1. БҮТЭЭНДЭХҮҮНИЙ ОРОН ЗАЙН БҮТЦЭД БА ХАРЬЦАНГУЙ
ДАВУУ ТАЛЫН ХУВЬСАЛ
Б. Цэнд-Аюуш
МУИС-ЭЗС-ийн Эдийн Засгийн Онолын IV ангийн оюутан
E-mail: tsendee_5773@yahoo.com
Хураангуй
Улс орнуудын өмнө тулгарч, сүбьект бүрийн анхаарлыг татаж буй асуудал бол
хөгжлийн гарцыг олох юм. Судалгаандаа Клингер (Klinger 2007), Хаусман (Hausmann
2007), Хидалго (Hidalgo 2007) нарын шинэ аргыг ашиглан Монгол улсын эдийн засгийн
бүтцийн шилжилтэнд анализ өгөх, мөн засгийн газрын бодлогоор хэрхэн гадаад
худалдаанд өрсөлдөх чадвартай шинэ бүтээгдэхүүнийг экспортод амжилттай гаргах вэ
гэдгийг тодорхойлж өгнө. Худалдааны онолоор бүтцийн шилжилт нь бүтээгдэхүүний
харьцангуй давуу талын өөрчлөлтийн үр дүн юм. Харин манай улс байгалийн
баялгийн нөөц ихтэй, уул уурхайн салбар зонхилох байр суурийг эзэлдэг учраас энэ
салбарын бүтээгдэхүүнээр харьцангуй давуу талтай гэж хэлж болно. Гэвч ашигт
малтмал нь эцсийн бүтээгдэхүүний орцонд ордог бөгөөд манай улсад аж үйлдвэрийн
салбар хөгжөөгүйгээс эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж нэмүү өртгийн орлогыг бий болгож
чадахгүй байна. Эцсийн бүтээгдэхүүнүүд өрсөлдөх чадвар сайтай, дотооддоо илүү
хөрөнгө шингээдэг учраас чухал ач холбогдолтой юм. Судалгаандаа манай улсын
харьцангуй давуу талтай бүтээгдэхүүн юу болох, цаашид бүтээгдэхүүний төрөлжилт
явагдах орон зай хэр зэрэг байгаа, ирээдүйд ямар бүтээгдэхүүнийг дэмжих бодлого
явуулах нь хамгийн үр ашигтай вэ гэдгийг тодорхойлохыг зорилоо.
Түлхүүр үгс: Боловсруулалтын түвшин, бүтээгдэхүүний орон зай, төрөлжилт
Оршил
Монгол улс өнөөдөр хөгжлийн чухал үед ирээд байна. Өөрөөр хэлбэл байгалийн
баялгийн олборлолт ойрын жилүүдэд хурдацтай нэмэгдэх төдийгүй энэ нь манай орны
эдийн засгийн бүтцийг өөрчлөх гарцаагүй юм. Иймд бүтцийн шилжилт, бүтээгдэхүүний
төрөлжилтийн асуудал чухал сэдэв болоод байна. Жишээлбэл хязгаарлагдмал нөөцтэй,
төрөлжилтийн чадавх багатай бүтээгдэхүүнийг улс орнууд гол нэрийн бараа болгосноор
тодорхой хугацааны дараа тухайн бүтээгдэхүүний нөөцийн хомсдол үүсэхэд эдийн
засаг хямралд ордог. Үүнийг нөөцийн хараал буюу Голланд өвчин гэж нэрлэдэг.
Бүтээгдэхүүний төрөлжилт гэдэг нь шинэ нэр төрлийн бараа материал тухайн улс
үйлдвэрлэхийг хэлэх бөгөөд сайжруулалт 1 хийсэн бүтээгдэхүүнийг бас оролцуулон
тооцдог. Ойрын хугацаанд манай орны экспортийн бүтээгдэхүүний хэмжээний
ихэнхийг уул уурхайн салбарын бүтээгдэхүүн эзэлж, олон тооны ажилчид тус салбарт
хөдөлмөрлөнө. Үүнтэй зэрэгцээд эдийн засгийн бүтэц, бүтээгдэхүүний төрөлжилтөнд
өөрчлөлт бий болно. Энэ их байгалийн баялгын олборлолт нь эдийн засгийн урт
хугацааны өсөлт, хөгжлийг хэрхэн дэмжихээс манай улсын ирээдүй ихээхэн
1
Жишээлбэл тухайн улс энгийн нүүрс олборлодог байжаагаад шинэ технолог нэвтрүүлснээр коксжуулсан
нүүрс бий болгохыг төрөлжилт хийгдсэн гэж хэлнэ.

