Kamolxonov

1. РЕЖА:
1
• Миллий иқтисодиётнинг қарор топиши ва унинг
макроиқтисодий кўрсаткичлари
2
• Миллий маҳсулотнинг мазмуни, таркибий қисмлари ва
ҳаракат шакллари
3
• Ялпи ички маҳсулотни ҳисоблаш усуллари
14-МАВЗУ. МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТ ВА УНИНГ
МАКРОИҚТИСОДИЙ ЎЛЧАМЛАРИ. ЯЛПИ
МИЛЛИЙ МАҲСУЛОТ ВА УНИНГ ҲАРАКАТ
ШАКЛЛАРИ

2. Миллий иқтисодиёт
• – барча тармоқлар ва соҳаларни, микро- ва
макродаражадаги иқтисодиётларни,
функционал иқтисодиётни, кўплаб
инфратузилмаларни ўз ичига олган яхлит
иқтисодиётдир. Миллий хўжаликнинг
таркиб топган тузилиши ижтимоий меҳнат
тақсимоти ривожининг натижаси
ҳисобланади.
1. Миллий иқтисодиётнинг қарор топиши ва
унинг макроиқтисодий кўрсаткичлари

3. Макродаражада қаралганда миллий иқтисодиётнинг таркибий
тузилиши қуйидагилар ўртасидаги муносабат сифатида намоён
бўлади:
1
• мавжуд ишлаб чиқариш ресурслари;
2
• ресурсларнинг ижтимоий меҳнат тақсимоти асосида
ажралиб чиққан иқтисодий субъектлар ўртасидаги
тақсимот ҳажми;
3
• иқтисодий субъектларнинг ишлаб чиқариш ҳажмлари;
4
• миллий маҳсулотнинг ишлаб чиқариш, тақсимлаш,
айирбошлаш ва истеъмол қилиш жараёнларида
шаклланувчи таркибий қисмлари.

4. Миллий иқтисодиётнинг таркибий тузилиши
Миллий иқтисодиёт
Иқтисодий жиҳатдан
нисбатан мустақил бўғинлар
Корхоналар Уй хўжаликлари
Давлат (кўплаб хўжалик
юритувчи бирликлари
билан)

5. Миллий иқтисодиёт таркибий тузилмасининг
шаклланишида қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади:
1
• мавжуд бозор конъюнктураси, бозорлар сиғими ва монополлашув даражаси,
2
• мамлакатнинг халқаро меҳнат тақсимотидаги иштироки,
3
• ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланганлик даражаси,
4
• фан-техника тараққиётининг миқёслари, тавсифи ва ривожланиш суръатлари,
5
• ишлаб чиқариш ресурсларининг сифати,
6
• ҳудудларнинг ер майдонлари ва инфратузилма объектлари билан таъминланганлиги,
7
• экология ҳолати.

6. 2. Миллий маҳсулотнинг мазмуни, таркибий
қисмлари ва ҳаракат шакллари
Жамият миқёсидаги ишлаб чиқариш жараёнларининг
мунтазам равишда янгиланиб ва такрорланиб туриши
ижтимоий такрор ишлаб чиқариш дейилади.
• ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш жараёнларининг
ўзгармаган ҳолда такрорланишига айтилади.
Оддий такрор ишлаб чиқариш
• ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш миқёсларининг мунтазам
равишда ошиб борган ҳолдаги такрорланишига айтилади.
Кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш

7. ЯММ ва ЯИМ ўртасидаги таркибий нисбатлар
Хорижий
корхоналар
маҳсулоти
Чет эллардаги
миллий
корхоналар
маҳсулоти
Миллий
корхоналар
маҳсулоти
10 трлн. сўм 6 трлн. сўм
50 трлн. сўм
Мамлакат ичидаги ишлаб чиқариш
М1 М3
М2
ЯИМ
ЯММ
ЯИМ=10+50=60
ЯММ=50+6=56

8. Ялпи ички маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таркиби,
фоизда
Кўрсаткичлар 2007 2008 2009 2010
Ялпи ички маҳсулотнинг ўсиши 9,5 9,0 8,1 8,5
Саноат маҳсулотнинг ўсиши 12,1 12,7 9,0 8,3
Хизмат кўрсатиш ҳажми 20,6 21,3 12,9 13,4
Қишлоқ хўжалиги 6,1 4,5 5,7 6,8
Савдо соҳаси 21,0 7,2 16,6 14,7
Экспорт умумий ҳажмининг ўсиши 40,7 27,8 2,4 10,8
Давлат бюджетининг бажарилиши +1,1 +1,5 +0,2 +0,3
Инфляция даражаси 6,8 7,8 7,4 7,3
Иқтисодиёт бўйича ўртача иш
ҳакининг ошиши
44,2 40,0 40 32
Аҳоли жон бошига реал
даромадларнинг ўсиши
27,0 23,0 26,5 23,5

