1. Topik Proses Dalaman
2 Penerbitan Bahasa,
Pertuturan dan
Komunikasi
HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
1. Mentakrifkan konsep pemerolehan bahasa;
2. Membandingkan antara tiga teori pemerolehan bahasa;
3. Mengaitkan fungsi otak dalam pemerolehan bahasa; dan
4. Menghuraikan proses yang terlibat dalam penerbitan pertuturan.
PENGENALAN
Dalam topik yang lalu, kita telah mengenal beberapa teori huraian bahasa.
Antaranya ialah teori tradisional, struktural, transformasi generatif dan teori
fungsional.
Dalam topik ini pula kita akan melanjutkan perbincangan dengan meneliti
beberapa teori pemerolehan bahasa. Tahukah anda, cara manusia memperoleh
bahasa merupakan salah satu aspek yang penting dalam bidang psikolinguistik?
Walaupun terdapat banyak teori pemerolehan bahasa, namun untuk topik ini,
kita akan berkenalan dengan tiga teori pemerolehan bahasa, iaitu teori
behaviouris, teori mentalis dan teori interaksionalis sahaja.

2. TOPIK 2 PROSES DALAMAN PENERBITAN BAHASA, PERTUTURAN DAN 15
KOMUNIKASI
2.1 TAKRIF PEMEROLEHAN BAHASA
Sebelum kita membincangkan teori pemerolehan bahasa dengan lebih lanjut, kita
harus memahami konsep pemerolehan bahasa dahulu.
Menurut Lyons (1994), bahasa ialah nurani. Oleh hal demikian, bahasa tidak
diperoleh secara semula jadi tetapi tumbuh atau menjadi matang secara organik.
Kamus Linguistik (1997), mentakrifkan pemerolehan bahasa sebagai proses
pembelajaran bahasa daripada satu aspek hingga keseluruhannya. Maksudnya,
proses seseorang penutur seperti kanak-kanak menjadi penutur jati bagi bahasa
natifnya, atau proses seseorang kanak-kanak ataupun dewasa menjadi penutur
bahasa kedua. Mangantar Simunjuntak (1987), berpendapat bahawa
pemerolehan bahasa ialah proses yang berlaku di dalam otak seseorang kanak-
kanak sewaktu memperoleh bahasa ibundanya. Dalam bidang psikolinguistik,
konsep pemerolehan bahasa selalunya dikaitkan dengan pembelajaran bahasa
pertama.
2.2 TEORI PEMEROLEHAN BAHASA
Terdapat pelbagai pandangan dalam kalangan ahli bahasa tentang pemerolehan
bahasa. Oleh sebab pandangan yang berbeza-beza ini, maka wujud pelbagai teori
pemerolehan bahasa. Seperti yang telah dinyatakan di dalam bahagian
pengenalan, terdapat banyak teori pemerolehan bahasa, namun begitu kita
hanya akan meneliti tiga teori pemerolehan bahasa, iaitu teori behaviouris, teori
mentalis, dan teori interaksionalis dalam bahagian ini. Kita sudah pun
membincangkan bahawa pemerolehan bahasa ialah cara seseorang mempelajari
bahasa pertamanya. Sekarang kita akan mengenal teori-teori pemerolehan
bahasa yang dikemukakan oleh ahli bahasa pula.
Kita bermula dengan mengenal teori behaviouris terlebih dahulu. Teori ini
dipelopori oleh B.F. Skinner. Beliau mengemukakan pandangan bahawa
pemerolehan bahasa adalah berdasarkan pelaziman operan, iaitu rangsangan
yang diasaskan kerana ganjaran atau peneguhan.
2.2.1 Teori Behaviouris (Skinner)
Teori Behaviouris adalah berasaskan pemerolehan bahasa pertama oleh kanak-
kanak. Teori ini juga dikenali sebagai teori mekanis. Biasanya kanak-kanak
belajar bahasa secara tidak formal melalui proses peniruan daripada ahli
keluarganya, khususnya daripada ibu bapanya. Oleh hal demikian, ibu bapa
menjadi model bahasa bagi anak mereka. Kanak-kanak menguasai bunyi-bunyi

3. 16 TOPIK 2 PROSES DALAMAN PENERBITAN BAHASA, PERTUTURAN DAN
KOMUNIKASI
dan menyebut perkataan yang telah didengar oleh mereka secara berulang kali
sehingga mereka dapat melafazkannya dengan betul. Behaviorisme
berpandangan bahawa bahasa merupakan satu tabiat yang diperoleh.