2. шалтгаална. Хаусман, Хидалга нарын Чили улсын жишээн дээр хийсэн судалгааны үр
дүнгээс харахад зэс, алт зэрэг байгалийн баялгийн экспортод өндөр ач холбогдол өгсөн
нь бүтээгдэхүүний төрөлжилтийн хурдыг сааруулж уул уурхайн салбараас бусад
салбарын хөгжил доогуур түвшинд байна гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн.
Улс орнуудын эдийн засгийн үсрэнгүй хөгжлийн туршлага тэр дундаа Өмнөд
Солонгос гэх зэрэг азийн улсуудын хөдөө аж ахуй (ялангуяа газар тариалан) голлосон
эдийн засгийн бүтцээс орчин үеийн аж үйлдвэрлэл, үйлчилгээний салбарыг бий болгож
чадсан шилжилт нь гайхалтай амжилтыг авчирсан. Цаашилбал улс орнууд яаж
үйлдвэрлэлээ өөрчилсөн хэрхэн бага орлого, бага бүтээмжээс өндөр орлого, өндөр
бүтээмжийг бий болгосон бүтцийн шилжилтийг хэрхэн хийсэн нь сонирхолтой асуудал
юм. Энэ бүтцийн шилжилт нь ерөнхийдөө 3 хэсгээс бүрддэг: (i) гарцын шилжилт буюу
бага бүтээмжээс өндөр бүтээмжийг бий болгох (ii) ажил эрхлэлтийн бүтэц буюу хөдөө
аж ахуйн ажилчдыг нийт ажилчдад эзлэх хувийг бууруулах (iii) бүтээгдэхүүний
төрөлжилт болон экспортын сагсыг нэмэгдүүлэх. Харин манай орны нийт ажил
эрхлэгчдийн 34.6%-ийг хөдөө аж ахуйн салбар эзэлж экспортын барааны сагс бага,
технологи болон хүмүүн капитал дутмагаас өндөр бүтээмжийг бий болгож чадахгүй
байгаа нь томоохон асуудал болж байна. Зарим тохиолдолд засгийн газар хөндлөнгөөс
оролцох шаардлагатай байдаг бөгөөд Хятад улсын засгийн газрын бодлого гайхалтай
амжилтын ард байдаг2 гэхэд хэлсдэхгүй. Энэ төрлийн судалгааг хийх нь манай орны
хувьд чухал ач холбогдолтой гэж үзлээ.
Судалгааны аргазүй
Энэ төрлийн судалгаа, онол сүүлийн жилүүдэд хөгжиж байна. Улс орнуудын
бүтээгдэхүүний харьцангуй давуу талын хувьсал, төрөлжилтийн орон зайн томоохон
судалгаануудыг 2006 оноос эхлэн Клингер, Хаусман, Хидалго нарын эрдэмтэд шинэ
аргыг ашиглан хийжээ. Эдгээр эрдэмтэд өнөөгийн нөхцөлдөө шинэ төрлийн
бүтээгдэхүүнийг тухайн улс үйлдвэрлэх чадавхийг бүтээгдэхүүний нээлттэй орон зай3
гэж нэрлэсэн. Онолын суурь ойлголт нь бүтээгдэхүүнийг мод компаниудыг сармагчин
гэж үзвэл тухайн улс сармагчинтай ой мод бөгөөд мод сармагчингүй байвал тэр нь шинэ
бүтээгдэхүүн бөгөөд сармагчингууд түүн рүү үсрэх хэрэгтэй. Гэвч мод
сармагчингуудаас дэндүү хол байвал сармагчингууд үсэрч чадахгүй. Энэ тохиолдолд
засгийн газар бодлогоор туслах хэрэгтэй бөгөөд замыг ойртуулах боломжийг олгоно.
