвсөнд хамаарагдаж буй
ургамлууд өвөрмөц содон хурц үнэртэй ба гашуун, ааглаг, шорвог амттай,
зарим нь хортой учир ургамал ургалтын хугацаанд мал бараг иддэггүй.
Харин хагдарсны дараа, эсвэл өвс бэлтгэхэд үнэр, амт буурах учир
идэмж арай дээшилдэг. Энэхүү бэлчээрийн төлөв байдал ойт хээрийг
нийтэд нь хамаарч байгаа. Иймээс энэхүү бэлчээрийг цаашид үндсэн
аргаар сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай болно.
Одоо хээрийн бүсийн хялгана-хазаар өвс-алаг өвст хэв шинжийн
бэлчээрийн өнөө үеийн бодит байдлыг авч үзье. Энд үндсэн ургамалшилт
нь шивээ хялгана (Stipa capillata L.) бөгөөд ширэг улалж (Carex duriuscula),
мал, амьтанд идэмж, тэжээллэг чанар сайтай үетэн саман ерхөг
(Agropyron cristatum L.), хээрийн хиаг (Elymus chinensis), Дэрвээн хазаар
өвс (Cleistogenes squarrosa), алаг өвс дагалддаг. Гэтэл өнөөдөр малын
хэт өсөлт, үлийн цагаан оготны хөнөөл хавсран саман ерхөг, хээрийн
хиаг, хазаар өвс, ширэг улалжийн тухайд нүцгэрч энэхүү бэлчээрийн
төлөв байдал эрс өөрчлөгдсөн байна.
Хээрийн бүсийг дагаж нутагшсан хамгийн сүйтгэлтэй мэрэгчин
бол үлийн цагаан оготно юм. Үлийн цагаан оготно XI сараас дараа оны
II дуустал ичээлдэг. Үржил асар хурдан. Үржлийн хугацаа IY-YIII сард
үргэлжлэх бөгөөд нэг эмэгчин оготно 3 удаа давтан төрөхдөө 24-42
гөлчгийгаргадагбайна.Мал,амьтнытэжээлийннэнчухалачхолбогдолтой
өвслөг ургамал, тухайлбал тэжээллэг чанар сайтай, хамгийн зөөлөн
үнэр, амттай үетэн, буурцагтан болон улалж гэх мэт ургамлын хөрсний
дээрх ба доорх нийт ургацыг (биомасс) идэж хооллодог. Харин гашуун,
ааглаг, шорвог амттай, шаваг, шарилж гэх мэт хурц үнэртэй ургамлуудыг
огт идэж чаддаггүй болно. Цаашид нэн чухал ач холбогдолтой хэв шинж
бүхий бэлчээрийн ургамалшилт, ургац, идэмж, тэжээллэг чанар, нөхөн
сэргээх боломж талын судалгааг дорвитойхон явуулж үнэлгээ, дүгнэлт
хийх, асуудал боловсруулах, хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байна.

33
Бэлчээр, хадлангийн ургац (бүтээмж): Бэлчээрийн Манай орон далай
тэнгисээс хол алслагдан хэт эх газарлаг сэрүүн бүсэд орших учраас ган
гачиг, зуд турхан болох, ялангуяа говь, хээрийн бүсэд хэд хэдэн жил
давтагдах магадлал их, тухайлбал сүүлийн 50 гаруй жилийн дотор 30
гаруй удаа тохиолдсон бөгөөд нийт нутгийн 30-70 хүртэл хувийг хамаарч
байв. (Хүснэгт-1; 2)
1. Бэлчээрийн дундаж ургац (байгалийн бүс, бүслүүр)
Аймаг
“Σ”
талбай.
(мян. га)
Үүнээс
Дундаж ургац
(ц/га)
* **
Өндар
уул
Ойт хээр Хээр
Цөлөрхөг
хээр
Цөл
Зун-
намар
Өвөл-
хавар
Архангай 4492.1 575.0 3328.6 588.5 - - 5.4 3.5 73.7 69
Баян Өлгий 4172.4 1176.6 417.2 1735.7 838.7 4.2 3.5 2.2 32.8 23
Баянхонгор 9526.8 333.4 1048.0 1981.6 3420.1 2743.7 3.4 2.0 53.6 30
Булган 3059.1 642.0 2303.5 691.4 - - 5.8 3.9 84.4 92
Говь Алтай 9230.9 27.7 - 1218.5 3480.0 4504.7 2.3 1.4 49.9 25
Дорнод 10626.1 - 3134.7 7438.3 53.1 - 5.9 3.7 33.0 31
Дорноговь 10184.8 - - 763.9 6314.6 3106.3 2.0 1.2 53.4 18
Дундговь 7394.4 - - 3172.2 4066.9 155.3 2.9 2.6 58.0 32
Завхан 6873.6 653.0 3340.6 1374.7 1354.1 151.2 3.9 2.5 37.9 26
Өвөрхангай 5982.2 6.0 1567.3 1698.9 2578.4 131.6 4.2 0.9 79.2 60
Өмнөговь 14672.5 - 14.7 264 7204.2 7189.6 1.5 3.1 51.5 13
Сүхбаатар 7727.2 - 873.2 5447.7 1375.4 30.9 4.9 4.0 39.3 33
Сэлэнгэ 1966.5 37.4 1675.4 253.7 - - 5.8 2.9 73.8 81
Төв 6002.5 300.1 2173.0 3529.7 - - 4.4 2.3 56.4 46
Увс 5641.5 231.3 1004.2 1342.7 2521.7 541.6 3.7 1.7 48.9 36
Ховд 6035.5 500.9 - 1338.0 2384.0 1816.8 2.8 3.5 53.7 30
Хөвсгөл 5905.5 1677.2 4157.5 70.8 - - 5.3 3.6 56.9 59
Хэнтий 6109.5 152.7 3671.8 2223.9 61.1 - 5.4 4.0 71.3 67
Дархан 44.6 - 14.3 30.3 - - 5.8 3.9 - -
Эрдэнэт 53.0 - 53.0 - - - 4.4 2.9 - -
Улаанбаатар 75.5 - 54.7 20.8 - - 3.7 2.4 - -
ДҮН 125776.5 6313.3 28831.7 35181.1 35652.3 20375.9 3.7 2.4 54.1 36
1981 оны улсын газрын баланс: *-Бэлчээрийн усжуулалт (%);
**-100 га-д ноогдох малын тоо (ХНШМ);

