Projekt letersi Klasa: XI

2. PERMBAJTJA:
• GJUHA SHQIPE
• CFARE ESHTE DIALEKTI?
• DIALEKTET E GJUHES SHQIPE
• DIALEKTI TOSKE
• DIALEKTI GEGE
• VECORI TE GEGERISHTES
• ROTACIZMI
• PERDORIMI LETRAR
• SHQIPJA STANDARDE DHE GEGERISHTJA
• RENDESIA E DIALEKTEVE

3. GJUHA SHQIPE
• Gjuha shqipe është emri i përbashkët për gjuhën
standarde të shqiptarëve dhe për dialektet e nëndialektet me të cilët flasin
apo kanë folur shqiptarët. Është gjuha amtare e 2,765,610 njerëzve
në Shqipëri, 1,644,865 në Kosovë , 507,989 në Maqedoni , 176,293
në Zvicër, rreth 66,000 në Turqi, 63,835 në Serbi , 32,671 në Mal të Zi ,
23,820 në Kanada ,17,069 në Kroaci, rreth 10,000 në Rumani ,7,177 në
Slloveni ,4,925 në Bosnjë dhe Hercegovinë,1,740 në Ukrainë e në vende të
tjera si dhe ka rreth 100,000 folës të arbërishtes në Itali dhe rreth 50,000
në Greqi.

4. Shqipja është gjuha zyrtare e Shqipërisë,si dhe një nga dy gjuhët
zyrtare të Kosovës.Në Republikën e Maqedonisë shqipja është
gjuhë zyrtare në komunat ku shqiptarët përbëjnë më shumë se 20%
të popullsisë. Gjuha shqipe është në përdorim zyrtar në tre komuna
në Mal të Zi (Ulqin, Plavë e Tuz), dhe tre
në Serbi (Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë).

5. • Shqipja, si gjuhë moderne, përfaqëson një degë më vete në familjen e gjuhëve
indo-evropiane. Shkruhet me shkronja latine. Gjuha shqipe përfshin gjuhën
standarde ose gjuhën e njësuar letrare shqipe, e cila u miratua në Kongresin e
Drejtshkrimit të Shqipes në vitin 1972 në Tiranë, dhe të gjitha dialektet,
nëndialektet e të folurat që fliten nga shqiptarët.Fjalori i shqipes ka disa huazime
nga greqishtja e lashtë, si dhe nga latinishtja; huazimet pastaj vazhdojnë
nga gjuhët sllavo-jugore, greqishtja dhe turqishtja, si dhe
nga italishtja e frëngjishtja dhe gjuhët tjera. Aktualisht gjithnjë vijnë duke u shtuar
huazimet nga anglishtja.

6. CFARE ESHTE DIALEKTI?
• Dialekti eshte nje variant i nje gjuhe,i cili
perdoret nga nje pjese e popullsise se nje
vendi,por qe kuptohet edhe nga folesit e tjere
te kesaj gjuhe.Dialektet e nje gjuhe dallojne
nga njeri-tjetri nga disa vecori
leksikore,sintaksore ose zanore.
• Ne pergjithesi dallojme dy lloje dialektesh:
• -dialektet krahinore,qe studiohen nga dialektologjia
• -dialektet shoqerore,qe studiohen nga socio-gjuhesia

7. DIALEKTET E GJUHES SHQIPE
• Gjuha shqipe ka dy dialekte
kryesore: gegërishten dhe toskerishten.

8. DIALEKTI TOSKE
• Toskë ose toskërisht është njëri nga dy dialektet e gjuhës shqipe, që
flitet në jug të Shqipërisë, në një pjesë të vogël të Maqedonisë,
në Greqi dhe në Italinë jugore nga arbëreshët. Kufiri në mes
të gegërishtes dhe toskërishtes është Lumi Shkumbin që përshkon
Shqipërinë e Mesme nga lindja në perëndim. Toskërishtja në
vetvete ka 3 nëndialekte, si toskërishtja veriore, labërishtja dhe
çamërishtja.

