1. 9-МАВЗУ. ИСТЕЪМОЛ, ЖАМҒАРМА ВА
ИНВЕСТИЦИЯЛАР
1
• Истеъмол ва жамғарманинг иқтисодий мазмуни
ҳамда уларнинг ўзаро боғлиқлиги
2
• Жамғаришнинг моҳияти, омиллари ва
самарадорлиги
3
• Инвестициялар ва унинг даражасини
белгиловчи омиллар
4
• Жамғарма ва инвестиция ўртасидаги нисбатни
таъминлаш муаммолари
РЕЖА:
2. 1. Истеъмол ва жамғарманинг иқтисодий мазмуни
ҳамда уларнинг ўзаро боғлиқлиги
Унумли истеъмол
• бевосита ишлаб чиқариш ва
хизмат кўрсатиш жараёнига
тегишли бўлиб, ишлаб
чиқариш воситалари ва
ишчи кучидан ишлаб
чиқариш мақсадида
фойдаланиш жараёнини
англатади.
Шахсий истеъмол
• ишлаб чиқариш соҳасидан
ташқарида рўй бериб,
бунда кишиларнинг
истеъмол буюмларидан ва
хизматлардан бевосита
ўзларининг шахсий
эҳтиёжларни қондириш
мақсадида фойдаланилади.
Кенг маънода истеъмол жамият аъзолари иқтисодий
эҳтиёжларини қондириш учун ишлаб чиқарилган товар ва
хизматлардан фойдаланиш жараёнини билдиради.
3. Истеъмол турлари
• – эҳтиёжларни қондиришда моддий кўринишдаги неъматларнинг
тегишли нафли хусусиятларидан фойдаланиш.
Моддий истеъмол
• – эҳтиёжларни қондиришда номоддий кўринишдаги неъмат ва
хизматларнинг тегишли нафли хусусиятларидан фойдаланиш.
Номоддий неъмат ва хизматлар истеъмоли
• Алоҳида шахснинг ўз ихтиёрида бўлган неъматларни истеъмол қилиши,
Якка тартибдаги истеъмол
• жамият аъзолари турли гуруҳларининг неъматлардан биргаликда
фойдаланиши киради.
Жамоа бўлиб истеъмол қилиш
4. Миллий даромаднинг жамият аъзоларинг моддий ва
маънавий эҳтиёжларини қондиришга сарфланувчи қисми
истеъмол фонди деб аталади.
•Истеъмол фонди бутун аҳолининг шахсий истеъмолини,
аҳолига ижтимоий хизмат қиладиган муассасалардаги,
шунингдек, илмий муассасалар ва бошқаришдаги барча
сарфларни ўз ичига олади.
Истеъмол сарфлари
• – бу аҳоли жорий даромадларининг тирикчилик
неъматлари ва хизматлар учун ишлатиладиган қисми.
5. ЖАМҒАРМА
• – бу аҳоли, корхона (фирма) ва давлат жорий даромадларининг
келажакдаги эҳтиёжларини қондириш ва даромад олиш
мақсадларида тўпланиб бориши.
• – барча хўжаликлар ихтиёридаги даромад;
Y
• – истеъмол миқдори;
C
• – жамғарма миқдори.
S
S
C
Y
6. Истеъмол ва жамғарма ҳажми ҳамда унга таъсир
кўрсатувчи омиллар ўртасидаги боғлиқлик истеъмол
ва жамғарма функцияси дейилади.
• истеъмол реал фоиз ставкасининг пасайиб борувчи
функцияси ҳисобланади
Классик иқтисодчилар фикрига кўра
• истеъмол – уй хўжаликлари жорий даромадларининг
ўсиб борувчи функцияси ҳисобланади:
Кейнс фикрига кўра,
)
(Y
f
C
9. Истеъмол ва жамғарма ҳажмига таъсир
кўрсатувчи объектив омиллар
1
• барча хўжаликлар томонидан жамғарилган мол-мулк
даражаси;
2
• нархлар даражаси;
3
• реал фоиз ставкалари;
4
• истеъмолчининг қарздорлиги даражаси;
5
• истеъмолчиларни солиққа тортиш даражаси.
