Кәмелетке толмағандар арасындағы суицидтік мінез –құлықтың алдын алу және балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың алдын алу

1. Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасының «Қостанай қаласы білім бөлімінің
Мәриям Хәкімжанова атындағы №20 жалпы білім беретін мектебі»
коммуналдық мемлекеттік мекемесі

2. Кәмелетке толмағандардың суицидтік мінез-құлқының алдын алу
Бала үшін ең қауіпсіз жер - оның үйі, отбасы болып қабылданған.
Шынында да, дәл осы жерде, баланың жанында оны жақсы көруге және
қорғауға, оған қамқорлық жасауға шақырылған адамдар бар сияқты.
Алайда, соңғы кездері ата-аналардың және басқа да отбасы мүшелерінің
балаларына қатал қарау, қоғамдағы қорлау жағдайлары туралы жиі естуге
тура келеді. Балаларға қатысты зорлық-зомбылық мәселесі бүкіл әлемде
өткір болып табылады-сонымен бірге көлеңкеде қалады, өйткені бұл
туралы көпшілік алдында және ашық айтуға дайын адамдар аз.
Ал отбасы мен мектептің ынтымақтастығы бала қауіпсіздігінің кепілі
болуы тиіс.

3. 2019-2021 жылдары өз-өзіне қол жұмсау
фактілерінің болуы:
Қала атауы Суицид фактілерінің саны
Қостанай 7
Рудный 2
Арқалық 1
Лисаков 1
Жітіқара 3
Қарасу 1
Әулиекөл 1
Меңдіқара 1
Жангелді 1
Амангелді 1
Қамысты 1
Меңдіқара 1
Наурзым 1
Қарабалық 1

4. Өз өмірін қиюға бағытталған саналы ерікті
түрдегі әрекет қазіргі таңда бүкіл жаһандық
қоғамдық мәселеге айналып отыр.
«Суицид» латын тілінен алынған «өзін-өзі
өлтіру, өзіне қол салу» деген мағынаны
білдіреді.
Суицид термині итальян психологы Г. Дэзен
1947 жылы енгізіп, оны “Өзін-өзі өлтіруге
әрекет ету” - деп түсіндіреді.

5. Суицидтік мінез-құлық үш түрге бөлінеді: демонстративті,
аффективті, шынайы.
Демонстративті суицидтік мінез-құлық – бұл аман қалуды
есептеп, шынайы өз-өзіне қол жұмсауға ниеті жоқ әрекетті
бейнелеу. Барлық әрекеттер назар аударуға, өзіне, аяушылық
жанашырлық, әділетсіздікке, өкпе-назына қызығушылықты қалпына
келтіруге бағытталған. Өзін-өзіне қол жұмсау әрекетін жасау орны
оның мекен жайын көрсетеді: үйінде – туыстарында, өз
құрбыларының тобында – олардың бірінде, қоғамдық орындарда.
Аффективті суицидтік мінез-құлық – аффектті күйде (жан
күйзелісі) жасалатын мінез-құлық типі. Аффекті кезінде суицид
қойылым сипатта, өткінші болғанмен, ол шын ниетте болуы мүмкін.
Ол қаламағанмен, ол болып қалды. (Мысалы, көбінесе қыз бен жігіт
арасында болады. Олар махаббатты дұрыс түсінбегендіктен
осындай іс-әрекетке барады).
Шынайы суицидтік мінез-құлық – өз-өзін өлтіруді жүзеге
асыруға ниеттеліп бағытталған, ойластырылған мінез-құлық.
Жасөспірім оны жасау кезінде әрекеттің тиімділігі мен бөгеттердің
болмауын ойластырады. Қалдырған хатта өзіндік кінә мотиві, осы
жасалып отырған іске жақындарының қатысының жоқтығы
байқалады. Немесе өзінің өліміне кінәлілерді жазып қалдырады.