Жишээлбэл шинэ орд газар нээгдвэл дэд бүтцийг нь тухайн орчинд хангаж өгөх, эсвэл
шинэ төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд нь хөрөнгө оруулалтаар дэмжих, чиглүүлэх
зэрэг арга хэмжээнүүдийг авдаг байна. Харин сармагчин буюу пүүсүүд ойрхон моднууд
руу үсрэхэд хялбар. Өөрөөр хэлбэл тухайн пүүсийн бүтээгдэхүүнтэй ойролцоо ур
чадвар, нөөц эсвэл технологи шаарддаг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх нь илүү хялбар байна
гэсэн санааг илэрхийлнэ. Жишээлбэл манай улсын нүүрсний компани шинээр
коксжуулсан нүүрс экспортонд гаргах тухайн компани төмөр, эсвэл хөдөө аж ахуйн
бүтээгдэхүүн гаргаснаас илүү хялбар, илүү үр ашигтай байна. Ингэснээр шинэ
бүтээгдэхүүн бий болох бөгөөд тэр мод нь өөр шинэ модыг сармагчинд нээж өгөх
зэргээр бүтээгдэхүүний төрөлжилт явагдана. Харин бүтээгдэхүүнүүд гадаад зах зээлд
өрсөлдөхийн тулд харьцангуй давуу талтай байх нь чухал ач холбогдолтой. Япон улс нь
2
Jesus Felipe, Utsav Kumar, Norio Usui, Arnelyn Abdon, june 28, 2010 “why has China succeeded? And why it
will continue to do so”, p#3
3
“product space”- бүтээгдэхүүний орон зай гэж орчуулсан болно

3. дэлхийн зах зээлд машин механизм, элоктроникийн салбараар илүү давуутай бөгөөд энэ
төрлийн кластер хөгжиж чадсан нь өнөөгийн амжилтын түлхүүр гэж хэлж болно.
Солонгос улс төмрийн үйлдвэр оруулж ирснээр өөрсдөө төмрөө ашиглан шинэ төрлийн
бүтээгдэхүүнүүдийг бий болгож бүтээгдэхүүнийг төрөлжилтийг эрчимтэй явуулж
чадсан байна. Өөрөөр хэлбэл тухайн төмрийн үйлдвэрүүд нь бусад олон төрлийн
бүтэгдэхүүн бий болох орон зайг бий болгож чадсан байна. Дээрх ойлголтыг Клингер,
Хаусман, Хидалго нар нь загварчилж тооцоолсон бөгөөд манай улсын хувьд хараахан
хийгдээгүй судалгаа учраас харьцуулах боломж хязгаарлагдмал. Судалгаандаа дээрх
эрдэмтдийн Хятад, Чили, Карибийн улсуудын жишээн дээр ашигласан шинэ аргазүйг
ашиглалаа.
Судалгааны хэсэг: Бүтцийн шилжилт болон бүтээгдэхүүний орон зайн (ой мод)
загварыг ашиглах нь
Харьцангуй давуу талын загвар: Баласагийн (Balassa) тодорхойлолт
Анх Рикардо харьцангуй давуу талын онолыг үндэслэсэн бөгөөд Англи улс цэмбээр,
Португаль улс виногоор харьцангуй давуу талтай бол хэрхэн худалдаа хийх вэ гэсэн
асуудлыг шийдэж чадсан байна. Харьцангуй давуу талыг онолыг Баласа 1965 онд
экспортын бүтээгдэхүүний хувьд тодорхойлжээ.
нь манай улсын“i” бүтээгдэхүүн “с” улсад “t” хугацаанд харьцангуй давуу
талтай эсэхийг тодорхойлдог. 1-ээс их гарвал манай улс “i”-р бүтээгдэхүүнээр “c”
улсад харьцангуй давуу талтай байна.
Экспортын бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшин: ЭББТ (EXPY)
Экспортын бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшин гэдэг нь тухайн улсын экспортод
гаргаж буй бүтээгдэхүүн нь нэмүү өртөг хэр шингээж чадаж байна вэ гэдгийг хэлнэ.
Жишээлбэл чулуун нүүрсийг боловсруулалт хийснээр коксжуулсан нүүрс гаргаж авах
бөгөөд нэмүү өртөг шингээж чадсанаар илүү өртөгтэй бүтээгдэхүүн бий болно. Тухайн
улсад нэмүү өртгийн орлого орж ирэх учраас боловсруулалт хийх нь үлэмж ач
холбогдолтой юм. Хаусман, Ванг болон Родрик (2006) нарын экспортын
бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшинг тооцолсон аргачлалыг ашиглалаа.