10. Истеъмол ва жамғарма ҳажмига таъсир
кўрсатувчи субъектив омиллар
1
• истеъмол ва жамғаришга бўлган мойиллик,
2
• келгусидаги нарх,
3
• пул даромадлари,
4
• солиқ,
5
• товарлар мавжудлиги даражасининг ўзгаришига нисбатан
муносабат
11. Истеъмол ва жамғарма даражаси, млрд. сўм
(шартли рақамлар асосида)
Йил-лар Даромад
даражаси
(Y)
Истеъ-мол
(C)
Жам-ғарма
(S)
Иcтеъмолг
а ўртача
мойиллик
=(С / Y)
Жамға-
ришга
ўртача
мойиллик
=(S / Y)
Истеъмолг
а кейинги
қўшилган
мойиллик
=(∆С / ∆Y)
Жамғариш
га кейинги
қўшилган
мойиллик
=(∆S / ∆Y)
2015 1500 1300 200 0,87 0,13 - -
2017 1800 1500 300 0,83 0,17 0,67 0,33
2018 2200 1700 500 0,77 0,23 0,50 0,50
Аҳоли даромадининг
истеъмолга сарфланадиган
улуши истеъмолга ўртача
мойиллик (ИЎМ) дейилади: Y
С
хажми
даромад
Соф
хажми
сарфлари
Истеъмол
М
У
И
Аҳоли даромадининг
жамғармага кетадиган улуши
эса жамғармага ўртача
мойиллик (ЖЎМ) дейилади: Y
S
хажми
даромад
Соф
хажми
Жамгарма
М
У
Ж
0
,
1
М
У
Ж
М
У
И
12. Даромад ҳажмининг ўзгариши натижасида истеъмол сарфлари
ҳажмининг ўзгариши даражаси истеъмолга кейинги қўшилган
мойиллик (ИҚМ) дейилади,
Даромад ҳажмининг ўзгариши натижасида жамғарма
ҳажмининг ўзгариши даражаси жамғармага кейинги
қўшилган мойиллик (ЖҚМ) дейилади
узгариш
и
даромаддаг
Соф
узгариш
ги
Истеъмолда
ИКМ
Y
S
узгариш
и
даромаддаг
Соф
узгариш
ги
Жамгармада
ЖКМ
.
0
,
1
Y
S
Y
C
13. 2. Жамғаришнинг моҳияти, омиллари ва
самарадорлиги
ЖАМҒАРИШ
• – миллий даромад бир қисмининг асосий ва айланма капиталларни,
шунингдек, эҳтиёт захираларини кўпайтириш учун сарфланишидир.
Жамғариш турлари
• Жамғарилган маблағларнинг моддий ишлаб чиқариш соҳасининг асосий
капиталларини ва айланма маблағларини кенгайтиришга кетадиган қисми
ишлаб чиқариш соҳасидаги жамғариш суммасини ҳосил қилади. Ишлаб
чиқариш соҳасидаги жамғариш иқтисодий ўсишнинг муҳим омилидир.
Ишлаб чиқариш мақсадидаги жамғариш
• Ижтимоий-маданий соҳадаги жамғариш (ноишлаб чиқариш жамғариши)
уй-жой фондини, касалхоналар, ўқув муассасалари, маданият, соғлиқни
сақлаш, спорт муассасалари, яъни номоддий ишлаб чиқариш
тармоқларини кенгайтириш, реконструкциялаш, янгилашга сарфланади.
Ноишлаб чиқариш мақсадидаги жамғариш
14. Жамғариш нормаси бевосита жамғариш суммасининг
бутун миллий даромад ҳажмига нисбати билан
аниқланади:
• - жамғариш нормаси;
ЖН
• - жамғариш суммаси;
ЖС
• - миллий даромад.
МД
%
100
)
/
(
МД
ЖС
ЖН
15. 3. Инвестициялар ва унинг даражасини
белгиловчи омиллар
ИНВЕСТИЦИЯЛАР
• – Асосий ва айланма капитални қайта тиклаш ва
кўпайтиришга, ишлаб чиқариш қувватларини
кенгайтиришга қилинган сарфларнинг пул шаклидаги
кўринишидир
• Пул маблағлари кўринишидаги инвестиция
Номинал инвестиция
• пул маблағларига сотиб олиш мумкин бўлган инвестицион ресурслар
Реал инвестиция
16. Инвестицияларни рўёбга чиқариш бўйича амалий ҳаракатлар –
инвестицион фаолият, инвестицияларни амалга оширувчи шахс
– инвестор дейилади.