6. Суицидалдық әрекетке әсер етуші себептер
І. Жанұядағы конфликт:
 туыстарының және қоршаған адамдардың әділетсіз болуы;
 “сүйікті” адамынан айырылу;
 жоспарының орындалуына кедергі жасау;
 сүйікті адамының мінез-құлқын, қасиетін ұнатпау;
 жалғыз қалу,
 сәтсіз махаббат;
 басқалардың оған жеткілікті көңіл бөлмеуі,
ІІ. Психикалық күй:
 дені сау адамның реалды конфликтіге ұшырауы;
 паталогиялық себептер (психиканың бұзылуы)
ІІІ. Физикалық күй:
 соматикалық аурулар, физикалық азап көру;
 ажарсыз кемтар болу.

7. ІV. Қоғамға қарсы конфликтінің туындауы:
 қылмыстық жауапкершіліктен қорқу;
 ұяттан, жазадан қорқу;
 өзін-өзі кінәлау.

V. Кәсіптік және білім саласындағы конфликтінің туындауы:
 жұмыстағы, оқудағы сәтсіздік;
 жұмыстағы немесе оқудағы әділетсіздіктің болуы.
VІ. Материалды-тұрмыстық қиыншылықтар.
VІІ. Басқа да себептер.
Денсаулығының нашарлығынан
2. Қаражат қиындығынан
3. Өмір сүрудің ауырлығынан
4. Құмарлықтан
5. Отбасы келіспеушілігінен
6. Рухани дерттен
7. Жазасын өтеуден жалтарудан
8. Белгісіз күйі

8. Сөзді белгілер
- Өзіне-өзі қол жұмсауға дайындалған адамдар, әдетте, өзінің
жанының,психикалық күйін айтады;
-Өлім туралы айтуы мүмкін:”Мен әрі қарай өмір сүргім
келмейді”, “Мен өзіме қол жұмсағым келеді”;
-“Мен ешкімге проблема болмаймын”;
-Өзіне қол жұмсау тақырыбында көп әңгіме айтуы;
-Өлім сұрақтарына аса қызығушылық білдіру.
Мінез-қылықты белгілер
- Өзіне ыстық жеке заттарын тарату;
- Өзі араздасып жүрген адамдармен ымыраға келу;
- Тамаққа тәбетінің шамадан тыс артуы немесе күрт
төмендеуі;
- Ұйқы уақытының өзгеруі;
- Киім киісіне мән бермеуі;
- Сабаққа себепсіз қатыспау;
- Әлсіздіктің, үмітсіздіктің, өмірден түңілудің белгілерін
таныту;
- Сенімсіз, үрейлі белгілерді көрсету.

9. Жағдайлы белгілер
- Әлеуметтік оқшауланған болса;
- Тұрақсыз ортада тұруы, түсініксіз жағдайлар, ішімдік ішетін
адамның болуы, үнемі ұрыс-керіс, жанұядағы тұрақсыздық;
- Зорлық зомбылықтың куәсі болу, өзін зорлаудың құрбаны
ретінде сезіну;
- Ауыр жағдайды бастан кешірген болса.

10. Мектеп психологының аутодеструктивті
мінез-құлықты және зорлық-зомбылықты
алдын алу бойынша жүргізетін жұмыс
жүйесі
Диагностикалық
жұмыс
Оқушылармен Ата-аналармен Мұғалімдермен
Дамыту-түзету
жұмысы
Кеңес беру
Алдын алу
жұмысы
Сараптамалық
жұмыс
Мұғалімдермен