Kelihatan teori ini menekankan peri laku, dan individu banyak belajar melalui
pengalaman daripada otaknya. Teori ini tidak mementingkan fungsi mental dan
perkara yang dikaji dalam teori ini ialah data, iaitu kalimat-kalimat yang dapat
diamati dan diukur. Teori ini berpandangan bahawa bahasa terjadi hasil
daripada operasi rangsangan dan gerak balas yang bergantung pada ciri-ciri
naluri manusia. Justeru bahasa ialah proses peri laku yang berdasarkan operasi
rangsangan dan respons. Golongan behaviouris berpendapat bahawa
pemerolehan adalah sesuatu perlakuan yang terjadi melalui ulangan perlakuan
itu.
Perkara-perkara seperti latihan dan latih tubi amat penting dijalankan dengan
kerap untuk membolehkan pemerolehan bahasa berlaku sehingga menjadi
amalan kebiasaan. Dengan ini, kemahiran bahasa dapat diperoleh. Oleh hal
demikian, murid-murid hendaklah diberi peluang untuk berlatih berulang kali
bagi membentuk tabiat dalam diri mereka. Hal ini bermakna bahawa bahasa
dikuasai melalui proses pengulangan kerana teori ini beranggapan bahawa
penguasaan bahasa merupakan proses mekanis yang tiada kena-mengena
dengan fikiran atau daya mental.
2.2.2 Teori Mentalis (Chomsky)
Teori mentalis berpendapat bahawa pemerolehan bahasa sebagai proses
pemikiran yang melibatkan aktiviti mental. Teori ini yang juga dikenal sebagai
teori kognitif menjelaskan bahawa bahasa sebagai pengetahuan yang dihasilkan
melalui proses dalam otak. Oleh itu, menurut teori ini, bahasa ialah aktiviti
mental yang merupakan kebolehan semula jadi manusia. N. Chomsky, salah
seorang pelopor teori ini berpendapat bahawa manusia dilahirkan bersama
Peranti Pemerolehan Bahasa (Language Acquisition Device) atau LAD. Alat ini
menyebabkan manusia mempunyai kebolehan semula jadi untuk menguasai
bahasa.
Mangantar (1987), juga berpendapat bahawa manusia memang dilahirkan
bersama sesuatu yang membolehkannya berbahasa dengan mudah dan cepat.
Beliau menyebut hal ini sebagai hipotesis nurani, iaitu sesuatu yang dibawa lahir
atau yang berada di dalam manusia. Sebenarnya, hipotesis ini pernah
dikemukakan oleh Chomsky.

4. TOPIK 2 PROSES DALAMAN PENERBITAN BAHASA, PERTUTURAN DAN 17
KOMUNIKASI
Golongan mentalis berpendapat bahawa seseorang kanak-kanak menggunakan
keupayaan yang sedia ada pada mereka untuk merumus dan membentuk ayat
mengikut sistem bahasa yang mereka peroleh.
Golongan ini juga berpendapat bahawa manusia mempunyai kompetens
(competence) dan prestasi (performance) bahasa. Kompetens di sini dapat
diertikan sebagai rumus-rumus yang ada dalam mental manusia. Manakala
prestasi ialah aspek penggunaan bahasa oleh penutur berdasarkan kecekapan
bahasa manusia. Oleh hal demikian, teori ini mengutamakan proses berfikir
berbanding dengan perlakuan manusia.
2.2.3 Teori Interaksionalis (Bloom)
Teori interaksionalis berkembang pada tahun-tahun 60-an dan 70-an. Terdapat
beberapa ahli bahasa mempelopori teori ini, antaranya ialah Bloom, Bowennan,
Cromer dan Halliday.