Нэгдүгээрт улсуудын дундаж орлогоор жинлэгдсэн бүтээгдэхүүний боловсруулалтын
түвшинг (PRODY) тооцоолно. Энэ нь бүтээгдэхүүн бүрт тооцоолоогдоно. Жишээлбэл
хэрэв тухайн улсын сандлын экспортын ихэнх нь хөгжингүй орнууд руу гардаг бол энэ
нь өндөр түвшний боловсруулагдсан сандал юм. Энгийнээр хэлбэл бусад орнууд
сандалд өндөр үнэ төлөх бөгөөд бүтээгдэхүүний ихэнхийг өндөр орлоготой иргэд авна.
Хоѐрдугаарт бид улсын экспортын бүтээгдэхүүний сагсын боловсруулалтын түвшинг
(EXPY) PRODY-оор жинлэж олно. Өөрөөр хэлбэл PRODY-нь тухайн бүтээгдэхүүний
боловсруулалтын түвшнийг илэрхийлж байгаа бол ЭББТ нь бүтээгдэхүүнүүдийг
импортлогч орны хувьд тооцдогоороо ялгаатай юм.
- нь “c” улсын нэг хүнд ноогдох ДНБ

4. Уул уурхайн салбарын бүтээгдэхүүнүүдээс бусад бүх бүтээгдэхүүнүүд нийт экспортод
эзлэх хэмжээ бага, хөдөө аж ахуйн эсвэл хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн
экспортолдог нь манай орны хөгжлийн томоохон асуудал болоод байна. Өөрөөр хэлбэл
байгалийн баялгийн нөөц дуусвал юу үйлдвэрлэх вэ гэдэг асуудал тулгарна. Өнөөгийн
манай орны эдийн засгийн чухал үзүүлэлт индикаторууд болох алт, зэс, нүүрсний
боловсруулалтын түвшинг тооцлоо.
Хамгийн их хэмжээгээр гаргадаг экспортын бүтээгдэхүүнүүдийн боловсруулалтын
түвшинг дараах хүснэгтээр харууллаа.
бүтээгдэхүүн
PRODY
$4858
Төмрийн хүдэр ба баяжмал
$4490
Зэсийн баяжмал
$4524
Цайрын хүдэр баяжмал
$4524
Цагаан тугалгын хүдэг
$10791
Чулуун нүүрс
$13496
Молибдены хүдэр, баяжмал
Судлаачын тооцооллоор
Өндөр хөгжсөн орнуудын экспортын гол бүтээгдэхүүнүүдийн дундаж PRODY
нь $20000-т хүрдэг. Гэвч манай орны зэсийн баяжмал, төмрийн хүдэр зэрэг эдийн засагт
чухал нөлөөлөөтэй бүтээгдэхүүнүүдийн боловсруулалтын түвшин доогуур байна.
Бүтээгдэхүүний боловсруулалтын дамжлагыг нэмэгдүүлж эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах
нь нэмүү өртгийн орлого манай улсад нэмэгдэж орж ирэх бөгөөд бүтээгдэхүүний үнэ
цэнэ хэд дахин нэмэгдэх боломжтой юм. Иймд ойрын хугацаанд коксжуулсан нүүрсийг
экспортлох шаардлагатай. Ганц хувийн сектор үүнийг шийдэж чадахгүй бөгөөд дэд
бүтэц, хууль эрхзүйн орчин, хөнгөлөлттэй зээл зэргийг бодлого боловсруулагчид
дэмжих шаардлагатай байдаг. (дараагийн сэдвүүдэд энэ талаар хэлэлцэх болно)
Манай улсын экспортын барааны нийт хэмжээний 84.4%-ийг хятад улс дангаараа эзэлж
байна. Хятад улсын эдийн засаг хурдацтай өсч байгаа ч амжиргааны түвшин өндөр
хөгжилтэй орнуудтай харьцуулашгүй. Бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшний
загварын дагуу бид шууд манай улсын бүтээгдэхүүн түүхий, эсвэл хагас боловсруулсан
бүтээгдэхүүн гаргаж байна гэж хэлж чадахаар байна. Жишээлбэл манай орон өндөр
чанар бүхий бүрэн боловсруулагдсан, өндөр үнэтэй эцсийн бүтээгдэхүүн гадаад
худалдаанд гаргахад амьжиргааны түвшин дээгүүр өндөр хөгжилтэй орнууд худалдан
авах чадамж илүү байна. Ялангуяа зэс, нүүрс зэрэг экспортын гол бүтээгдэхүүнүүдыг
хятад улс руу ихэнх хэсгийг гаргадаг. Үүнээс улбаалан манай орны хятад улс руу
гаргадаг экспортын бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшинг тооцох нь чухал юм.
Улс
ЭББТ (EXPY)
$6682
Хятад
Өндөр хөгжилтэй орнуудын экспортын бүтээгдэхүүний боловсруулалтын дундаж
түвшин $19000 хүрдэг. Үүнтэй харьцуулахад манай улсын хятад улс руу гаргаж байгаа
бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшин 3 дахин бага байгаа нь нэмүү өртгийг
шингээж чадаагүй, өрсөлдөх чадвар султай байгааг хэлж байна.
Бүтцийн шилжилт
Худалдааны онолоор бүтцийн шилжилт нь бүтээгдэхүүний харьцангуй давуу талын
өөрчлөлтийн үр дүн юм. Хэкшир-Олин(Heckscher-Ohlin)-ий загварт хүчин зүйлийн
хуримтлал нь тухайн хүчин зүйлийн давуу байдлыг бий болгох шалтгаан болдог.
Өөрөөр хэлбэл тухайн улс нь илүү хүмүүн болон бодит капиталыг хуримтлуулвал, энэ

5. нь өөрөө хүмүүн болон бодит капиталыг илүү ашигласан бүтээгдэхүүнүүд рүү
шилжүүлнэ. Гэвч Хаусман, Клингэр (2006, 2007) болон Хидалго (2007) нарын эрдэмтэд
улсуудын экспортын бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшний өөрчлөлтийг судалсан
бөгөөд тэд хамгийн өндөр хамааралтай бүтээгдэхүүний орон зайн (ойн хамгийн
нягтаршилтай хэсэг) ойролцоо бүтээгдэхүүнүүд нь (эдгээр нь ерөнхийдөө ижил орцтой)
бүтцийн шилжилтийн үйл явцыг бий болгодгийг нээжээ. Хэрхэн шинэ бүтээгдэхүүн бий
болдог талаарх онолыг суурь загварыг тайлбарлая:
Эхлээд бид хүмүүн капиталыг дэлгэрүүлж ойлгох хэрэгтэй. “Lazear (2003)” микро
эдийн загварт компани нь тусгай чадвар шаарддаг бөгөөд тухайн компаний ажилчин
өөр ур чадвар шаарддаг компанид шилжихэд чадвараа төгс орлуулж чадахгүй гэсэн
санааг тусгасан. Өөрөөр хэлбэл оѐдлын үйлдвэрийн ажилчны хүмүүн капитал, чихрийн
үйлдвэрийн ажилчнаас өөр байна. Ерөнхийдөө улс орнуудын хувьд хийснээрээ
туршлагажих загварыг ашиглах нийцтэй байдаг байна. Хугацааны хувьд залгамж
холбооны загварыг ашиглах бөгөөд эхний үед залуу туршлагажаагүй ажилчин
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж чадахгүй бөгөөд хөгшин туршлагатай ажилчныг харж
суралцана. Дараагийн үед залуу ажилчин туршлагатай ажилчин болох бөгөөд хөгшин
ажилчинтай ижилхэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ эсвэл залуу ажилчны онцгой хүмүүн
капиталыг агуулсан өөр төрлийн бүтээгдэхүүн бий болно. Жишээлбэл, Хятад, Өмнөд
Солонгос улс гаднаас томоохон үйлдвэрүүдийг өөрийн оронд нэвтрүүлснээр хэсэг
хугацааны дараа тухайн улсын ажилчид туршлагатай болсон бөгөөд тэд өөрсдийнхөө
онцгой хүмүүн капиталаа ашиглан илүү боловсронгуй болон шинэ нэр төрлийн
бүтээгдэхүүнүүдийг бий болгож чадсан байна. Дээр дурьдсанчлан Өмнөд Солонгос
улсын төмрийн үйлдвэр олон шинэ бүтээгдэхүүн үүсэх суурийг тавьсан бөгөөд төмөр,
метал нь Өмнөд Солонгосийн бүтээгдэхүүний хамгийн шигүү ойг үүсгэсэн.
2006 онд Хидалго, Хаусман нарын эрдэмтэд бүтээгдэхүүний хамаарлыг тодорхойлсон.
Өмнө нь дурьдсан Өмнөд Солонгосын төмрийн үйлдвэр яагаад эдийн засгийн бүтцийг
өөрчлөх чухал хүчин зүйл болов гэдэг нь сонирхолтой асуудлын хариу нь
бүтээгдэхүүний хамааралтай холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл нүүрс, коксжуулсан нүүрс
нь ижил орц шаардах тул хамаарал өндөр байна. Тиймээс нүүрсээр харьцангуй давуу
талтай улс коксжуулсан нүүрсээр харьцангуй давуу талтай байх магадлал өндөр юм.