11. Мектепке жаңадан келген оқушылармен жеке психологиялық
жұмыстар қорытындысы. (директор жанындағы кеңес, қазан)
Қауіп-қатер тобындағы оқушылармен, ата-аналарымен,сынып
жетекшілерімен жүргізілген жеке психологиялық-педагогикалық
жұмыстар қорытындысы. (директор жанындағы кеңес, қараша)
Патронаттық, аз қамтылған және т.б категориядағы балалармен
жеке психологиялық-педагогикалық жұмыстар туралы ақпарат.
(директор жанындағы кеңес, қараша)
7-11 сынып оқушылары арасында қобалжуы жоғары балаларды
анықтау, олармен жеке жұмыстар жүргізу қорытындысы.
(директор жанындағы кеңес, желтоқсан)
Өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алу мақсатында Жол картасы
бойынша оқу-тәрбие процесіне қатысушылардың барлығының
өзара іс-қимылы (өндірістік кеңес, қаңтар)
Мектепте 2020-2021 оқу жылында жыл бойы жүргізілген
диагностикалық жұмыстар негізінде анықталған «Ерекше
назардағы» оқушылармен жүргізілген жұмыс қорытындысы.
(директор жанындағы кеңес, наурыз)

12.  Оқушылардан аутодеструктивті және зорлық-зомбылықты алдын алу
бойынша анонимді сауалнама алынды;
 7 сынып оқушыларынан «Мазасыздық деңгейін анықтауға арналған
Резапкина тестісі»; (Онлайн тест пад бағдарламасы арқылы)
 8-11 сынып оқушыларынан Мазасыздық деңгейін анықтауға арналған
Спилберг-Ханин тестісі алынды.
«Қауіп-қатер» және «Ерекше назардағы» тобындағы балалардан тағы
қосымша:
- «Үй, ағаш, адам»;
- «Жасөсіпірімдердің сыни жағдайларын анықтауға арналған тест» атты
әдістемелері өткізілді.

13. Мектепте жүргізілген алдын-алу және дамыту-түзету
жұмыстар
Оқушылармен осы уақытқа дейін төмендегідей суицидті мінез-құлықты
және зорлық-зомбылықты алдын алу бойынша:
1.«Қашықтықтан оқыту кезінде оқушыларды психологиялық тұрғыдан
қолдау» баяндамасы. (қыркүйек)
2.«Оқушыларға қиындық жағдайдан қалай шығуға болады?» әңгіме,
жадынама таратылды. (қыркүйек)
3.«Мазасыздықтан арылуға қалай болады?» жадынама таратылды. (қазан)
4.«Жаңа ортаға қалай бейімделу керек? » жадынама таратылды. (қазан)
5.«Эмоционалды қысымнан арылу жолдары» кеңес-дәрістер берілді.
(қараша)
6. Әр түрлі музыкалық релаксациялық видеороликтар жіберілді.(қараша)
7.«Кибербуллинг, буллинг» тақырыбы бойынша зум арқылы кездесу
ұйымдастырылды және т.б (желтоқсан)
8. «Өмір қымбатсың маған!» тренинг жаттығулары өткізілді. (қаңтар)
9. «Қолыңды өмірге соз!» акциясы ұйымдастырылды және т.б (ақпан)

14. 7-11 сынып оқушыларының ата-аналарымен жүргізілген
жұмыстар:
1.«Қашықтықтан оқыту кезінде ата-ана мен оқушыларды
психологиялық тұрғыдан қолдау» баяндамасы.
(Ата-аналар жиналысы, қыркүйек)
2.«Уақытша қашықтықтан оқытылатын балалардың ата-аналарына
психологиялық ұсыныстар» берілді.(қазан)
3.«Ата-аналарға баланың бойындағы қобалжуды анықтауға
көмектесу» жадынама (қараша)
4.«Жаңадан келген балаларға көмек » жадынамасы таратылды. (қазан)
5.«Балалар мен жасөсіпірімдердің психикалық денсаулығы» ақпарат
(қазан)
6.«Өмірге қолыңды соз» акциясы аясында «Қиын жағдайда не істеу
керек?» дәріс
7.«Ата-аналарға балалардың интернетті қауіпсіз пайдалану жөніндегі
ұсыныстар» (қараша)
8. Әр түрлі релаксациялық видеороликтер жіберілді.(желтоқсан)
9. «Ата-ана мен жасөспірім» тренинг жаттығулары берілді және
т.б(қаңтар)

