“Танланма кузатиш. Танланма кузатиш усуллари” мавзуси бўйича тайёрланган презентация

1. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАВЛАТ СТАТИСТИКА ҚЎМИТАСИ
КАДРЛАР МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ ВА СТАТИСТИК
ТАДҚИҚОТЛАР ИНСТИТУТИ
Т А Қ Д И М О Т
Тайёрлади: Эрназаров Ғулом Бекбоевич
“Танланма кузатиш. Танланма кузатиш усуллари”
мавзуси бўйича тайёрланган
Тошкент-2020

2. ТАНЛАНМА КУЗАТИШ
Танланма кузатиш.Танланма кузатиш усуллари
1. Танланма кузатиш ҳақида умумий тушунча
2. Танланманинг репрезентативлиги ва уни
таъминлайдиган танлаш усуллари
3. Танланманинг зарурий миқдорини аниқлаш
4. Танланма кузатиш маълумотларини бош
тўпламга тарқатиш

3. Танланма - бу тўпламдан сайлаб олинган маълум бирликлар
сони бўлиб, унинг ҳар бири мазкур тўпламнинг унсуридир.
Мустасно ҳол сифатида танланма бутун тўпламни ўз ичига
олиши мумкин. Тажриба ва ҳис-туйғуларга асосланган
умумий имон комилигига биноан, танланма доимо
бошланғич тўплам ҳақида бирор нарса англатади.
Танланма текшириш - тажриба ва ҳаётимизга асосланган
ишончга, имон комилликка таянади.
Танланма кузатиш - бу ўрганиладиган тўпламдан етарли
миқдорда бирликлар махсус йўллар билан танланиб, уларни
кузатиш маълумотлари асосида бошланғич тўплам ҳақида
қониқарли ахборот олиш имконини берувчи статистик
текшириш усулидир.
1.ТАНЛАНМА КУЗАТИШ ҲАҚИДА УМУМИЙ ТУШУНЧА

4. ТАНЛАНМА КУЗАТИШ
Танланма - бу тўпламдан сайлаб
олинган маълум бирликлар сони
бўлиб, унинг ҳар бири мазкур
тўпламнинг унсуридир.
Ўрганиладиган тўпламдан етарли миқдорда
бирликлар махсус йўллар билан танланиб,улар
устида ўтказилган кузатиш маълумотлари асосида
бошланғич тўплам ҳақида қониқарли ахборот олиш
имконини берадиган усул танланма текшириш деб
аталади

5. ТАНЛАНМА ТЕКШИРИШ УМУМАН ҚУЙИДАГИ МАҚСАДЛАРНИ КЎЗЛАЙДИ
1. Вақт ва маблағни тежаш.
2. Текшириш жараёнида сифати бузиладиган ёки фойдаланиш
учун бутунлай яроқсиз шаклга келадиган предметлар (тўплам
бирликлари) сонини қисқартириш.
3. Кузатиш объектини кенгроқ ва тўлароқ ўрганиш.
4. Ёппасига кузатиш натижаларини назорат қилиш.

6. Танланма текшириш умуман қуйидаги мақсадларни кўзлайди:
Вақт ва маблағни тежаш. Агар танланма кузатишда бош тўпламнинг,
масалан, фақат 2 фоиз бирликлари қатнашса, у ҳолда кузатиш ишларининг ҳажми
50 марта (100:2) камаяди, сарфланадиган вақт ва маблағ ҳам деярли шунча марта
тежалади;
Текшириш жараёнида сифати бузиладиган ёки фойдаланиш учун бутунлай
яроқсиз шаклга келадиган предметлар (тўплам бирликлари) сонини қисқартириш.
Танланма кузатиш - бу ўрганиладиган тўпламдан етарли миқдорда бирликлар
махсус йўллар билан танланиб, уларни кузатиш маълумотлари асосида бошланғич
тўплам ҳақида қониқарли ахборот олиш имконини берувчи статистик текшириш
усулидир.
Кузатиш объектини кенгроқ ва тўлароқ ўрганиш.
Бу ҳолда бевосита текшириладиган тўплам ҳажми қисқариши ҳисобига кузатиш
дастурини объектларнинг янги муҳим белгилари билан бойитиш ва ҳар бир бирлик
ҳақида тўла ва батафсилроқ маълумотлар тўплаш имконияти туғилади.
Ёппасига кузатиш натижаларини назорат қилиш.
Танлама текшириш одатда сифатли ахборотлар билан таъминлайди. Чунки бу
ҳолда малакали мутахассисларни жалб қилиш, уларни кузатиш ижрочиси сифатида
пухта тайёрлаш ва синаш учун имконият ошади.