Энэ санааг ашиглсан нөхцөлт магадлалын аргыг ашиглан бүтээгдэхүүний хамаарлыг
дараах байдлаар тодорхойлжээ.
- нь “i”, “j” бүтээгдэхүүний зайг хэмжих бөгөөд 0-ээс 1-ийн хооронд оршино.
Бүтээгдэхүүнүүд хоорондын хамаарал ихсэх тусам 1 рүү дөхнө. Үүнийг ашиглан манай
орны экспортын бүтээгдэхүүний орон зайг тодорхойлж болно. Бүтээгдэхүүний орон зай
гэдэг нь тухайн ой модонд илрээд байгаа моднууд тэдгээрийн холбоог харуулдаг.
Жишээлбэл олон төрлийн бүтээгдэхүүн экспортолдог орны бүтээгдэхүүний орон зай
өргөн уудам, төрөлжилт сайн явагдсан байдаг. 2009 онд хийгдсэн судалгаагаар манай
оронтой төстэй Чили улсын олборлолтын салбараас бусад бүтээгдэхүүний орон зай
бага, хоорондын уялдаа сул гарсан нь ихээхэн сонирхол татсан үр дүнг өгсөн. Өөрөөр
хэлбэл уул уурхайн салбарын бүтээгдэхүүнүүд бусад салбарын бүтээгдэхүүнтэй
хамаарал султай эсвэл хамааралгүй төдийгүй Голланд өвчинг үүсгэдэг. Өнөөдрийн

6. байдлаар Герман улс нь үлэмж хэмжээний бүтээгдэхүүний орон зайг бий болгож чадсан
байна. Харин Азиас Хятад, Япон улсууд эхний 20-д багтдаг.
Хятад улсын 2010 оны бүтээгдэхүүний орон зайнаас харахад салбар бүрт
төрөлжүүлэлтийг явуулж чадсан байна.
Хятад улсын 2010 оны байдлаарх бүтээгдэхүүний орон зай
Эх үүсвэр: Jesus Felipe, Utsav Kumar, Norio Usui, Arnelyn Abdon, june 28, 2010 “why has
China succeeded? And why it will continue to do so”
Судалгаанд ашиглагдах тоон мэдээллийн эх үүсвэр
Манай улс 2010 оны байдлаар 70 гаруй нэр төрлийн экспортын бүтээгдэхүүнийг нийтэд
мэдээлдэг. Энэ үүднээс Гаалийн Ерөнхий Газраас гаргадаг жилийн эмхтгэлийг
ашиглалаа. Судалгаандаа зэс, алт, нүүрс зэрэг уул, салбарын голлох
бүтээгдэхүүнүүдийг оруулаагүй бөгөөд Голланд өвчин байгаа эсэхийг шалгах
зорилготой юм.

7. -
-
Монгол улсын 2010 оны байдлаарх бүтээгдэхүүний орон зай
Тооцоонд ашигласан экспортын бүтээгдэхүүний үнэлгээний 10-аас дээш хувийг
эзлэж байгаа бүтээгдэхүүн.
Тооцоонд ашигласан экспортын бүтээгдэхүүний үнэлгээний 10-аас доош хувийг
эзлэж байгаа бүтээгдэхүүн
байгалын баялаг олборлолт
ээс бага
хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнүүд
оос бага
Оѐдол, нэхмэл
0.2 –оос их
бусад
бүтээгдэхүүний хамаарал 0.1 –
бүтээгдэхүүний хамаарал 0.2 –
бүтээгдэхүүний хамаарал
6
25
2
4
7
3
1
5
20
15
23
27
8
22
19
28
10
9
18
26
11
24
12
13
21
14
17
18
(хавсралт хэсгээс бүтээгдэхүүнийг нэрийг дугаарын дагуу харна уу)
Хамгийн сайн хэлхээг хамаарлыг үүсгэж чадсан бүтээгдэхүүнийг олж илрүүлэх нь
бодлого боловсруулагчдын нэн чухал асуудал юм. Тухайн бүтээгдэхүүнийг дэмжих
бодлого явуулах нь хамгийн үр дүнтэй. Учир тухайн бүтээгдэхүүний өсөлт бусад олон

8. бүтээгдэхүүний өсөлтийг авчрах бөгөөд цаашдын бүтээгдэхүүний төрөлжилтийг
нэмэгдүүлэх чухал ач холбогдолтой.