9. НИ
ЯИМ
Номинал
ЯИМ
Реал 

10. нархи
товарлари
истеъмол
йилдаги
базис
нархи
товарлари
истеъмол
йилдаги
жорий
индекси
Нарх 

11. СММ
суммаси
йиллик
я
амортизаци
ЯИМ 


12. даромад
миллий
солик
эгри
бизнесга
СММ 


13. Шaxcий дapoмaд кўpcaткичини тoпиш учун миллий
дapoмaддaн yй xўжaликлapи қўлигa кeлиб тушмaйдигaн
дapoмaдлapнинг юқоридаги учтa туpини чиқapиб
тaшлaшимиз ҳaмдa жopий мeҳнaт фaoлиятининг нaтижacи
ҳиcoблaнмaгaн дapoмaдлapни унгa қўшишимиз зарур:
Шaxcий дapoмaддaн coлиқлap тўлaнгaндaн
кeйин yй xўжaликлapининг тўлиқ тacappуфидa
қoлaдигaн дapoмaд шaкллaнaди.
даромад
Шахсий
туловлар
Ижтимоий
фойдаси
айдиган
таксимланм
г
Корхонанин
соликлар
фойдасига
Корхона
ажратмаси
сугурта
Ижтимоий
даромад
Миллий






14. Хуфёна иқтисодиёт
• – бу товар-моддий бойликлар ва
хизматларнинг жамият томонидан
назорат қилинмайдиган ҳаракати, яъни
давлат бошқарув органларидан яширин
ҳолда алоҳида фуқаролар ва ижтимоий
гуруҳлар ўртасида амалга оширилувчи
ижтимоий-иқтисодий муносабатлардир.

15. Хуфёна иқтисодиёт таркибига қўйидагилар киради:
1
• жиноятга алоқадор иқтисодиёт
2
• сохта иқтисодиёт
3
• норасмий иқтисодиёт
4
• яширин иккиламчи иқтисодиёт

16. • – расмий иқтисодиёт таркибига иқтисодий жиноятнинг
киритилиши (бойликларнинг талон-тарож қилиниши;
назоратнинг ҳар қандай шаклидан яширинган ҳолдаги
ҳуфёна иқтисодий фаолият – наркобизнес, қимор ўйинлари,
фоҳишабозлик; даромадларни ноиқтисодий қайта тақсимлаш
шакли сифатидаги фуқароларнинг шахсий мулкига қарши
умумжиноий ҳаракатлар – босқинчилик, шахсий мулкни
зўрлик билан тортиб олиш, ўғирлаш, рэкет);
Жиноятга алоқадор иқтисодиёт
• – ҳисобга олиш ва ҳисоботларнинг амалдаги тизимига сохта
натижаларни ҳақиқий натижа сифатида киритувчи расмий
иқтисодиёт (қўшиб ёзишлар);
Сохта иқтисодиёт

17. • – товар ва хизматларнинг айрибошлаш ва
тақсимлаш бўйича иқтисодий субъектлар
ўртасидаги норасмий ўзаро алоқалар тизими
бўлиб, у мазкур субъектлар ўртасидаги шахсий
муносабатлар ва бевосита алоқаларга асосланади;
Норасмий иқтисодиёт
• – якка тартибдаги ва кооператив фаолиятнинг
назоратдан яширинган, яъни қонун томонидан
тақиқланган ёки белгиланган тартибда рўйхатдан
ўтмаган тури.
Яширин иккаламчи иқтисодиёт

18. 3. Ялпи ички маҳсулотни ҳисоблаш усуллари
Миллий ҳисоблар тизими (МҲТ)
• – бу барча асосий иқтисодий
жараёнларни, такрор ишлаб чиқариш
шароитлари, жараёнлари ва
натижаларини тавсифловчи ўзаро
боғлиқ макроиқтисодий кўрсаткичлар,
таснифлар ва гуруҳлар тизими.