9. DIALEKTI GEGE
• Dialekti gegë ose gegërishtja është njëri nga dy dialektet e gjuhës shqipe, që flitet
nga shqiptarët gegë në veri të Shqipërisë, në Kosovë, në Maqedoni,në Turqi si dhe
në Serbi dhe Mal të Zi.
• Gegërishtja në vetvete ka 2 nëndialekte. Dy nendialektet e gegerishtes
gjeografikisht ndahen te lumi i shkumbin. Gegerishtja veriore shtrihet ne te djathte
te Matit: ne Mirdite, ne Puke, ne Lume, ne Has, ne Malesine e Gjakoves, ne
Kosove, ne Maqedonin Veriperendimore, ne Dukagjin, ne Malesi te Madhe (ne te
dy anet e kufirit), ne Shkoder e ne rrethinat e saj, ne krahinen e Krajes dhe te
Ulqinit; ndersa gegerishtja jugore shtrihet ne te majte te Matit: ne zonat e
Elbasanit, te Durresit, te Tiranes, te Krujes, te Matit, te Lures, te Peshkopise e te
Maqedonise Perendimore, prej Dibre deri ne Shkup e Kumanove. "Kufiri natyror"
në mes të gegërishtes dhe toskërishtes është Lumi Shkumbin në Shqipëri, që
përshkon Shqipërinë e mesme nga lindja në perëndim.
• Gegë është po ashtu klasifikim nënetnik i shqiptarëve dhe përfshin banorët e
viseve mbi Shkumbin, cekur më lart, ose folësit e gegërishtes. Trojet e banuara nga
gegët janë njohur historikisht si Gegëri, sidomos gjatë shek. XIX dhe kohës
së Lidhjes së Prizrenit. Gegnishtja nuk zotëron status zyrtar si gjuhë e shkruar e
gjuhës shqipe.

10. VECORITE E GEGERISHTES
• Paskajorja
• Paskajorja – me + pjesorja e foljes (p.sh. me punue, me kallëzue). Kjo veçanti e
gegërishtes përdoren në shumicën e gjuhës dhe zë vendin e mënyrës lidhore
të gjuhës standarde në shumicën e rasteve. Mënyra lidhore që përdoret në
standard lidhet me vetën dhe kohën (e tashme: p.sh. të punoj d.m.th. unë të
punoj, të punosh d.m.th. ti të punosh etj., dhe e pakryer: të punoja, të punoje, etj.)
ndërsa paskajorja e gegërishtes është gjithëpërfshirëse.
• Shumë gjuhëtarë sot janë ithtarë të futjes së këtij lloji të paskajores në gjuhën
standarde meqë një pjesë e madhe e shqiptarëve e përdorin në të folurën e
përditshme. Këta gjuhëtare mendojnë se shqipja standarde do të ishte më e lehtë
dhe me më shumë mundësi shprehëese e stilistike. Ky lloj i paskajores do të
ofronte përkthime më adekuate në këtë rast: "To Be or Not To Be" (Shekspir:
Hamleti, III-I). Shekspiri nuk thotë Ti, të jesh apo të mos jesh, por thotë, pa iu
drejtuar asnjë vete, as të dytës, as të tretës: “Me qenë a mos me qenë” (ose në
variante më të skajshme: "me kânë a mos ke kânë"). Ndërkaq, një përkthim i tipit
"për të qenë apo për të mos qenë" nuk tingëllon shqip.

11. • Foljet kalimtare dhe jokalimtare
• Megjithëse veprore, në gegërishte, shumë folje, si “me ardhë/vij”, në të kaluarën
dhe kohë të tjera të së shkuarës paraprihen nga folja “me qenë/jam”. P.sh. “Jam
ardhë dje, po nuk t’gjeta aty”. Sidoqoftë, këto folje mund të zgjedhohen edhe si në
standard me “kam” përpara, por modeli i mësipërm është shumë i përhapur në
Kosovë.
• Fjalori i pasur
• Gegërishtja ka shumë fjalë që nuk përfshihen në fjalorin e gjuhës standarde. Disa
shembuj: me nirthtë, me (i) mejt (p.sh. Më ka mejt krahu), kacurret (plot, me
spicë), ani (e ngjashme me pra por jo saktësisht), etj.
• Zanoret hundore
• Zanoret hundore (â, ê, î, ô, ŷ, û) e bëjnë gegërishten më të vështirë për t'u mësuar
si dialekt (për shqiptarët) ose gjuhë e dytë (për të huajt që mësojnë shqipen gegë).
Njëherësh, theksimi i tyre është dallimi kryesor në theks prej toskërishtes, duke e
bërë atë më të butë për veshin. Zanoret hundore zëvendësojnë thuajse plotësisht
tingullin e theksuar "ë" që në gegërishte figuron si shkronjë për zgjatjen e zanores
paraprijëse dhe shpesh quhet "e pa zâ" (e pa zë). Kur "ë"-ja shkon e patheksuar në
toskërisht, në gegërisht ajo zgjat zanoret paraprake.