34
Жилд унах хур тунадасны хэмжээ нь байгаль-газарзүйн бүсээр, бас
жил бүр харилцан адилгүй, дунджаар өндөр уул, ойт хээрийн бүсэд
240-300 (хэлбэлзэл нь 160-450), тал хээрийн бүсэд 180-200 (120-240),
говь цөлийн бүсэд 90-120 (70-180) мм тунадас унадаг. Энэхүү олон зуун
жилийн явц нь хөрс, ургамалшилтын ялгааг бий болгосон байгаль-уур
амьсгалын түүхтэй. Иймээс бэлчээр, хадлангийн ургац бол хамгийн
эмзэг асуудал юм. Манай орны бэлчээрийн ургац нь байгаль-цаг уурын
бүсээр ялгавартай, мөн тухайн жилийн өнгө аясыг хадгалж байдаг
ерөнхий зүй тогтолтой.
2. Хадлангийн дундаж ургац.
Аймаг
Нийт
талбай.
(мян.
га)
Үүнээс (хувиар)
Дундаж
ургац (ц/
га)Хээр
Уулын
хээр
Уулын
нугын
хээр
Уулын
нугын
эх
газрын
нуга
Татамын
нуга
Хаялгын
нуга
Архангай 56.1 - 45.45 11.41 37.97 - 5.17 - 6.2
Баян Өлгий 11.2 - - - - - 100.0 - 6.7
Баянхонгор 25.3 - 74.31 15.81 4.18 5.70 - - 10.1
Булган 138.7 - 62.51 9.08 22.64 - 5.77 - 11.8
Говь Алтай 5.7 - - - - 40.35 59.65 - 9.4
Дорнод 854.1 71.61 4.05 3.44 8.69 4.05 8.16 - 7.5
Дорноговь 8.2 93.90 - - - 6.10 - - 6.4
Дундговь 1.2 50.0 - - - 41.66 8.34 - 5.3
Завхан 6.0 - 66.66 - 20.0 10.0 3.34 - 5.2
Өвөрхангай 6.5 - 4.62 55.38 15.38 4.62 20.0 - 7.4
Өмнөговь 0.6 - - - - 100.0 - - 12.1
Сүхбаатар 130.4 99.23 - - - 0.77 - - 6.9
Сэлэнгэ 237.8 - 60.09 - 24.43 - 15.48 - 8.2
Төв 101.3 - 71.27 - 6.81- 0.69 21.23 - 8.9
Увс 25.2 - - 10.71 - 89.33 73.01 7.95 6.1
Ховд 29.7 - - - - 8.42 86.87 4.71 12.9
Хөвсгөл 39.4 - 20.05 27.92 39.34 - 12.69 - 9.3
Хэнтий 318.8 35.85 32.50 10.04 12.23 1.44 7.94 - 9.1
Дархан 1.4 - - 100.0 - - - - -
Эрдэнэт 2.7 - - 66.66 - 33.34 - - -
Улаанбаатар 0.2 - - - 100.0 - - - -
ДҮН 2000.5 43.17 24.82 5.24 12.49 2.65 11.47 0.16 8.1

Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи

Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи

Similar to Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи (20)

More from GreengoldMongolia

More from GreengoldMongolia (20)

Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи