Миллий ҳисоблар тизимининг асосий ҳисоблари (счётлари)

1. Миллий ҳисоблар тизимининг
асосий ҳисоблари (счётлари)
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАВЛАТ
СТАТИСТИКА ҚЎМИТАСИ
КАДРЛАР МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ ВА
СТАТИСТИК ТАДҚИҚОТЛАР ИНСТИТУТИ
Маърузачи: иқтисодиёт фанлари доктори,
профессор Ғойибназаров Б.К.
Тошкент-2020

2. "МИЛЛИЙ ҲИСОБЛАР " атамасини илк
бор голландиялик иқтисодчи олим Эдвард ван
Клифф 1941 йилда " De Economist"
журналида нашр эттирган "Голландиянинг
миллий ҳисоблари ҳақида" мақоласида
қўллаган эди.

3. Миллий ҳисоблар тизими
- бу иқтисодиёт бўйича миллий даромад ва
пировард маҳсулотларни яратиш, тақсимлаш,
айрибошлаш ҳамда истеъмол қилиш
жараёнларини ҳарактерлайдиган жамлама
иқтисодий-статистик кўрсаткичлар тизимини
ифодалайди.

4. Миллий ҳисоблар тизимини асосий
хусусиятлари қуйидагиларда намоён бўлади:
 Иқтисодий функциялар-бунда иқтисодиёт миқёсида ишлаб
чиқариш, тақсимлаш, айрибошлаш, истеъмол қилиш ва
жамғариш амалга оширилади;
 Ижтимоий ишлаб чиқариш жараёни ҳар доим иккиёқлама
операцияларнинг бирлиги сифатида талқин этилади;
 Қиймат шаклида иккиёқлама операцияларни амалга
ошираётганлар даромад ва харажатлар сифатида акс
эттирадилар;
 Маълумотларни аниқлиги, тўғрилиги таъминланади;
 Пулнинг айланиши, истеъмол қиймати МҲТ да бевосита
ифодаланиб, уларнинг асосий кўрсаткичлари ялпи ички
маҳсулотда ўз аксини топади;
 МҲТ мамлакатдаги иқтисодий жараёнларни босқичма-босқич
ифодалаб беради.

5. Кетма-кетлик
принципи
Миллий ҳисоблик асослари – кетма-кет ўзаро бир-бирига
боғланган счётлар тизимидан иборат бўлиб, у ишлаб
чиқариш, даромадларни шаклланиши, даромадларни
тақсимлаш ва улардан фойдаланиш жараёнларини
ифодалайди.
Счётларнинг
ёзилиш шакли
“Т” принципида
Счётларнинг ёзилиш шакли “Т” кўринишида бўлиб, уни ўнг
томонида ресурс кўрсаткичлар йиғилиб “Ресурслар”
устунини ташкил қилади, чап томонида ресурслардан
фойдаланиш кўрсаткичлари йиғилиб “Фойдаланиш”
устунини ташкил қилади.
Икки ёқлама
ёзиш принципи
Миллий ҳисоблар тизимини тузилишини асосида
бухгалтерия счётлари каби икки ёқлама ёзиш принципига
асосланганлиги учун, счётларни иккала томони доимо бир-
бирига баланслаштирилади. Баланслаштирувчи кўрсаткич
счётни фойдаланиш томонида ёзилади. Бу кўрсаткич
кейинги счётга ресурс сифатида ўтказилади.
Ўзаро бир-бири
билан боғлаш
принципи
Ҳар бир моддаси у ёки бу счётни бошқа счётдаги моддаси
билан корреспондентлашади. Бу эса ўз навбатида
кўрсаткичларни ўзаро бир-бирини назорат қилади ва
боғлайди.
Баланс усули
принципи Счёт – иқтисодий оқимларни баланслаштирилган ҳолда қайд
қилиш учун фойдаланади ва у орқали иқтисодий операцияда
қандай қатнашганлигини характерлайди.
МҲТ счётларини тузишни умумий принциплари

