1. МОНГОЛЫН ГАЗАР
ТАРИАЛАНГИЙН ТОВЧ
ТҮҮХ
МУИС-МТС компьютерийн сүлжээ-1
п.тэмүүжин

2. 1959 ОНЫГ ХVРТЭЛ

Бvр хvрэл зэвсгийн vед Монгол орны нутаг дэвсгэр дээр тариалан эрхэлж байсныг баруун Монгол, тєв
Халхын нутагт элбэг тохилддог хадны сvг зургууд дээрхи, морь vхэрт анжис хєллєєд газар хагалж
яваа, тариа нvдэж байгаа хvний дvрсvvд харуулдаг. Хvннv гvрний vе буюу 2200 жилийн тэртээд
хамаарагдах булшнаас археологичдын олсон арвай, бог будааны vр, уур нvдvvр зэрэг нь тухайн vед эдийн
засгийн гол салбар болсон нvvдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж байсныг нотолж
байна. Хvннvчvvд ихэд хvчирхэгжиж, гадаад харилцаагаа идэвхтэй єргєжvvлсний vр дvнд тариалангийн
эртний соѐлтой хятадуудаас зєвхєн газар тариалангийн бvтээгдэхvvн аваад зогсохгvй, тариалан эрхлэх
арга барилаас нь улс орондоо нэвтрvvлж байжээ.

3. 
Монголчууд газар тариалан эрхэлж байсан тухай анхны бичиг баримт бол
1212 онд гарсан Чингис хааны зарлиг юм. Уг зарлигт Алтайн Абухан уулын
ард (Завхан голын хєндий) цэргийн хvнсний зориулалтаар тарианы аж ахуй
байгуулах тухай дурьдаж, энэ ажлыг шадар тvшмэл Чинхай Чинсанд
хариуцуулжээ. Энэ vед голчлон арвай, бог будаа тарьж байсан байна. Гэвч
Хубилай хааны vед монголчууд ємнєд Хятадыг эзэлснээр тариа будаагаа
тэндээс саадгvй зєєх болж, єєрийн нутагтаа тариалан эрхлэх нь багассаар
1337 онд Тогоонтємєр хааны зарлиг гарч, Монгол нутаг зєвхєн малын
бэлчээрт зориулагдах болжээ.

4. 
1420 онд Монгол ар, євєр болон зvvн гар гэсэн гурван хэсэгт хуваагдаж, єєр єєрсдийн
нутаг орондоо тариа ногооны vйл эрхлэх оролдлогууд гарч эхлэв. 1580-аад оны орчим
буюу Авдай хааны vед Монгол, Хятад иргэд холилдон нутаглаж байсан Хэрлэн голын
орчмоор олс, буудай тарьж байжээ. 1680-аад оны vед Ойрадад Галдан Бошгот хаан
Ховд, Орхоны орчмоор усалгаатай тариалан хєгжvvлж байх vест Халхад Занабазар
хутагт тусгай тариачдыг бэлтгэн Бороо гол, Борнуур, Ийвэн, Бургалтай зэрэг газар
нутаглуулан сvм хийдийн хэрэгцээнд тариа тариулж эхэлжээ. 1700-аад оны эхээр
Манжийн цэрэг Монголд ихээр орж ирснээр тэдгээрийн хэрэгцээнд тариа будаа тарих
ажил эрчимтэй єрнєжээ. 1709 онд Тvшээт Хан аймагт батлагдсан "Халх журам"
хуулинд тариалангийн талбайд мал орж сvйтгэхийг хориглож, хvн амд газар тариалан
заавал эрхлэхийг даатгажээ. Энэ дагуу Орхон Туулын сав газраар тариалан єсч байхад
1730-аад оны vед Манжийн хаан монголчуудыг оросуудтай ойртохоос болгоомжилж
баруун ба хойд хилийн дагуу цэргvvд суулган, цэргийн тариаланг хєгжvvлж эхэлсэн нь
Монголын газар тариалангийн хєгжилд зохих хувь нэмэр оруулсан байна. Хятад иргэд
Монгол суурьшиж газар тариалан эрхэлснээр монголчуудын урьд нь голчлон
тариалдаг байсан бог будаа, арвайн хажуугаар буудайн тариалан нэмэгдэж, монголчууд
буудайг тээрэмдэж, гурилан бvтээгдэхvvн хийх нь нэмэгджээ. 1850-иал оны vед Буйр
нуур орчмоор нутаглаж байсан Тогтохтєр ван (То ван) єєрийн хошуунд амуу тариа
тарих болж, хошууныхаа дотоод хэрэгцээг хангаад зогсохгvй, зэргэлдээ хошууддаа
худалддаг байв. Энэ vед Халх голд усан тээрэм ажиллаж байсан тухай аман яриа
байсныг монголч эрдэмтэн Казакевич тэмдэглэсэн байдаг. Ийнхvv 1800-аад оны
сvvл, 20-р зууны эхэнд Монголд Ховд, Байдраг, Тэс, Улиастай, Хараа, Ерєє, Буйр
нуурын орчимд нийт 60-70000 га газарт тариалан эрхэлж байжээ.