7. Танланма кузатишнинг асосий вазифаси кам куч ва маблағ билан
бош тўплам ҳақида кўпроқ ва сифатлироқ ахборот тўплашдир
Шу муносабат билан танланма текшириш назариясининг катта
бўлими танланма асосида бош тўпламни таърифловчи барқарор
кўрсаткичларни баҳолашга бағишланади.
Танланма бўйича бош тўплам кўрсаткичларини баҳолаш
усуллари кўп, улар бир-биридан яхши жиҳатларга эга. Бундай
масалаларни тадқиқ қилиш билан баҳолаш назарияси шуғулланади.
У баҳолашлар олдига қўйиладиган талаб ва шартларни белгилайди,
қандай шароитларда у ёки бу усулга устуворлик бериш масалаларини
ечади, баҳолаш натижаларини қиёсий таҳлил қилади.
Демак, танланма текшириш маълумотлари асосида бошланғич
тўплам хақидаги фикр юритиш қатъий аниқликка эга эмас, балки
эҳтимолларга таянади.
Танланма текшириш назариясининг бошқа вазифаси бош тўплам
кўрсаткичларини баҳолаш натижаларини ишончлилик даражасини иложи
борича объектив ҳолда аниқлашдан иборат.

8. Кўпинча танланма текшириш мана шундай ечимларни
олиш билан якунланади.
Шу муносабат билан танланма текшириш назариясининг
катта бўлими танланма асосида бош тўпламни таърифловчи
барқарор кўрсаткичларни баҳолашга бағишланади. Танланма
бўйича бош тўплам кўрсаткичларини баҳолаш усуллари
кўп, улар бир-биридан яхши жиҳатларга эга. Бундай
масалаларни тадқиқ қилиш билан баҳолаш назарияси
шуғулланади. У баҳолашлар олдига қўйиладиган талаб ва
шартларни белгилайди, қандай шароитларда у ёки бу усулга
устуворлик бериш масалаларини ечади, баҳолаш
натижаларини қиёсий таҳлил қилади.
Демак, танланма текшириш маълумотлари асосида
бошланғич тўплам хақидаги фикр юритиш қатъий
аниқликка эга эмас, балки эҳтимолларга таянади.

9. Асосий вазифа шундан иборатки,
кам куч ва маблағ сарфлаб, бош
тўплам ҳақида иложи борича кўп ва
сифатли ахборот олишдир. Бу, ўз
навбатида, маълумотлар характери
ва уларни олиш усулларига боғлиқ.

10. 2. Танланманинг репрезентативлиги ва уни таъминлайдиган
танлаш усуллари
Бош тўплам-бу ўрганиладиган кўп ҳажмли бирликлар мажмуасидир.
Танланма тўплам ёки қисқача танланма - бош тўпламдан кузатиш учун
танлаб олинган бирликлар йиғиндиси
Танланма кузатиш маълумотлари билан бош тўпламни характерлаш
уларнинг умумийлаштирувчи кўрсаткичлари орқали амалга оширилади.
Бунинг учун танланма бош тўпламнинг барча муҳим хусусиятларини ўзида
мужассамлаштирган бўлиши керак. Агар танланмада бош тўпламнинг
муҳим хусусиятлари намоён бўлса, у репрезентатив дейилади.
Танланма қанчалик репрезентатив бўлишидан қатъи назар бош ва
танланма кўрсаткичлар ўртасида доимо тафовутлар бўлади.Чунки бош
тўпламда танланмага киритилмаган бошқа бирликлар ҳам бор.
Танланма ўзида бош тўпламнинг муҳим жиҳатларини ифодала-ши
репрезентативлик деб аталади.
Ана шу тафовутлар танланманинг репрезентативлик хатолари
дейилади.