15. Мұғалімдермен жүргізілген жұмыстар
1. «Қашықтықтан оқытуды ұйымдастыру» туралы ақпарат
берілді. (қазан)
2. «Психологиялық денсаулықты сақтау бойынша» жадынама
таратылды. (қараша)
3. Әр түрлі релаксациялық жаттығулар бар видеороликтер.
(желтоқсан)
4. «Махаббат сабағы» тренингі ұйымдастырылды және т.б
(ақпан)

16. Мектеп жантанушысы суицидті мінез-құлықты және зорлық-
зомбылықты алдын алу бойынша жеке және топтық кеңес
берулер өткізеді.
Оқушылардың ВК интернет желісіне сынып
жетекшілері және әр түрлі топтарға мектеп психологы
мониторинг жүргізеді.

17. II.Кәмелетке толмағандарға қатысты
тұрмыстық зорлық-зомбылықты алдын алу
Зорлық-зомбылық - әлсіз және қорғансыз
адамдарға (балаларға) күш қолдану немесе
психологиялық шабуылдар.
Бірақ зорлық-зомбылық әрекетсіздікте болуы
мүмкін, бұл баланың физикалық және психикалық
денсаулығына қауіп төндіреді.
Егер зорлық-зомбылық пен отбасы бір болса,
екі есе қауіпті.

18. Жалпы зорлық белгілері:
баланың шоғырлана алмауы,
есте сақтау қабілетінің бұзылуы
өзін-өзі жек көру, өзін-өзі бағалаудың болмауы, өзін-өзі
бағалаудың төмендігі,
Пессимизм
бүкіл әлемге, әсіресе ересектерге,
ашуланшақтық немесе агрессия,
созылмалы қорқыныш сезімі, ұялу, кінәлілік,
қоғамнан бөліну,
Депрессия

19. Зорлық-зомбылықтың салдары
Зорлықты бастан кешірген бала немесе жасөспірім қорқыныш, шатасу, ұят,
күшсіздік сезінеді. Көбінесе өзін кінәлайды және болған жағдайдың
себепшісі және себепшісі ретінде қабылдайды. Кейде ол өзінің мінез-
құлқын немесе отбасындағы жағдайды себеп деп санайды. Басқа
салдарларға сенім мен әлеуметтік шеңбердің төмендеуі жатады.
Көптеген реакциялар баланың жасына байланысты:
-3 жасқа дейінгі балалар. Танымал реакциялар арасында: қорқыныш,
аралас сезім, агрессия, тәбеттің жоғалуы.
-Мектеп жасына дейінгі балалар. Мазасыздық, тартыншақтық, кінә мен
ұят, аралас сезім, жиіркеніш және дәрменсіздік сезімдері байқалады.
-Кіші мектеп оқушылары. Оқушының отбасындағы рөлі, үлкендерге деген
екі ұштылық, қорқыныш, ұят, жиіркеніш және бүкіл әлемге сенімсіздік
бар.
-Кіші жасөспірімдер. Депрессия, сенсорлық босату алдыңғы салдарға
қосылады (сезім мен сезімдер жоқ).
-Үлкен жасөспірімдер. Ересектермен, ұялшақтықпен, кінәлілікпен,
ересектермен қарым-қатынастағы сезімдермен, девиантты мінез-
құлықпен, пайдасыздықпен сипатталады.