Menurut Noor Aina Dani (2007), golongan interaksionalis kelihatan telah
berkompromi dengan mengambil jalan tengah antara teori behavourisme dan
mentalis. Mereka berpendapat bahawa persekitaran luaran dan faktor bawaan
semula jadi memainkan peranan yang sama penting dalam pemerolehan bahasa
oleh kanak-kanak. Kanak-kanak selain menerima latihan bahasa yang pasif
daripada ibu bapa mereka, juga dapat memproses bahasa secara aktif kerana
memiliki struktur dalaman dalam pemerolehan bahasa. Faktor-faktor seperti
persekitaran sosial, pematangan, biologi dan kognitif memainkan peranan
penting dalam perkembangan bahasa kanak-kanak. Faktor-faktor ini saling
berinteraksi lalu melakukan penyesuaian antara satu sama lain. Terdapat dua
pendekatan utama bagi golongan interaksionalis seperti berikut:
Pendekatan kognitif
Pendekatan sosial
Pemahaman kanak-kanak tentang bahasa berakar umbi daripada perkembangan
kognitif; dan perkembangan bahasa juga terlahir sebagai akibat persekitaran
sosial yang disediakan oleh ibu bapa mereka. Interaksi sosial antara kanak-kanak
dan ibu bapa amat penting kerana memberikan pengalaman bahasa bagi kanak-
kanak.
Halliday (1975), salah seorang tokoh interaksionalis, beranggapan bahawa
perkembangan bahasa kanak-kanak melibatkan proses kognitif dan proses
interaksi bahasa. Beliau berpendapat bahawa kanak-kanak memperoleh bahasa
kerana mereka mempunyai keperluan untuk berinteraksi dengan ahli
masyarakat dalam persekitaran mereka. Halliday juga berpendapat bahawa

5. 18 TOPIK 2 PROSES DALAMAN PENERBITAN BAHASA, PERTUTURAN DAN
KOMUNIKASI
proses kognitif penting dalam perkembangan bahasa, khususnya dalam usaha
kanak-kanak mentafsirkan makna yang terdapat dalam situasi sosial mereka dan
kemudian menggambarkan makna tersebut dalam bentuk bahasa.
SEMAK KENDIRI 2.1
(a) Apakah itu teori pemerolehan bahasa?
(b) Bandingkan teori pemerolehan bahasa secara mekanis dan
mentalis.
2.3 EVOLUSI PERTUTURAN
Dalam bahagian ini, kita akan mempelajari evolusi pertuturan, iaitu
perkembangan secara beransur-ansur pertuturan atau bahasa dalam kalangan
manusia. Sebelum itu, kita perlu mengenali fungsi dan mekanisme otak.
Mekanisme otak bermaksud cara otak kita menjalankan fungsi bahasa. Selain itu,
kita akan memahami kaitan antara pembentukan bahasa dengan fungsi otak.
2.3.1 Fungsi Otak dan Mekanisme Otak
Otak merupakan organ manusia yang amat kompleks sifatnya. Otak
menjalankan pelbagai fungsi dan ada cara otak itu berfungsi. Otak memegang
peranan penting dalam proses pembelajaran. Walau bagaimanapun, kita hanya
dapat memahami sebahagian daripada fungsinya, dan beberapa daripada
fungsinya adalah berkaitan dengan bahasa.
Sekarang kita akan meneliti bahagian-bahagian organ ini secara terperinci. Otak
manusia dapat dibahagikan kepada dua bahagian, iaitu bahagian bawah dan
bahagian atas. Bahagian bawah dikenal dengan nama batang otak manakala
bahagian atas sebagai serebrum. Batang otak memastikan badan kita sentiasa
hidup dengan mengawal pernafasan, degup jantung, dan sebagainya. Serebrum
pula merupakan bahagian yang amat penting bagi kehidupan kita kerana
bahagian ini menjana bahasa. Selain itu, serebrum juga mengintegrasikan
manusia dengan persekitarannya.
Serebrum dibahagikan kepada dua bahagian, iaitu hemisfera kiri dan hemisfera
kanan. Lihat Rajah 2.1. Kedua-dua bahagian hemisfera ini dihubungkan oleh tisu
yang disebut korpus kalosum.