11. Танланма кузатиш
маълумотлари билан бош
тўпламни характерлаш уларнинг
умумийлаштирувчи
кўрсаткичлари орқали амалга
оширилади. Бунинг учун
танланма бош тўпламнинг барча
муҳим хусусиятларини ўзида
мужассамлаштирган бўлиши
керак. Агар танланмада бош
тўпламнинг муҳим хусусиятлари
намоён бўлса, у репрезентатив
дейилади.
Танланма қанчалик
репрезентатив бўлишидан қатъи
назар бош ва танланма
кўрсаткичлар ўртасида доимо
тафовутлар бўлади.Чунки бош
тўпламда танланмага
киритилмаган бошқа бирликлар
ҳам бор. Ана шу тафовутлар
танланманинг репрезентативлик
хатолари дейилади.

12. Репрезентативлик хатолари икки турга бўлинади:
тасодифий хатолар;
систематик (мунтазам) хатолар.
Кузатиш жараёнида кўрсаткичларнинг миқдорларини ўзгартириш кўзланмасдан,
шунингдек, кузатиш усуллари ва асбобларининг камчиликлари билан боғлиқ
бўлмаган ҳолда йўл қўйилган хатолар тасодифийдир.
Катта сонлар қонунига биноан танланманинг миқдори ошган сари тасодифий
хатолар камайиб боради.
Репрезентативлик хатоси-танланма умумлаштирувчи кўрсаткичлари билан бош
тўпламнинг ҳудди шундай параметрлари орасидаги фарқ (тафовут).
Мунтазам хатолар ўз навбатида кўзланмаган ва кўзланган бўлиши мумкин. Ўлчаш
асбобларининг ноаниқлигидан, танлаш ва кузатиш усулларининг камчиликларидан
кўзланмаган мунтазам хатолар келиб чиқади. Кузатиш натижаларини ўзгартириб
кўрсатиш мақсадида қилинган хатолар кўзланган мунтазам хатолардир. Масалан,
ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг сифатини ошириб кўрсатиш учун танланмада
бош тўпламга нисбатан сифатли маҳсулотларнинг салмоғини сунъий кўпайтириш
натижасида мунтазам хато ҳосил бўлади.
Статистикада танланманинг репрезентативлигини таъминлайдиган
турлича танлаш усуллари мавжуд бўлиб, улар аввало индивидуал ва сериялаб
(ёки гуруҳлаб) танлашга бўлинади. Индивидуал танлашда бош тўпламдан
бирликлар алоҳида-алоҳида, сериялаб танлашда эса улар серияси (гуруҳи) билан
олинади.

13. РЕПРЕЗЕНТАТИВЛИК ХАТОЛАРИ ИККИ ТУРГА БЎЛИНАДИ:
Систематик (мунтазам) хатолар
Мунтазам хатолар ўз навбатида кўзланмаган ва кўзланган бўлиши мумкин. Ўлчаш
асбобларининг ноаниқлигидан, танлаш ва кузатиш усулларининг камчиликларидан
кўзланмаган мунтазам хатолар келиб чиқади. Кузатиш натижаларини ўзгартириб
кўрсатиш мақсадида қилинган хатолар кўзланган мунтазам хатолардир
Тасодифий хатолар
Кузатиш жараёнида кўрсаткичларнинг миқдорларини ўзгартириш кўзланмасдан,
шунингдек, кузатиш усуллари ва асбобларининг камчиликлари билан боғлиқ
бўлмаган ҳолда йўл қўйилган хатолар тасодифийдир.