20. Қостанай қ. білім бөлімі «Кәмелетке толмағанға қатысты зорлық-
зомбылық және қатыгездікпен қарау фактілерін анықтау және олармен
жұмыс істеу бойынша ведомствоаралық өзара іс-қимыл жөніндегі
нұсқаулықты бекіту туралы» 2020 ж. 31 желтоқсандағы №569 ҚР
білім және ғылым Министрлігімен бекітілген бұйрығы туралы
хатының негізінде мектепте арнайы бұйрық шығарылды.
«Кәмелетке толмағанға қатысты зорлық-зомбылық және
қатыгездікпен қарау фактілерін анықтау және олармен жұмыс істеу
бойынша ведомствоаралық өзара іс-қимыл жөніндегі нұсқаулықпен
мектеп ұжымы таныстырылды

21. Зорлық-зомбылықты алдын алу бағыты бойнша мынадай іс-шаралар
жүргізілді:
 Оқушылар арасында арнайы сауалнама алынды; (жыл бойы)
 Ата-аналар қауымы үшін «Зорлық-зомбылықтың алдын алу. Отбасы, мектеп,
қоғам мәселесі» атты қоғамдық ұйымдарды тартумен онлайн семинар-жиналыс
ұйымдастыру. Қостанай облысы әкімдігі Білім Басқармасының «Психологиялық
қолдау және қосымша білім беру өңірлік орталығы» КММ ұйымдастырылуымен
ата-аналар жиналысы өткізілді; (қараша)
 «Зорлық-зомбылықсыз әлемді қалай құруға болады!»жоғары буын оқушылары
арасындағы үздік эссе байқауының қорытындысын шығару және жеңімпаздарды
марапаттау (онлайн форматта, қараша)
 Жоғары сынып оқушылары үшін онлайн форматта «Біз өз проблемаларымыз
туралы» сынып сағатын өткізілді (9-11 сыныптар).Қоғамдағы зорлық-
зомбылыққа байланысты өзекті мәселелерді талқыланды. (қараша-желтоқсан)
 10-11 сынып оқушылары арасында «Зорлық-зомбылықсыз әлемді қалай құруға
болады» атты үздік эссе байқауын ұйымдастырылды; (желтоқсан)
 Мектеп инспекторы «Адам құқықтары жөніндегі негізгі құжаттар» онлайн
дөңгелек үстел өткізді. (қаңтар)
 Кәмелетке толмағандарға қатысты қатыгез қарау және зорлық-зомбылық
мәселелері бойынша сенім телефоны туралы ақпарат жеткізілді; (қазан)
 Әлеуметтік педагог пен сынып жеткшілер қатысуымен рейдттер
ұйымдастырылды; (жыл бойы)
 «Зорлық-зомбылықсыз балалық шақ» семинар сынып жетекшілер өткізді.
(желтоқсан)

22. Жалпы:
Қалалық есепте – 1 оқушы;
«Қауіп-қатер» тобындағы – 1 оқушы;
«Ерекше назар» тобында – 10 оқушы.
Мектепте кәмелетке толмағандарға
қатысты зорлық-зомбылық фактілері
анықталған жоқ.

23. отбасы

24. Егер жанжал қазірдің өзінде өршіп кетсе,
сіз тоқтап, өз кінәсіздігіңізді біліп,
үндемеуіңіз керек.

25. Бала жасөспірімге жеткенде, оған қойылатын барлық талаптарды
үш шартты топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа орындалуы талқыланбаған талаптар кіреді (үйге
белгілі бір уақытқа оралу, кідірген кезде қоңырау шалу).
Екінші топқа талаптар, ата-аналар ретінде жасөспіріммен
талқылауға дайын нұсқалар кіреді (компьютерде қанша уақыт өткізу
керек, бос уақытты қалай жоспарлау керек).
Үшінші топқа баланың өзі шешетін нәрсе кіреді, бірақ сіз қажет
болған жағдайда (кіммен дос болу керек, қандай үйірмелерге бару
керек) оған қолдау немесе кеңес беруге дайынсыз.