6. Жорий операциялар
счёти
Жамғарма счётлари Алоҳида иқтисодий
операциялар счётлари
Актив ва пассивлар
баланси
Умумий хусусиятлари
* Ишлаб чиқариш,
даромадларнинг
шаклланиш,
тақсимлаш, қайта
тақсимлаш
жараёнлари ва
уларнинг пировард
истеъмол ва
жамғаришда қандай
фойдаланганлиги
ифодалайди
* Кузатилаётган
даврдаги молиявий
активлар ва
мажбуриятларни ва
соф хусусий
капитални
ўзгаришлари билан
боғлиқ операцияларни
ифодалайди
* Мамлакат бўйича
ишлаб чиқариш ва
импорт ҳисобига
йиғилган товарлар ва
хизматларни ҳамда
уларни қандай
мақсадларга
(пировард, оралиқ
истеъмолга,
жамғариш экспорт)
ишлатилганли-гини
ифодалайди.
Активлар ва
пассивларни ҳисобот
даврини боши ва
охиридаги қийматини,
ҳамда шу қийматни
ҳисобот давридаги
ўзгаришини
ифодалайди.
Миллий ҳисоблар тизими счётларини таркиби

7. Бирлик
гуруҳи
Товарлар
ва хизматлар
счёти
Ишлаб
чиқариш
счёти
Даромадларни
шаклланиш
счёти
Даромадларни
бирламчи ва
иккиламчи
тақсимлаш
счётлари
Даромадлардан
фойдаланиш ва
сармоя
операция
счёти
Ички иқтисодиёт Х Х Х Х Х
Секторлар:
Номолиявий корпорациялар - Х Х Х Х
Молиявий корпорациялар
- Х Х Х Х
Давлат корхоналалари - Х Х Х Х
Уй хўжалигига
хизмат кўрсатувчи
ижтимоий. корхоналар
- Х Х Х Х
Уй хўжаликлари - Х Х Х Х
Тармоқлар - Х - - -
МҲТнинг ички иқтисодиёт таркибига
кирган счётларнинг жадвал кўриниши

8. Жорий операциялар счёти Жамғарма счётлари Алоҳида иқтисодий
операциялар счётлари
Актив ва пассивлар
баланси
1. Ишлаб чиқариш счёти
2. Тақсимлаш счётлари
2.1. Даромадларнинг
бирламчи тақсимлаш
счётлари
2.1.1.Даромадларнинг
шаклланиш счёти
2.1.2. Бирламчи
даромадларнинг
тақсимлаш счёти
2.2.Даромадларни
иккиламчи тақсимлаш
счёти.
2.3. Натура ҳолидаги
даромадларнинг
тақсимлаш счёти.
3. Даромадлардан
фойдаланиш счётлари.
3.1. Пул ҳолидаги
ихтиёрий даромаддан
фойдаланиш счёти
3.2. Тузатиш киритилган
ихтиёрдаги даромаддан
фойдаланиш счёти.
1. Капитал билан операция
счёти.
2. Молия счёти.
3. Актиқ ва пассивлрада
бошқа ўзгаришлар счёти
3.1. Активларни
ҳажмларида бошқа
ўзгариш счёти
3.2. Қайта баҳолаш счёти
1. Товарлар ва хизматлар
счёти
2. Ташқи дунё секторининг
счётлари
2.1. Ташқи дунё товарлар ва
хизматлар счёти
2.2. Ташқи дунё бирламчи
даромадалар ва жорий
трансфертлар счёти
2.3. Ташқи дунё капитал
билан операциялар счёти
2.3.2. Ташқи дунё молия
счёти.
2.3.3. Ташқи дунё активлар
ҳажмларида бошқа
ўзгаришлар счёти
2.3.4. Қайта баҳолаш счёти
2.4. Ташқи дунё активлар ва
пассивлар баланси
2.4.1. Ташқи дунё активлар
ва пассивлар бошланғич
баланси
2.4.2. Активлар ва
пассивларни ўзгаришлар
счёти
2.4.3. Ташқи дунё активлар
ва пассивларини якуний
баланси
1. Активлар ва
пассивларни бошланғич
баланси
2. Активлар ва
пассивларни ўзгариш
счёти
3. Активлар ва
пассивларини якуний
баланси
Ички иқтисодиёт ва ташқи дунё секторларининг асосий счётлари