14. Бош тўпламдан бирликлар
тасодифий равишда олиниб
танланма тузилса, у
тасодифий танлаш
дейилади. Бош тўпламдан бирликлар
(ёки сериялар) маълум
оралиқларда танлаб олинса ва
танланмага киритилса бундай
усул механик танлаш деб
аталади.

15. Тасодифий танлаш схемалари
Тасодифий танлаш
такрорланувчи ёки
такрорланмайдиган
схемаларда
ўтказилиши мумкин.
Агар танлаб олинган
бирлик (ёки серия)
танланмага
киритилганидан (яъни
зарурий маълумотлар
ёзиб олинганидан) кейин
яна бош тўпламга
қайтарилса ва бундан
кейинги танлаш
жараёнларида тенг
ҳуқуқда қатнашса,
танлаш тартиби
такрорланувчи деб
аталади
Аксинча бўлиб яъни у,
қайтарилмаса, у ҳолда
такрорланмайдиган
схема деб юритилади.

16. Мунтазам хатолар ўз навбатида кўзланмаган ва кўзланган
бўлиши мумкин. Ўлчаш асбобларининг ноаниқлигидан, танлаш ва
кузатиш усулларининг камчиликларидан кўзланмаган мунтазам
хатолар келиб чиқади. Кузатиш натижаларини ўзгартириб кўрсатиш
мақсадида қилинган хатолар кўзланган мунтазам хатолардир.
Масалан, ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг сифатини ошириб
кўрсатиш учун танланмада бош тўпламга нисбатан сифатли
маҳсулотларнинг салмоғини сунъий кўпайтириш натижасида
мунтазам хато ҳосил бўлади.
Статистикада танланманинг репрезентативлигини
таъминлайдиган турлича танлаш усуллари мавжуд бўлиб, улар
аввало индивидуал ва сериялаб (ёки гуруҳлаб) танлашга
бўлинади. Индивидуал танлашда бош тўпламдан бирликлар
алоҳида-алоҳида, сериялаб танлашда эса улар серияси (гуруҳи)
билан олинади.
Бундан ташқари, танлаш усуллари бош тўпламдан бирликларини
(серияларини) танлаб олиш принципларига қараб тасодифий,
механик ва комбинацион танлашларга бўлинади.

17. Асл маънода тасодифий танлаш деб-бош тўпламнинг
бирликлари учун баб-баробар танланиш эҳтимолини
таъминловчи усулга айтилади.
Бош тўпламдан бирликлар тасодифий равишда олиниб
танланма тузилса, у тасодифий танлаш дейилади.
Тасодифий танлаш такрорланувчи ёки такрорланмайдиган
схемаларда ўтказилиши мумкин. Агар танлаб олинган бирлик
(ёки серия) танланмага киритилганидан (яъни зарурий
маълумотлар ёзиб олинганидан) кейин яна бош тўпламга
қайтарилса ва бундан кейинги танлаш жараёнларида тенг
ҳуқуқда қатнашса, танлаш тартиби такрорланувчи деб
аталади, аксинча, қайтарилмаса, такрорланмайдиган схема
деб юритилади.

18. 3. Танланманинг зарурий миқдорини аниқлаш
Танланма ўртача миқдор хатосининг чегарасига (х)
асосланиб, тасодифий танлаш усули учун танланманинг
зарурий миқдори қуйидагича аниқланади:
Танлаш такрорланувчи схемада ўтказилса,
,
2
X
n
t 


бундан 2
2
2
X
t
n



Бу тенгсизликдан кўринадики, танланманинг миқдори камида бўлиши керак
экан.
n
t
X

2 2
2



19. ИШОНЧ КОЭФФИЦИЕНТИНИНГ АСОСАН ҚУЙИДАГИ ҚИЙМАТЛАРИ КЕНГ ҚЎЛЛАНИЛАДИ:
t 1.00 1.96 2.00 2.58 3.00
P(t) 0.683 0.950 0.954 0.990 0.997
Танланма ўртача миқдорнинг (х) ўртача квадратик
хатоси танлаш усуллари ва шаклларига қараб
қуйидагича ҳисобланади:
x

