Статистика (тармоқлар ва соҳалар бўйича) курси

1. 1
“Макроиқтисодий статистика ва миллий ҳисоблар”
кафедраси доценти, и.ф.н Қ.Жумаев
МАЪРУЗАСИ
ИҚТИСОДИЙ ИНДЕКСЛАР
УСУЛИДА СТАТИСТИК
ТАҲЛИЛ
мавзусида
Тошкент 2020 й.

2. 2
Ўзбекистон Республикаси
Президентининг “Ўзбекистон
Республикаси Давлат статистика
қўмитаси фаолиятини
такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида”ги Қарори
(№3165, 31.07.2017 й.)
2017-2021 йилларда статистика фаолиятини ташкил
этиш самарадорлигини тубдан ошириш, статистика
ахборотлари сифатини ва уларни тарқатиш тизимини
яхшилаш бўйича чора-тадбирлар дастурига киритилган
чора-тадбирларни ўз вақтида ва сифатли амалга
оширилишини таъминлаш.

3. 3
Режа:
1. Индекслар тўғрисида тушунча ва уларнинг
турлари
2. Миқдор кўрсаткичлари индекслари
3. Сифат кўрсаткичлари индекслари

4. 4
1. Индекслар тўғрисида тушунча ва уларнинг
турлари
Индекс сўзи лотинча “Index” атамасидан
олинган бўлиб, белги, кўрсаткич деган маънони
билдиради. Статистик индекс – бу бевосита қўшиб
бўлмайдиган бўлаклардан ташкил топган икки
тўпламни таққослашга айтилади.
Индекс методи ёрдамида мураккаб
ҳодисаларнинг вақт бўйича ва ҳудудий ўзгариши,
режа ва буюртмалар бажарилиши ўрганилади. Мана
шу вазифаларга қараб индекслар қуйидаги турларга
бўлинади: динамика индекслари; ҳудудий
индекслар; шартнома бажарилиши индекслари.

5. 5
Индекс усули ўртача кўрсаткичларнинг
ўзгаришини ўрганишда кенг қўлланилади.
Масалан, жорий даврда ўтган даврга нисбатан
турдош товарлар учун ўртача нарх ўзгаришини
ўрганмоқчи бўлсак, жорий даврдаги ўртача нархни
ўтган даврга бўламиз.
Индекслар тўплам бирликларини қамраб
олишига қараб индивидуал ва умумий индексларга
бўлинади.
Таққосланиш асосига қараб индекслар базисли
ва занжирсимон индексларга бўлинади. База
ўрнида қабул қилинган миқдор билан қолганлари
таққосланса бу индекслар базисли, ўзидан олдинги
давр билан таққосланса занжирсимон индекслар
дейилади.

6. 6
Индекслаштирилаётган миқдорларнинг
характери ва мазмунига қараб индекслар
миқдор(физик ҳажм) ва сифат кўрсаткичлари
индексларига бўлинади.
Индекслар назариясида қайси кўрсаткич
индекслаштирилса, у индекслаштириладиган
миқдор дейилади.
,

7. 7
бу ерда: q1 ва q0- жорий ва ўтган даврларда ишлаб
чиқарилган битта маҳсулотнинг физик ҳажми.
Нарх индивидуал индекси:
бу ерда: p1 ва p0 – жорий ва ўтган даврларда маҳсулот бир
бирлигининг нархи (баҳоси).
Таннарх индивидуал индекси:
Маҳсулот физик ҳажми индивидуал индекси:
Индивидуал индекслар қуйидагича ифодаланади:
бу ерда: z1 ва z0 – жорий ва ўтган даврларда маҳсулот
бирлигининг таннархи.

8. 8
2. Миқдор кўрсаткичлари индекслари
Умумий индекслар агрегат ва ўртача шаклларда
бўлади. Агрегат индекслар деб, махсус
таққослагичлар (вазн) ёрдамида жорий ва ўтган
даврлар учун ҳисобланган тўпламларни ўзаро
таққослашга айтилади.

9. 9
Шундай қилиб, физик ҳажми индексини тузишда
вазн сифатида ўтган давр баҳолари (кўп йил бўлса
база қилиб олинган бир йил баҳоси) олинади. Физик
ҳажми индекси формуласини қуйидагича ёзиш
мумкин:
,
...
...
00
01
000000
010101
pq
pq
pqpqpq
pqpqpq
I nn
nn
q






бу ерда: q1p0 – жорий даврдаги маҳсулотнинг қиймати
(ўтган давр баҳосида); q0p0 – базис давридаги маҳсулотнинг
қиймати.