6. 
1911 онд автономит Монгол улсыг байгуулсан цагаас эхлэн засгийн газраас тариаланг
хєгжvvлэх талаар, тариаланд ашиглах боломжтой газрыг аймаг, хошуу бvрт
бvртгэх, хуучин тариа тарьж байсан хvмvvс, пvvсvvдийг бvртгэх, Орос улсаас
vр, техник худалдаж авах гэх мэтчилэн олон арга хэмжээ авч, 16 гол мєрний хєндийд
нийт 512400 га тариаланд тохиромжтой газар байгааг тогтоон, Тvшээт хан аймгийн
Хараа, Засагт хан аймгийн Буянт зэрэг газар "сангийн тариа" нэртэй улсын аж
ахуйнуудыг байгуулж, аймгуудын халхын ноѐд тvшмэдvvд тариаланг хєгжvvлэх зарлиг
хvргvvлсэн боловч тэд нь vvнийг хайхралгvй хятад тариачдыг нутгаасаа хєєн
гаргаж, тариалангийн талбайг багасган, vvнийгээ малын бэлчээрийг хамгаалах нэрээр
хаацайлж байснаар уг санаачилга хэрэгжихээсээ єнгєрч, улмаар Богдын засгийн газар
1919 онд аргагvйн эрхэнд дээрхи шийдвэрээ хvчингvй болгожээ. 1921 онд ардын
хувьсгал ялахад тариалангийн нийт талбай ердєє 20000 га болж буурсан байлаа.

7. 

1922 онд Ховдын Буянт, Сэлэнгийн Хараа голын хєндийд «Сангийн
тариалан» гэх улсын тариалангийн аж ахуйг сэргээн байгуулж, 1923 онд
гадаадын иргэдэд зориулсан «Тариалангийн дvрэм», 1924 онд
«Монголчуудын тариалангийн дvрэм»-ийг тус тус баталж тариалан эрхлэх
эрх зvйн vндсийг бvрдvvлсэн байна. Энэ vеэс 1950-иад оны эцэс хvртэл
Монгол орон єєрийн хvчин чадалдаа болон ЗХУ-ын тусламжид тулгуурлан 10
гаруй томоохон сангийн аж ахуй, 8 гурилын vйлдвэртэй болжээ.
Тариалангийн талбайн хэмжээ 1958 оны байдлаар 107,4 мян.га-д хvрснээс
гадна гадаад дотоодод дээд, дунд мэргэжилтэй боловсон хvчин бэлтгэж
эхэлжээ.