Якка тартибда тасодифий танлаш:
Такроланувчи
Такрорланмайдиган
n
Х
2

 
)
1
(
2



N
n
N
n
Х



20. Формулада фойдаланилган белгилар:
N, n - бош ва танланма тўплам бирликларининг сони;
2 - танланма дисперсия;
Ўрганилаётган белгига эга бўлган бирликларнинг (m)
танланмадаги салмоғининг (w=m/n) ўртача хатоси (р)
танлаш усуллари ва схемаларига қараб қуйидагича
аниқланади:
Якка тартибда тасодифий танлаш:
Такроланувчи
Такрорланмайдиган
P n
  


( )
1










1
)
1
(
N
n
N
n
P




21. 4. Танланма кузатиш маълумотларини бош тўпламга
тарқатиш
Танланма кузатиш маълумотлари бош тўпламга
қуйидаги икки усул орқали тарқатилади.
1. Қайта ҳисоблаш усули. Фараз қилайлик, танланма
кузатиш ўтказилиб бирор белгининг ўртача миқдори (х) ва
салмоғи (Р) учун ишонч оралиқлари аниқланган:
Тенгсизликлар бош тўплам миқдорига (N)
кўпайтирилса, белги қийматларининг (х) йиғиндиси (xN)
ва ўрганилаётган белгига эга бўлган бирликларнинг
миқдори (PN) учун ишонч оралиқлари
х х х
Х Х
   
 
~ ва  
   
 
Р Р
Р .
ва
xN N xN xN N
X X
   
 
~  
N N РN N N
Р Р
   
 
ҳосил бўлади.

22. Бу миқдорларнинг хатолари P(t) эҳтимол билан мос равишда хN ва
рN дан ошмайди.
2.Коэффициентлар усули. Баъзи ҳолларда ёппасига кузатиш
маълумотлари танланма кузатиш методи билан текшириб кўрилади
ва унга тегишли ўзгартиришлар киритилади.
Мамлакатимиз статистикасида танлама тадқиқотлар бўйича маълум
тажриба тўпланган. Охирги йилларда статистика амалиётида
махсус танлаб кузатишлар кенг қўлланилмоқда. Бинобарин,
халқнинг турмуш даражаси тўғрисидаги ахборотларнинг муҳим
манбаи бўлиб, мунтазам равишда ўтказилаётган оилалар
бюджетининг танлама тадқиқоти ҳисобланади. Танлама усул
аҳолини рўйхатдан ўтказишда, меҳнат бозорини ва жамоа фикрини
ўрганишда, назорат сўровларида, аудиторлик амалиётида, солиққа
тортишда назорат олиб боришда, маркетинг тадқиқотларида ва
хўжалик фаолиятининг бошқа турли соҳаларида шунингдек
ёппасига тадқиқот ўтказилгандан кейинги текширувларда кенг
қўлланилади. Танлаш йўли билан истеъмол бозоридаги нархлар
тўғрисидаги маълумотлар олинади.

23. Танлаб кузатиш тиббиётда, агрономияда, техника,
биологияда, геология, физика, химия ва бошқа турли
соҳаларда илмий тадқиқот ишларини олиб боришда,
тажриба-синовлар ўтказишда ҳам кенг қўлланилади.
Келажакда танлаб кузатиш усулларини жамиятнинг барча
соҳаларида кенг қўлланишини эътиборга оладиган бўлсак,
унинг усулларини, моҳиятини тўлиқ ўзлаштириш танлаб
кузатишда бевосита иштирок этувчи мутаҳассис учун ҳам ва
танлаб кузатиш усуллари билан олинган статистик
маълумотлардан фойдаланувчилар учун ҳам ўта долзарб
ҳисобланади.

24. Эътиборингиз учун раҳмат!!!