1
• инвесторларнинг ўз молиявий ресурслари (фойда, амортизация
ажратмалари, пул жамғармалари ва ҳ.к.);
2
• қарз олинган молиявий маблағлар (облигация заёмлари, банк кредитлари);
3
• жалб қилинган молиявий маблағлар (акцияларни сотишдан олинган
маблағлар, жисмоний ва ҳуқуқий шахсларнинг пай ва бошқа тўловлари);
4
• давлат бюджети маблағлари;
5
• чет элликлар маблағлари.
Инвестиция фаолияти қуйидаги манбалар ҳисобига амалга оширилиши
мумкин:
17. Инвестиция даражасига қуйидаги омиллар ҳам
таъсир кўрсатади:
1
• инвестиция сарфларидан кутилаётган фойда нормаси;
2
• фоиз ставкаси.
3
• машина ва ускуналарни харид қилиш, ишлатиш ва уларга
хизмат кўрсатиш харажатлари;
4
• тадбиркорлардан олинадиган солиқ миқдори;
5
• технологик ўзгаришлар.
18. 4. Жамғарма ва инвестиция ўртасидаги
нисбатни таъминлаш муаммолари
Жамғарма ва инвестиция ўртасидаги макроиқтисодий
мувозанатга эришиш барқарор иқтисодий ўсишнинг шарти
ҳисобланади. Бироқ, бу мувозанатга эришиш доимо осон
кечавермайди. Бунга сабаб инвестиция даражаси ҳамда
жамғарма даражасининг бошқа-бошқа жараён ва
ҳолатларга боғлиқлиги ҳисобланади.
Инвестиция ва жамғарма ўртасидаги мувозанатни
таъминлаш борасида бир қатор назарий қарашлар
фарқланади. Бу борада энг аввало классик иқтисодчиларнинг
қарашларини кўриб чиқамиз. Классик иқтисодчилар нуқтаи
назаридаги энг марказий ҳолат – бу улар томонидан фоиз
ставкасининг ҳам инвестициянинг, ҳам жамғарманинг
функцияси сифатида қаралиши ҳисобланади
19. Жамғарма ва инвестиция ўртасидаги
мувозанатнинг классик модели
S=S(r)
I=I(r)
E
r1
r0
r2
r
S, I
S0=I0
20. 1. Ёпиқ иқтисодиётда ЯИМ 4800млрд. сўм. Истеъмол харажатлари
2900 млрд. сўм га, давлатнинг товарлар ва хизматлар хариди 1200
млрд. сўмга, Истеъмол қилинган капитал қиймати 350 млрд. с ўмга
тенг. Иқтисодиётдагисоф инвестициялар ҳажмини топинг.
2. Истеъмол ҳажми 350 ни, режалаштирилган инвестициялар 100
ни, давлат харажатлари 150 ни ташкил этади. Инвестициялар 10 га
кўпайди ва Даромадларнинг янги мувозанатли даражаси 640 ни
ташкил этди. Истеъмолга қўшимча мойиллик миқдорини топинг.
21. Масалалар
1. Агарда ихтиёридаги даромад (У) 200га истеьмол (С) 180 га тенг бўлса, унда истеьмолга
бўлган ўртача мойиллик (АРС) ва жамғаришга бўлган ўртача мойиллик (АРС) нимага тенг
бўлади?
2. Истеъмол функцияси қуйидаги кўринишда берилган:
C=150+0.85 (Y-T)
Солиқ функцияси T=t * Y
Ишлаб чиқариш ҳажми 5000. Агар солиқ ставкаси t 0,3 дан 0,2 га қадар пасайса истеъмол
ҳажми қанчага ўзгаради?
3. Y=C+I+G (ялпи ички маҳсулот истеъмол ҳаражатлари, инвестициялар ва давлат
ҳаражатлари йиғиндисига тенг) ифодадан фойдаланиб, а) мувозанатли фоиз
ставкасини R б) соф инвестициялар ҳажмини, в) истеъмол ҳаражатлари миқдорини
аниқланг.
Бунда: Y=300, С=60+0,8(Y-Т)-1,5R, I=40-2R, T=0,3*Y, G=46
Фараз қилайлик, давлат ҳаражатлари 53бирликкача кўпайди. а) янги мувозанатли фоиз
ставкасини; б) инвестициялардаги ўзгаришларни; в) истеъмол ҳаражатларидаги
ўзгаришларни аниқланг.