19. МҲТ БМТ томонидан эълон қилинган «Миллий
ҳисоблар ва ёрдамчи жадваллар тизими» номли
ҳужжат асосида халқаро статистикада стандарт тизим
сифатида 1953 йилдан бошлаб қўлланила бошлади.
Шу даврдан (1953 йилдан) буён шу давргача
МҲТ тўрт марта ўзгартирилиб,
такомиллаштирилди. Лекин у ҳали ҳам
такомиллаштиришга муҳтож. Ҳозирги даврда
дунёнинг 100 дан ортиқ мамлакатларида, шу
жумладан Ўзбекистонда мазкур тизимнинг
такомиллаштирилган шакли қўлланилмоқда.

20. Ушбу миллий ҳисоблар тизими асосида ЯИМ уч
хил усул билан ҳисобланиши мумкин:
• – бу ЯИМни ҳисоблашга қўшилган
қийматлар бўйича ёндашув.
Биринчи усул
Бунда миллий иқтисодиётнинг барча тармоқлари бўйича
яратилган қўшилган қийматлар йиғиндиси ҳисоблаб
чиқилади. Қўшилган қийматни аниқлаш жами ижтимоий
маҳсулотдан оралиқ маҳсулотлар ва хомашё, ёқилғи,
материаллар қийматини чегириш орқали амалга оширилади.

21. • – бу ЯИМни ҳисоблашга сарф-харажатлар
бўйича ёндашув.
Иккинчи усул
Бунда мазкур йилда ишлаб чиқарилган барча маҳсулот
(хизмат)лар ҳажмини сотиб олишга қилинган ҳамма сарфлар
қўшиб чиқилади. Миллий иқтисодиётда ишлаб чиқарилган
пировард маҳсулотларни мамлакат ичида хўжаликнинг учта
субъекти – уй хўжаликлари, давлат, тадбиркорлар ҳамда
ташқаридан чет эллик истеъмолчилар сотиб олиши мумкин.

22. Уй хўжаликларининг истеъмол сарфлари
• – бу кундалик эҳтиёждаги товарларга, хизматларга, узоқ муддат
фойдаланиладиган истеъмол буюмларига ва бошқаларга қилинадиган
сарфлардир.
Инвестицион сарфлар
• – тадбиркорлик секторининг асосий ва айланма капитал
товарларини (инвестицион товарлар) сотиб олишга қиладиган
сарфларидир.
• а) тaдбиpкopлap тoмoнидaн машина, yскуна вa cтaнoклapнинг
бapчa xapиди;
• б) бapчa қуpилишлap;
• в) зaхиpaлapнинг ўзгapиши.
Инвecтициoн capфлap

23. • – бу мaҳcулoтлapни ва иқтисодий pecуpслapни, xуcуcaн
ишчи кучини coтиб oлишгa дaвлaтнинг (бoшқapувнинг
қуйи вa мaҳaллий opгaнлapи билaн биpгa) қилган бapчa
capфлapини ўз ичига oлaди.
Давлат сарфлари
• Экспорт ва импорт миқдорлари
ўртасидаги фарқ товар ва
хизматларнинг соф экспорти ёки
оддий қилиб соф экспорт дейилади.
Чет элликларнинг миллий
иқтисодиёт товарларига сарфлари

24. • – бу ЯИМни ҳисоблашга даромадлар бўйича
ёндашув.
Учинчи усул
ЯИМни даромадлар бўйича ҳисоблашда уй
хўжаликлари, корхона ва давлат муассасаларининг
дастлабки, яъни тақсимланган даромадларини меҳнат
ҳақи ва ялпи фойдага (рента, ссуда фоизи ва
тадбиркорлик фойдаси ва ҳ.к.) ажратиш мумкин.
ЯИМни мазкур усул бўйича ҳисоблашда
даромадларнинг барча суммасига истеъмол қилинган
асосий капитал қиймати (амортизация ажратмаси) ва
бизнесга эгри солиқлар суммаси ҳам қўшилади.

25. Миллий маҳсулот ҳажмини сарфлар
суммаси бўйича ҳисоблаш
Миллий маҳсулот ҳажмини даромадлар
суммаси бўйича ҳисоблаш
1. Уй хўжаликларининг истеъмол
сарфлари
+
1. Даромад билан боғлиқ бўлмаган сарф
ва тўловлар
а) амортизация, б) эгри солиқлар
+
2. Тадбиркорларнинг инвестицион
сарфлари
+
2. Иш ҳақи
+
3. Товар ва хизматларнинг давлат хариди
+
3. Рента тўловлари
+
4. Чет элликлар сарфи
+
4. Фоиз
+
5. Нотижорат муассасалари сарфи
+
5. Фойда
6. Моддий айланма воситалар
заҳирасидаги ўзгаришлар
ЯИМ ЯИМ
ЯИМни ҳисоблашга сарфлар ва даромадлар бўйича
ёндашув