6. TOPIK 2 PROSES DALAMAN PENERBITAN BAHASA, PERTUTURAN DAN 19
KOMUNIKASI
Rajah 2.1: Bahagian utama hemisfera
Bahagian otak yang penting ialah medula, pons, talamus, korteks, dan korpus
kalosum. Medula berperanan dalam hal seperti pernafasan, degup jantung,
pemindahan, kordinasi pergerakan, tindak balas di luar kawalan, penghadaman
dan emosi. Pons pula dikaitkan dengan refleksi manakala talamus berkaitan
dengan pertuturan dan bahasa. Korteks terdiri daripada enam lapisan tisu yang
berkedut dan bengkok-bengkok. Korpus kalosum berperanan sebagai penyelaras
proses mental bagi kedua-dua hemisfera.
Rajah 2.2: Hemisfera Kanan dan Kiri
(Disesuaikan daripada, Pengantar Psikolinguistik, hlm. 153)
Setiap hemisfera dibahagikan kepada empat bahagian, iaitu cuping frontal,
cuping parietal, cuping temporal, dan cuping oksipital. Lihat Rajah 2.2. Setiap
satu hemisfera mempunyai tugas utama. Hemisfera kiri bertugas untuk
mengawal bahasa, operasi logik, analitik, dan matematik. Sementara itu,
hemisfera kanan bertugas untuk mengawal emosi, mengecam muka, dan
mengenal struktur badan. Pematangan fungsi tertentu otak, khususnya fungsi
verbal menjadi mantap di hemisfera kiri. Hal ini disebut sebagai lateralisasi.

7. 20 TOPIK 2 PROSES DALAMAN PENERBITAN BAHASA, PERTUTURAN DAN
KOMUNIKASI
2.3.2 Bahasa dan Otak
Setelah mengenal bahagian-bahagian otak dan beberapa banyak fungsinya, tentu
timbul persoalan bagaimanakah bahasa dibentuk dalam otak, dan apakah kaitan
antara bahasa dengan otak?
Kita telah mempelajari bahawa otak ada pelbagai fungsi dan sebilangan
fungsinya adalah berkaitan dengan bahasa. Pertamanya, kita mendapati bahawa
otak mengawal proses kognitif yang terlibat dalam hal menghasilkan bahasa
atau untuk memahami bahasa. Jalur motor pula terlibat dalam hal artikulasi,
iaitu pergerakan otot-otot lidah, bibir dan anak tekak.
Seterusnya, kita akan mengenal pasti cara-cara otak membantu kita memperoleh
bahasa. Seperti yang dibincangkan pada awal, beberapa daripada bahagian otak
terlibat dalam struktur dan fungsi bahasa. Sebenarnya, otak memberikan tugas
kepada hemisfera otak, iaitu hemisfera kiri dan kanan. Operasi bahasa, logik dan
analisis, serta matematik bertahap tinggi biasanya berlaku di hemisfera kiri.
Sementara itu, hemisfera kanan cukup berkesan dalam hal mengenal emosi,
mengecam muka, dan mengambil kira struktur perkara secara global tanpa
sebarang analisis. Kita menyebut bidang tugas hemisfera kiri dan kanan sebagai
lateralisasi. Lateralisasi otak menjelaskan bahawa otak mempunyai
tanggungjawab khusus untuk mengembangkan bahasa.
Kita memang cukup tertarik dengan lateralisasi bahasa, iaitu bahagian-bahagian
otak yang terlibat dalam penggunaan bahasa. Kajian menunjukkan bahawa
bahasa berpusat di hemisfera kiri dalam kalangan orang yang menggunakan
tangan kanan. Ada kalanya bahasa berpusat di hemisfera kanan bagi orang kidal.
Kini terdapat pandangan baharu tentang lateralisasi. Pandangan itu menyatakan
bahawa hemisfera kiri memberi tumpuan kepada operasi bahasa yang cepat,
manakala yang kanan memberi tumpuan kepada proses pemaknaan yang tinggi.