26.  Балаңызбен байланыста болыңыз.
 Өмірдегі және болашақтағы перспективалар туралы сөйлесіңіз.
 Баламен маңызды тақырыптар туралы сөйлесіңіз: өмір деген не?
Өмірдің мәні неде? Достық, махаббат, өлім, сатқындық деген не?
 Баланың түсінуі үшін бәрін жасаңыз: өмірдің өзі өмір сүруге тұрарлық
құндылық.
 Балаға жеңіліс тәжірибесі де, жетістікке жету тәжірибесі де маңызды
екенін айтыңыз.
 Сүйіспеншілік пен қамқорлық көрсетіңіз, баланың сыртқы
дөрекілігінің артында не тұрғанын анықтаңыз.
 Баланың бостандығы мен еркіндігінің арасындағы тепе-теңдікті
табыңыз.

27. Балаларды отбасылық жанжалдарды шешуге араластырмаңыз.
Балаға отбасылық бюджет қаражатын бөлуге қатысуға
мүмкіндік беріңіз.
Балаға әртүрлі мәселелерді шешуге көмектесіңіз:
 Балаға сеніңіз, кездейсоқ әзілдермен кешіріңіз, талаптарға
адал, дәйекті болыңыз.
Егер сіз қандай да бір себептермен баламен байланыста бола
алмағаныңызды түсінсеңіз, маманға уақытында хабарласыңыз.

28. 1. Баланы тәрбиелеуде махаббат қана емес, сонымен бірге белгілі бір білім қажет.
2. Жақсылықты көруге тырысыңыз.
3. Өз балаңызға үлгі болыңыздар.
4. Балаларды құрметтеңіз.
5. Ата-ана ережелерінде және балаға қойылатын талаптарда тұрақты болыңыз.
6. Балаларды тыңдап, олардың пікірлерін ескеруді үйреніңіз.
7. Шектерді орнатыңыз.
8. Кешіруді үйреніңіз.
9. Сүйіспеншілігіңізді көрсетіңіз.
10. Шыдамды болыңыз.
11. Абай болыңыз және мұқият болыңыз.
12. Есіңізде болсын, балалар мен жасөспірімдер үшін авторитарлық тәрбие стилі
тиімсіз және тіпті қауіпті.
13. Балаңызға сеніңіз, кездейсоқ әзілдер кешіріңіз, талаптарда әділ және дәйекті
болыңыз, ашуланбаңыз.

35.  Сіз баланы күн сайын сүйесіз бе, жылы сөздер айтасыз ба немесе
онымен әзілдесесіз бе?
 Сіз онымен әр кеш сайын сөйлесіп, оның күнін талқылайсыз ба?
 Аптасына бір рет онымен бос уақытты өткізіңіз (кино, туыстарға бару,
таза ауада серуендеу және т. б.)?
 Сіз онымен туындаған отбасылық мәселелерді, жағдайларды,
жоспарларды талқылайсыз ба?
 Сіз оның достарының атын білесіз бе?
 Сіз балаңыздың не істегенді ұнататынын білесіз бе?
 Сіз оның сүйіспеншілігінен, жанашырлығынан хабардарсыз ба?
 Сіз оның жаулары, жаман құмарлары туралы білесіз бе?
 Мектепте оның сүйікті пәні қандай екенін білесіз бе?
 Оның мектепте сүйікті мұғалімі кім екенін білесіз бе?
 Сіз оның мектептегі ең ұнатпайтын мұғалімі қандай екенін білесіз бе?
 Сіз алдымен татуласуға, сөйлесуге барасыз ба?

36. *Егер сіз барлық сұрақтарға «ИӘ» деп жауап
берсеңіз, онда Сіз дұрыс ата-ана жолындасыз,
жағдайды бақылауда ұстайсыз және қиын
уақытта балаңызға көмекке келе аласыз.
*Егер сізде «ЖОҚ» болса, онда Сіз дереу
өзгеруіңіз керек, балаңызды апатқа
ұшырамай тұрғанда тыңдаңыз!