12. ROTACIZMI
• Kjo është një teori shumë e mbështetur nga studimet. Shihet, për
shembull se rotacizmi “n” në “r” ka ndodhur e jo “r” në “n”, çka
dëshmon se gegërishtja ka ruajtur më shumë elemente të shqipes
së vjetër. Këtë e zbulojmë prej fjalëve latine si psh. “virgin-” që në
gegërishte sot është “virgjin” dhe në toskërisht/standard “i/e
virgjër”, “inimicus” e gjetur në gegërishte si “anmik” dhe e
transformuar në toskërisht/standard si “armik”.

13. PERDORIMI LETRAR
• Dokumentet më të vjetra të shqipes janë shkruar në gegërishte.
Këto përfshijnë "Formulën e pagëzimit" të Pal Engjëllit, "Mesharin"
e Gjon Buzukut, "Çetën e profetëve" nga Pjetër Bogdani, veprat
e Pjetër Budit, Frang Bardhit etj. Në gegërisht u shkruan edhe
kryevepra të letërsisë shqiptare si "Lahuta e Malcís" e Gjergj Fishtës,
si dhe u kodifikua Kanuni i Lekë Dukagjinit nga Shtjefën Gjeçovi.
• Përveç se flitet nga shqiptarët gegë, gegërishtja ka qenë dialekt
zyrtar në Shqipëri para Luftës së Dytë Botërore dhe në Kosovë deri
më 1968. Shumë mërgimtarë shqiptarë gjatë diktaturës komuniste
në Shqipëri kanë vazhduar ta përdorin gegërishten në letrat e tyre.
Sot gegërishtja përkrahet si dialekt dhe përdoret aty-këtu nga
botime të ndryshme në Shqipëri e në Kosovë. Përkrahësit e
gegërishtes janë kryesisht letrarë nga Shkodra, Tirana dhe Prishtina.

14. SHQIPJA STANDARDE DHE
GEGERISHTJA
• Shqipja standarde megjithëse mbështetet në dialektin toskë të zonës
juglindore të Shqipërisë, ka në përbërjen e saj fjalë apo formime nga
gegërishtja, pa të cilat nuk do të bëhej i mundur formimi i disa fjalëve. Disa
nga shembujt janë fjalët meqenëse, humnerë dhe folja synoj. Fjala
meqenëse vjen nga paskajorja me qenë e gegërishtes, dhe një formim i
kësaj fjale duke u mbështetur vetëm në toskërisht do të ishte përtëjemse,
fjalë e cila nuk shkon në gjuhën shqipe. Fjala humnerë vjen nga
folja humb dhe fjala në erë, dhe gjuha standarde e ka formuar këtë fjalë
nga format gegë hum (humb)+ nerë (nder). Edhe folja synoj vjen nga
fjala syni: synoj=ia ve synin (gegërisht) dhe jo syroj siç mund të ishte nëse
do të formohej nga toskërishtja e cila nuk e përmban këtë folje. Gjithashtu
duhet përmendur tema "krye" me të cilën shqipja formon qindra fjalë,
teksa me formën toske "kokë" formohen shumë fjalë. Kemi kryeshkamb,
por nuk mund të themi kokëshkëmb; teksa forma kokëfortë e toskërishtes,
jepet lehtë edhe në gegërisht, me kryefortë, etj.

15. RENDESIA E DIALEKTEVE
• Dialektet jane cilesuar si thesare te nje
kombi.Ato e dallojne nje komb
drejtpersedrejti.Nje individ,i cili eshte foles i
dialektit gege,menjehere kuptohet qe jeton ne
veri te Shqiperise.Perdorimi i tyre jo vetem i
dallon individet e nje kombi nga nje komb
tjeter,por luan edhe nje rol mjaft te
rendesishem ne zgjerimin e gjuhes.