Dalam kebanyakan manusia, kemahiran bahasa kelihatan muncul khususnya di
hemisfera kiri. Sebagai contoh, jika seseorang mengalami cedera parah dalam
kemalangan di bahagian otaknya, iaitu di hemisfera kiri, orang itu sudah tentu
akan mengalami impaknya. Kemungkinan kebolehan berbahasa orang tersebut
akan terjejas.
Oleh itu, kita dapat merumuskan bahawa beberapa banyak bahagian otak
terlibat dalam fungsi bahasa, iaitu dalam hal penerbitan pertuturan dan
pemahaman pertuturan. Antaranya ialah hemisfera kiri dan talamus yang
memainkan peranan dalam penerbitan bahasa.

8. TOPIK 2 PROSES DALAMAN PENERBITAN BAHASA, PERTUTURAN DAN 21
KOMUNIKASI
SEMAK KENDIRI 2.2
(a) Otak mempunyai banyak fungsi yang berkaitan dengan bahasa.
Bolehkah anda senaraikan fungsi tersebut?
(b) Apakah perbezaan peranan antara hemisfera kiri dan hemisfera
kanan yang terdapat dalam otak?
2.4 PROSES PENERBITAN BAHASA DALAM
PERTUTURAN DAN KOMUNIKASI
Salah satu tujuan psikolinguistik adalah untuk mengetahui cara pertuturan
dihasilkan dan difahami dalam konteks komunikasi sehari-hari. Oleh itu, proses
kita menerbitkan pertuturan (speech) merupakan salah satu aspek yang dikaji
dalam ilmu psikolinguistik. Oleh itu, dalam bahagian ini kita akan meneliti
proses penerbitan bahasa dalam pertuturan dan kemudian meneliti cara
pertuturan bahasa itu digunakan dalam komunikasi. Sebenarnya, penerbitan
pertuturan mengkaji segala proses mental yang berlaku dalam otak ketika
seseorang cuba berfikir.
Terlebih dahulu, kita perlu memahami konsep penerbitan bahasa (language
production). Penerbitan bahasa dapat diertikan sebagai aktiviti atau proses
mental yang terlibat dalam hal menghasilkan, memahami lalu memperoleh
bahasa oleh kanak-kanak atau orang dewasa. Ketika kita menghasilkan
pertuturan atau ketika mendengar dan memahami sesuatu pertuturan, terdapat
huraian yang berlaku dalam otak kita. Aktiviti inilah yang dikenal sebagai
pemprosesan bahasa.
Menurut Levelt (1989), proses penerbitan pertuturan dapat dibahagikan kepada
tiga aspek, iaitu konseptualisasi (conceptualisation), formulasi (formulation) dan
pelaksanaan (articulation). Semasa konseptualisasi, seseorang penutur
membentuk sesuatu niat lalu memilih maklumat yang relevan daripada ingatan
atau persekitaran sebagai persediaan untuk membina pertuturan yang
dihasratkan. Inilah yang disebut sebagai proses peringkat mesej (message-level
processes).
Proses formulasi pula melibatkan hal menterjemahkan konsep yang diwakili itu
ke dalam bentuk bahasa. Akhirnya, proses pelaksanaan pula melibatkan
perancangan fonetik dan artikulasi pertuturan.
Sebenarnya, apabila seseorang hendak bertutur, dia harus melibatkan tiga
operasi seperti berikut:

9. 22 TOPIK 2 PROSES DALAMAN PENERBITAN BAHASA, PERTUTURAN DAN
KOMUNIKASI
Operasi semantik dalam proses penerbitan melibatkan pemilihan perkataan yang
sesuai dengan idea dan makna yang dihasratkan. Proses memilih kata ini disebut
sebagai pengleksikalan (lexicalisation). Operasi sintaksis pula merupakan hal
pemilihan pola ayat yang sesuai dan dalam pola ayat inilah semua perkataan
yang terpilih itu disusun. Operasi fonologi pula melibatkan tugas menerbitkan
idea dalam bentuk bunyi bahasa yang dihasilkan oleh sistem ujaran seperti lidah.