Бүтээгдэхүүний нийт хамаарлыг хэмжихийн тулд дараах тэгшитгэлийг ашиглана:
Хамгийн өндөр хамааралтай 5 бүтээгдэхүүнийг нэрлэвэл:
малын дайвар бүтээгдэхүүн
3.37
ямаа, ишигний боловсруулсан арьс буюу 3.13
шевро
3.04
Сүлжмэл гадуур цамц
2.86
Үхэр адууны боловсруулсан шир
Хувцасны сүлжмэл бэлэн эд анги, тоног 2.68
хэрэглэл
Судлаачын тооцооллоор
Манай орны бүтээгдэхүүний орон зай маш бага байна. Эдгээр бүтээгдэхүүнүүдийн
экспортод эзлэх хувь хэмжээ маш бага төдийгүй хэлхээ хамаарал муутай, цаашид
төрөлжилт явагдах орчин бага байгаа нь манай орон олборлолтын бус
бүтээгдэхүүнүүдээрээ олон улсын худалдаанд өрсөлдөх чадваргүй байгаа нь Голланд
өвчин ойрхон байгааг харуулж байна. Олборлолтын бус салбар нь хөдөлмөр
давамгайлсан хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн, сүлжмэл бүтээгдэхүүнүүд хамгийн үр
ашигтай байна. Капитал хуримтлагдаагүй, бүтцийн шилжилт гээд байх зүйлгүй ба
экспортын талаас илүү хувийг уул уурхайн салбар эзэлдэг. Гэвч ашигт малтмалдаа
нэмүү өртөг шингээж дахин боловсруулахгүй байгаа нь уул уурхайн салбарт ч
технологийн дэвшил явагдахгүй байгаагийн тод жишээ юм. Эдгээр асуудлууд нь бизнес
эрхлэгчид дан ганцаар шийдэж чадахгүй учир бодлого боловсруулагчид үүнийг
зохицуулахад ихээхэн үүрэг гүйцэтгэдэг.
Бодлого боловсруулагчдын зорилго
Бодлого боловсруулагчид бизнес эрхлэгчдийн экспортод бүтээгдэхүүн гаргахад саад
болох зүйлийг мэдэх хэрэгтэй. Тэдний нэгэн том зорилго нь шинэ бүтээгдэхүүн гадаад
худалдаанд нэвтрүүлэх явдал юм. Ямар бүтээгдэхүүнийг дэмжих нь хамгийн үр
ашигтай вэ гэдгийг тодорхойлох нь чухал. Судалгааны үр дүнгээс харахад мал аж ахуйн
гаралтай бүтээгдэхүүн хамгийн тохиромжтой ба дараагийн шатны боловсруулалт хийх,
олон улсын стандартын шаардлагыг хангахад анхаарах хэрэгтэй. Манай улсын
худалдааны хамгийн том асуудал бол түүхий бүтээгдэхүүн экспортлоод бэлэн
бүтээгдэхүүн импортлодогт оршино. Энгийнээр тайлбарлавал манай улс даавуу
үйлдвэрлээд Хятадад экспортолдог гэвэл хятад улс даавуугаар хувцас хийгээд манай
улс руу экспортолдог. Үүнээс үзэхэд манай улсад даавуун хувцас хийх боломжтой
төдийгүй нэмүү өртөг шингээсэн илүү боловсронгуй бүтээгдэхүүн гаргаж чадна.
Ингэснээр нэмүү өртөг нэмэгдэж манай эдийн засагт орж ирэх бөгөөд урсгал тэнцлийн
алдагдлыг бууруулна. Иймд манай орны ихэнх бүтээгдэхүүн боловсруулагдаагүй эсвэл
хагас боловсруулсан байгаа учраас дахин боловсруулалтанд оруулах шаардлагатай
байна. Ялангуяа зэс, алт, нүүрс нь манай орны эдийн засгийн чухал индикатор учраас
коксжуулсан нүүрс гаргах, баяжуулаагүй зэс, алт гаргахгүй байх нь нэн чухал. Учир нь
бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшин PRODY, EXPY үзүүлэлтүүд бага гарсан нь их
хэмжээний нэмүү өртгийн орлого орж ирэх боломжийг гадагшина гаргаж байгаа юм.