8. 1959-1989 ОНЫ ХООРОНД

1959 онд МАХН-ын Тєв Хорооны III-р бvгд хурлаас атар газар
эзэмшиж, гурил будааныхаа хэрэгцээг єєрсдєє хангах шийдвэр гарснаар
Монгол оронд газар тариалан эдийн засгийн бие даасан салбар болон хєгжих
vндэс суурь тавигдав. 1959-1962 онд 350 мянган га атар газар эзэмшиж, 1962
онд тариалах талбайг 441 мянган га-д хvргэсэн нь 1958 оныхоос 4,1 дахин
ихсэж, хураан авсан нийт ургац нь 4,2 дахин нэмэгджээ. 1959-61 онд Сэлэнгэ
аймагт Дархан, Зэлтэр, Хєвсгєлд Эг-Vvр, Дорнодод Хэрлэн, Тєв аймагт
Баянцогт, Угтаал, Сvхбаатар аймагт Тvмэнцогтын атрын аж ахуй
байгуулагдаж, Жаргалант, Ингэттолгой, Цагаантолгой, Ерєє, Зvvнхараа, Зvvнб
vрэнгийн аж ахуйнуудын талбайг єргєтгєж, хvчийг зузаатгах ажил нэгэн зэрэг
хийгджээ. 1961-65 онд 625 мянган га атар газар эзэмшиж, атрын 10 сангийн
аж ахуй шинээр байгуулж, 1966 он гэхэд нэг хvнд оногдох хагалсан талбай 0,6
га, улаан буудай 300 кг болов. Энэ vед Монголын газар тариаланд 5000 орчим
трактор, 1190 комбайн, 1400 гаруй автомашин, 550 цахилгаан станц ажиллаж
байлаа. 1960-1970 аад онд тарианы vрийн аж ахуйг сайжруулах, улсын vрийн
фонд байгуулах, томоохон аж ахуйнуудад механикжсан vтрэм барьж
байгуулах ажил vндсэндээ дуусч, 100 мянган тонн vр цэвэрлэх хvчин
чадалтай механикжсан vтрэм, 45 мянган тоннын багтаамжтай улсын vрийн
аюулаас хамгаалах нєєцийн 14 агуулах ажиллаж эхэлжээ.

10. 
1976 онд хуралдсан МАХН-ын Тєв Хорооны XI-р бvгд хурлаар атар эзэмших
хєдєлгєєний vр дvнг хэлэлцэн, нийгэм-эдийн засгийн ач холбогдлыг нь дvгнээд, дахин
атар газар эзэмшиж, тариалангийн vйлдвэрлэлийг улам нэмэгдvvлэхээр атрын 2 дахь
аяныг эхлvvлжээ. Аяны тєгсгєл буюу 1980-аад оны эхээр манай улс 1,3 сая га
эргэлтийн талбайд тариалан эрхэлж, 700 мянган га-д тариалалт хийж, 640-800 мянган
тн vр тариа хураадаг болжээ. Борнуур, Батсvмбэр, Зvvнхараа зэрэг тємс, ногооны
томоохон аж ахуйнууд байгуулагдаж, том хот, суурингийн дэргэд 20 гаруй га талбай
бvхий євєл, зуны хvлэмж ажиллуулан хот суурингийн хvн амын хэрэгцээнд
нийлvvлдэг болов. Улаанбаатарын хvн амыг євлийн улиралд ногоогоор хангах
зориулалттай ногоо хадгалах зоориуд, Зvvнхараа, Жаргалант, Борнуур, Октябрь САА-д
vрийн тємс хадгалах зориулалттай автомат удирдлага бvхий 3000-5000 тонны зоориуд
ажиллаж байлаа.

11. 
1989 оны байдлаар Монгол орны тариалангийн эргэлтийн талбай 1,3 сая
га, тарих талбай 837,3 мян.га-д хvрч, vр тариа 840 мянган тн, тємс 155,3
мян. тн., хvнсний ногоо 59,5 мян. тн., 1027300 тонн тэжээлийн нэгжтэй
тэнцэх таримал тэжээл ба хадлан бэлтгэж байжээ. Энэ vед Монголын
ХАА-н салбарт 200 гаруй нэрийн 70 гаруй мянган техник
ашиглагдаж, 3200-гаад тоног тєхєєрємжтэй засвар vйлчилгээний 115
газрууд vйл ажиллагаа явуулж байлаа.