9. Кўрсаткич Белгиланиши Ҳисоблаш алгоритми
1.Ялпи ишлаб чиқариш ЯИЧ ЯИЧ=ЯИЧ(М)+ЯИЧ(Х)
2. Оралиқ истеъмол ОИ
3. Ялпи қўшилган қиймат Яққ ЯҚҚ=ЯИЧ-ОИ+ҚҚС+ИСС
4. Ялпи ички маҳсулот ЯИМ ЯИМ=ЯҚҚ=ЯИЧ-ОИ
5.Қўшилган қийматга солиқ ҚҚС
6.Импортга соф солиқ ИСС
7. Маҳсулотга соф солиқ МСС
8. Соф ички маҳсулот (миллий
даромад) СИМ(МД)
СИМ(МД) =ЯИМ-асосий капитал
истеъмоли
9. Асосий капитал истеъмоли АКИ
10. Иқтисодиётдаги ялпи фойда
тармоқ
сектор
ИЯФ
ИЯФ
ИЯФ
ИЯФ=ИЯФтармоқ+ИЯФсектор
ИЯФт=ИСФтқАКИт
ИЯФс=ИСФсқАКИс

10. 11. Иқтисодиётдаги соф фойда
ИСФ
ИСФқ (ЯИЧ-ОИ)-
-(ИМҲ+СС+АКИ)
12. Миллий мавжуд даромад
ММД
ММД=СМД+хориждан соф
жорий трансфертлар (ХСЖТ)
13. Ялпи миллий мавжуд
даромад
ЯММД
ЯММД=ЯММДс+ЯМЖ+ЯИ
14. Соф миллий мавжуд даромад СММД СММД=ЯММД-АКИ
15. Якуний истеъмол ЯИ
16. Ялпи миллий жамғариш ЯМЖ ЯМЖ=ЯММД-АКИ
17. Жамғариш Ж Ж=ЖД-ЖХ
18. Жорий даромадлар ЖД
19. Жорий харажатлар ЖХ
20. Хориждан соф жорий
трансфертлар
ХСЖТ
21. Соф миллий жамғариш СМЖ СМЖ=ЯМЖ-АКИ

11. Масала.
Ҳисобот йилида мамлакат
иқтисодий фаолияти
натижаларини характерловчи
қуйидаги маълумотлар берилган
(млрд. сўм).

12. 1. Ялпи ишлаб чиқарилган товар ва хизматлар қиймати, асосий баҳода 1990
2. Оралиқ истеъмол 840
3. Маҳсулотлар ва импортга солиқлар 130
4. Маҳсулотлар ва импортга субсидиялар 32
5. Ёлланма ишчиларнинг меҳнат ҳақи 490
6. Ишлаб чиқариш ва импортга солиқлар 170
7. Ишлаб чиқариш ва импортга субсидиялар 40
8. «Ташқи дунё» дан олинган мулкий даромадлар 13
9. «Ташқи дунё» га берилган мулкий даромадлар 25
10. «Ташқи дунё» дан олинган жорий трансфертлар 11
11. «Ташқи дунё» га берилган жорий трансфертлар 5
12. Якуний истеъмол харажатлари:
- уй хўжалиги
- давлат муассасалари
- уй хўжалигига хизмат кўрсатувчи нотижорат ташкилотлар
430
180
20
13. «Ташқи дунё» дан олинган капитал трансфертлар 6
14. «Ташқи дунё» га берилган капитал трансфертлар 7
15. Ялпи жамғариш:
- асосий капитални;
- моддий айланма воситалар захираларининг ўзгариши
220
30
16. Товар ва хизматлар импорти 250
17. Товар ва хизматлар экспорти 538

13. Берилган маълумотлар асосида
қуйидаги счётларни тузамиз:
• Ишлаб чиқариш счёти.
• Даромадларни ҳосил бўлиш счёти.
• Даромадларни бирламчи тақсимланиш счёти
• Даромадларни иккиламчи тақсимланиш счёти.
• Даромадлардан фойдаланиш счёти.
• Сармоя билан операциялар счёти.
• Товар ва хизматлар счёти.