9. Дүгнэлт, зөвлөмж
Судалгааны үр дүнгээс харахад монгол орны экспортын бүтээгдэхүүн гадаад
худалдаанд өрсөлдөх чадваргүй байна. Өөрөөр хэлбэл боловсруулах технологи
нэвтрээгүй учраас анхан шатны боловсруулаагүй бүтээгдэхүүн экспортийн дийлэнхийг
эзэлсэн байна.
Экспортын бүтээгдэхүүний сагс жижиг, холбоо хэлхээ багатай байгаа нь манай орны
ирээдүйг бүрхэг байгаагийн илрэл юм. Хэдий ойрын жилүүдэд эдийн засгийн өндөр
өсөлтийг таамаглаж байгаа ч боловсруулалт хийгдээгүй, түүхий бүтээгдэхүүн ихээр
гаргаж байгаа нь их хэмжээний боломжит орлогыг гадагшлуулж байна.
Ойрын жилүүдэд уул уурхайн салбарын олборлолтын бүтээгдэхүүнүүд манай орны
эдийн засгийг авч явна. Гэвч бусад салбарын бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээ маш
бага, эдийн засагт чухал нөлөө үзүүлж чадахааргүй байгааг бүтээгдэхүүний орон зайн
зурагнаас харж болохоор байна. Тэгвэл нөөц дуусвал бид юу үйлдвэрлэх вэ? Гэсэн
асуултын хариултыг өнөөгийн манай орны экспортын бүтээгдэхүүний сагсаас харж
чадахааргүй байна. Нөөцийн хомсдолд орвол Монгол улсын эдийн засгийг аваад явчих
салбар одоогоор харагдахгүй байна. Энэ нь Голланд өвчний шинж тэмдэг бөгөөд дунд
болон урт хугацааны
хөгжлийн бодлого боловсруулахдаа анхаарах зайлшгүй
шаардлагатай.
Малын дайвар бүтээгдэхүүн экспортын бүтээгдэхүүний хамгийн хүчтэй холбоог
үүсгэсэн. Зарим хөгжиж буй орны засгийн газрууд хэлхээ холбоо султай
бүтээгдэхүүнийг дэмжих бодлого явуулдаг учраас үр дүн сул гардаг байна. Манай улс
олон малтай, газар нутаг уудам, ажиллах хүчний 34.4% нь хөдөө аж ахуйн салбарт
ажилладаг учраас малын түүхий эдийн боловсруулалт, экспортод гаргах боломжийг
засгийн газраас дэмжиж өгөх нь нэн тэргүүнд тавигдах ажлуудын нэг юм.
Дунд болон урт хугацааны хөгжлийн бодлогыг хувийн байгууллагуудтай хамтран
явуулах үр дүнтэй. Бодлого боловсруулагчид тэдэнд шинэ бүтээгдэхүүн бий болгох
нөцлийг бүрдүүлж, нээж өгөх үр ашигтай. Хятад улсын гайхалтай амжилтын ард
засгийн газар байгааг Кумар, Фэлип нарын эрдэмтэд судалгаагаар харсан байна.
Цаашдаа хөдөө аж ахуйн салбарын бүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэх, шинэ бүтээгдэхүүн
гаргахад зориулж засгийн газраас хөнгөлөлттэй бичил зээл олгох, олон улсын
стандартыг нэвтрүүлэх зэрэг ажлуудыг хийх нь үр ашигтай.
Оѐдол нэхмэлийн бүтээгдэхүүний төрлийг цаашид нэмэгдүүлэх, экспортын хэмжээг
нэмэгдүүлэх боломжтой байна.
Монгол улсын өрсөлдөөний бодлогыг дунд урт хугацаанд явуулах чухал шаардлагатай
байна. Уул уурхай салбар нь өөрөө хязгаарлагдмал нөөцтэй тул манай орны хувьд
Голланд өвчинд нэрвэгдэх магадлалтай байна. Эдийн засгийн бусад салбар хөгжөөгүйгээс
эцсийн хэрэглээний бараг бүх төрлийн бүтээгдэхүүнийг гаднаас импортлодог. Цаашид аж
Ашигласан судалгаа, дурьдагдсан эх бичгүүд
үйлдвэр, үйлжилгээний салбарыг хөгжүүлэх шаардлагатай байна.
Ricardo Hausmann and Bailey Klinger, october/2009, “Policies for Achieving Structural
Transformation in the Caribbean”
Ricardo Hausmann and Bailey Klinger, june/2007, “Structural Transformation in Chile”