Permulaan proses penerbitan ada kaitan dengan proses pemahaman. Oleh sebab
proses pemahaman merupakan proses mental, kita perlu membuat persepsi dan
kemudian memproses bunyi-bunyi yang didengar atau dituturkan itu. Jadi
proses pemahaman melibatkan tiga gerak laku yang berurutan, iaitu
menanggapi maklumat deria dan mengenalpastikannya, menentukan makna
perkataan, dan memproses perkataan yang telah ditentukan maknanya menurut
kaedah semantik yang betul (Zulkifli Hamid, 1994).
Kita perlu faham bahawa proses penerbitan bahasa akan terbantut jika berlaku
kerosakan kepada otak kita. Umpamanya, afasia merupakan keadaan kekacauan
bahasa yang dialami oleh seseorang setelah mengalami kerosakan otak. Keadaan
tersebut akan menyebabkannya tidak dapat menerbitkan pertuturan yang baik.
SEMAK KENDIRI 2.3
Dengan memahami proses penerbitan bahasa yang betul, bincangkan
bagaimana ia dapat memperbaiki proses komunikasi anda?

10. TOPIK 2 PROSES DALAMAN PENERBITAN BAHASA, PERTUTURAN DAN 23
KOMUNIKASI
Pemerolehan bahasa ialah proses penguasaan bahasa oleh seseorang tanpa
disedari atau dipelajari secara formal.
Teori behavourisme menegaskan bahawa manusia memperoleh bahasa
kerana terdapat rangsangan dan tindak balas. Kemudian manusia menguasai
sesuatu bahasa melalui proses pengulangan sehingga terbentuk kebiasaan
atau tabiat dalam dirinya.
Teori mentalis berpandangan bahawa manusia secara semula jadi
mempunyai keupayaan untuk berbahasa. Terdapat LAD dalam otak manusia
untuk membina bahasa mereka secara aktif.
Teori ini juga berpendapat bahawa ada dua proses dalam penguasaan
bahasa, iaitu kecekapan dan prestasi.
Teori interaksionalis beranggapan bahawa pemerolehan bahasa melibatkan
dua proses, iaitu proses mental dan interaksi bahasa.
Terdapat banyak bahagian otak yang terlibat dalam fungsi bahasa. Antara
yang penting ialah hemisfera kiri.
Penerbitan bahasa merupakan aktiviti mental yang melibatkan hal
menghasilkan, memahami dan melaksanakan pertuturan dalam komunikasi.
Penerbitan pertuturan dalam otak melibatkan tiga peringkat yang penting,
iaitu konseptualisasi, formulasi dan pelaksanaan.
Bertutur melibatkan operasi semantik, sintaksis dan fonologi.
Pengleksikalan ialah proses memilih kata semasa kita hendak berkomunikasi
dengan orang lain.

11. 24 TOPIK 2 PROSES DALAMAN PENERBITAN BAHASA, PERTUTURAN DAN
KOMUNIKASI
Hipotesis Nurani Penerbitan Pertuturan
Kecekapan Pertuturan
Konseptualisasi Prestasi
LAD (Peranti Pemerolehan Bahasa) Proses Mekanis
Lateralisasi Teori Behavourisme
Pelaziman Operan Teori Fungsional
Pemerolehan Bahasa Teori Mentalis
Pemprosesan Bahasa Teori Pemerolehan Bahasa
Aitchson, J. (2000). The articulate mammal. An introduction to
psycholinguistics. Routledge: London and New York.
Abdul Rahman Ab Rashid, et al. (1997) Pengajian Melayu I. Longman
Sdn. Bhd.: Petaling Jaya (Bab 6: Psikolinguistik).
Kamarudin Hj Husin. (1988). Pedagogi bahasa. Longman: Petaling Jaya
(Bab 3 & 4).
Mangantar Simanjuntak. (1987). Pengantar psikolinguistik moden. Dewan
Bahasa dan Pustaka: Kuala Lumpur (Bab 1-5, dan Bab 9).
Noor Aina Dani. (2007). Pengantar psikolinguistik. Sasbadi Sdn. Bhd.
Petaling Jaya (Bab 4: Bahasa, Otak dan Pemikiran, hlm 149-194).
Steinberg. D. D. (1993). An Introduction to psycholinguistics. Longman: New
York, London.