14. 1. Ишлаб чиқариш счёти (жорий
баҳода)
Фойдаланиш
млрд.
сўм
Ресурс
млрд.
сўм
6. Оралиқ истеъмол
7.Ялпи ички маҳсулот,
бозор баҳосида (5-6)
840
1248
1.Ялпи ишлаб чиқарилган товар ва
хизматлар, асосий баҳода
2.Маҳсулот ва импортга солиқлар
3.Маҳсулот ва импортга субси-
диялар
4.Ялпи ишлаб чиқариш, бозор
баҳосида (1+2-3)
1990
130
32
2088
8. Жами (6+7) 2088 5.Жами (4) 2088

15. 2.Даромадларнинг ҳосил бўлиш
счёти (жорий баҳода)
Фойдаланиш
млрд.
сўм
Ресурс
млрд.
сўм
3. Ёлланма ишчиларни меҳнат ҳақи
4.Ишлаб чиқариш ва импортга
солиқлар
5.Ишлаб чиқариш ва импортга
субсидиялар
6.Ялпи фойда ва ялпи аралаш даромад
(2-3-4+5)
490
170
40
628
1.Ялпи ички
маҳсулот,
бозор
баҳосида
1248
7. Жами (3+4-5+6) 1248 2.Жами (1) 1248

16. 3. Даромадларни бирламчи
тақсимланиш счёти. (жорий баҳода)
Фойдаланиш млрд.
сўм
Ресурс млрд.
сўм
7.«Ташқи дунё»
га берилган
мулкий
даромадлар
8.Ялпи миллий
даромад (6-7)
25
1236
1. Ялпи фойда ва ялпи аралаш
даромад
2. Ёлланма ишчиларнинг меҳнат
ҳақи
3. Ишлаб чиқариш ва импортга
солиқлар
4. Ишлаб чиқариш ва импортга
субсидиялар
5. «Ташқи дунё»дан олинган мулкий
даромадлар
628
490
170
40
13
9. Жами (7+8) 1261 6.Жами (1+2+3-4+5) 1261

17. 4. Даромадларни иккиламчи
тақсимланиш счёти (жорий баҳода)
Фойдаланиш
млрд.
сўм
Ресурс
млрд.
сўм
4. «Ташқи дунё» га берилган
жорий трансфертлар
5.Ялпи миллий мавжуд
даромад (3-4)
5
1242
1. Ялпи миллий даромад
2.«Ташқи дунё» дан
олинган жорий
трансфертлар
1236
11
6. Жами (4+5) 1247 6.Жами (1+2) 1247

18. 5. Даромадлардан фойдаланиш
счёти (жорий баҳода)
Фойдаланиш
млрд
сўм
Ресурс
млрд
сўм
3.Якуний истеъмол харажатлари:
- -уй хўжалиги
- давлат муассасалари
- уй хўжалигига хизмат кўрсатувчи нотижорат
ташкилотлар
4. Ялпи миллий жамғариш (2-3)
430
180
20
617
1.Ялпи миллий
мавжуд даромад
1242
5. Жами (3+4) 1247 2.Жами (1) 1242

19. 6. Сармоя билан операциялар
счёти (жорий баҳода)
Фойдаланиш
млрд
сўм
Ресурс
млрд
сўм
5. Ялпи жамланиши:
- асосий капитални
- моддий айланма воситалар
захираларини
6. Соф кредит (+) ёки соф қарзлар (-)
(4-5)
220
30
380
1. Ялпи миллий жамғариш
2.«Ташқи дунё» дан олинган
капитал трансфертлар
3.«Ташқи дунё» га берилган
капитал трансфертлар
617
6
7
7. Жами (5+6) 630 4.Жами (1+2-3) 630

20. 7. Товар ва хизматлар счёти
(жорий баҳода)
Фойдаланиш
млрд
сўм
Ресурс
млрд
сўм
6.Оралиқ истеъмол
7.Якуний истеъмол харажатлари
8.Асосий капиталнинг ялпи
жамланиши
9.Моддий айланма воситалар
захираларининг ўзгариши
10. Товар ва хизматлар экспорти
11.Статистик фарқланиш (5-6-7-8-
9-10)
840
630
220
30
538
80
1.Ялпи ишлаб чиқарилган
товар ва хизматлар, асосий
баҳода
2.Товар ва хизматлар импорти
3.Маҳсулот ва импортга
солиқлар
4.Маҳсулот ва импортга
субсидиялар
1990
250
130
32
Жами (6+7+8+9+10+11) 2338 5.Жами (1+2+3-4) 2338