10. 10
Агрегат индексларни ҳисоблаш тартиби
1-жадвал
Маҳ-
сулот
тури
Ўл-
чов
бир-
лиги
Ўтган давр Жорий давр Маҳсулот қиймати
Маҳсулот
миқдори(q0)
Бирбирлигини
нархи,сўм(p0)
Маҳсулот
миқдори(q1)
Бирбирлигини
нархи,сўм(р1)
Ўтгандавр
q0p0
Жорийдавр
q1p1
Жорийдавр
ўтгандавр
нархларида
q1p0
1 2 3 4 5 6 7 8 9
А кг 600 250 750 300 150000 225000 187500
Б л 200 200 370 300 40000 111000 74000
В м 1200 500 1500 450 600000 675000 750000
Жами 1500 790000 1011000 1011500

11. 11
Жорий даврдаги олинган натижани ўтган даврга
бўлсак, физик ҳажм умумий индекси келиб чиқади.
%04,1282804,1
790000
1011500
00
01
ёки
pq
pq
Iq 



Умумий индексларни агрегат шаклда ҳисоблаш
учун индекслаштирилаётган белги ва унинг
вазнлари ҳақида ҳар бир маҳсулот ва даврлар
бўйича алоҳида маълумотлар мавжуд бўлиши шарт.
Лекин бу нарсага ҳамма вақт ҳам эришиб бўлмайди.
Шунинг учун ҳам агрегат шаклдаги индексларни
ҳисоблаш мумкин бўлмаган пайтларда ўртача
индекслардан фойдаланилади. Улардан бири ўртача
арифметик индексдир.

12. 12
Маҳсулот физик ҳажми умумий индексини
қуйидагича ҳисоблаймиз:
01
0
1
, qiqерданбу
q
q
i qq 
0001 pqipq q
Маҳсулот физик ҳажми умумий индекси қуйидаги
кўринишни олади.
00
00
pq
pqi
I
q
q




13. 13
Олой деҳқон бозорида сотилган маҳсулотлар ҳажми
2-жадвал
Маҳсулотлар
Ўтган даврда
сотилган,
млн. сўм
Жорий даврда ўтган
даврга нисбатан
маҳсулот миқдорининг
ўзгариши (%)
1 2 3
1. Олма 200,0 +5
2. Узум 280,4 -11
3. Картошка 170,9 -18

14. 14
Мавжуд маълумотлардан кўриниб турибдики,
умумий индексни агрегат шаклда ҳисоблаб
бўлмайди. Шунинг учун, бу индексни ўртача
арифметик шаклда ҳисоблаш зарур.
921,0
3,651
7,599
9,1704,280200
1,1406,2490,210
9,1704,280200
9,17082,04,28089,00,20005,1
00
00










pq
pqi
J
q
q
ёки 92,1%
Демак, жорий даврда ўтган даврга нисбатан
сотилган товарларнинг физик ҳажми Олой бозорида
ўртача 7,9%га камайган.

15. 15
3. Сифат кўрсаткичлари индекслари
Индекслар ёрдамида нафақат миқдор
кўрсаткичлари, балки сифат кўрсаткичлари ҳам
ўрганилади. Уларга нарх, таннарх, ҳосилдорлик,
меҳнат унумдорлиги, рентабеллик даражаси ва
бошқалар киритилади. Бу кўрсаткичлар бўйича
ҳам индивидуал ва умумий индекслар ҳисобланади.
Масалан, ҳосилдорлик индивидуал индексини
ҳисоблаш учун, жорий йилда бир гектар ердан
олинган ҳосилни ўтган йилга нисбати олинади.
01 :YYiy  , бу ерда Y-ҳосилдорлик, ц/га.

16. 16
Нарх умумий индексини агрегат шаклда ҳисоблаш
учун, бизга ҳар бир маҳсулот бўйича унинг нархи ва
сотилган миқдори тўғрисида маълумотлар маълум
бўлиши керак.
10
11
101010
111111
...
...
qp
qp
qpqpqp
qpqpqp
I nn
nn
p






Агарда индекснинг суръатидан махражи
айрилса, жорий даврда ўтган даврга нисбатан
харидорнинг баҳо ўзгариши ҳисобидан тежаб
қолган ёки ортиқча сарфланган харажатларининг
миқдори келиб чиқади.

17. 17
Маълумки, умумий индекс бир пайтнинг ўзида
индивидуал индекслардан ҳисобланган ўртача
индексдир.
Нарх агрегат индексини ўртача гармоник
индексга айлантиришни кўриб чиқайлик:
10
11
qp
qp
Ip



Натижада, нархнинг умумий индекси қуйидаги
кўринишни олади:
pi
qр
qp
qp
qp
Ip
11
11
10
11







18. 18

19. 19

20. Эътиборингиз учун раҳмат !
20