चंद्रगुप्त मौर्याने स्वपराक्रमाने विशाल असे मौर्य साम्राज्य निर्माण केले. आपली राज्यव्यवस्था त्याने कौटिल्याच्या सल्ल्यानुसार व त्याच्याच अर्थशास्त्र ग्रंथातील तत्त्वानुसार निर्माण केली.
Divyamarathi provides the all Solapur News , Sports News, breaking News, headlines in Marathi. Also find the complete coverage of top news headlines, Business News, international News, spritual News in Marathi.
Divyamarathi provides the all Jalgaon News , Sports News, breaking News, headlines in Marathi. Also find the complete coverage of top news headlines, Business News, international News, spritual News in Marathi.
व्हाईसरॉय लॉर्ड माऊंबॅटन यांनी भारताला स्वातंत्र्य देऊन या योजनेनुसार भारताची फाळणी करून दोन राष्ट्रांची निर्मिती करण्यात येईल हे या योजनेचे प्रयोजन होते.
सुभाषचंद्र बोस यांना भारतीय स्वातंत्र्य सेनानी म्हणून ओळखले जाते. नेताजींनी केवळ भारतातच राहून नव्हे तर बाहेर देशात जाऊन भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यासाठी प्रयत्न केले.
20 ऑक्टोबर 1943 रोजी लिनलिथगो च्या जागी लोर्ड वेव्हेल ची नियुक्ती करण्यात आली भारतात सुरू असलेला राजकीय पेचप्रसंग लवकर सुटण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न सुरू झालेत, या पार्श्वभूमीवर वेव्हेलनी आपली योजना भारतीयांसमोर मांडली.
भारताच्या स्वतंत्र करिता एक महत्त्वाचे योगदान चंद्रशेखर आझाद यांचे सुद्धा आहे. जेव्हा जेव्हा शहीदांचे नाव घेतले जाते. त्यावेळेस चंद्रशेखर आझाद यांचे नाव घेतले जाते.
Divyamarathi provides the all Solapur News , Sports News, breaking News, headlines in Marathi. Also find the complete coverage of top news headlines, Business News, international News, spritual News in Marathi.
Divyamarathi provides the all Jalgaon News , Sports News, breaking News, headlines in Marathi. Also find the complete coverage of top news headlines, Business News, international News, spritual News in Marathi.
व्हाईसरॉय लॉर्ड माऊंबॅटन यांनी भारताला स्वातंत्र्य देऊन या योजनेनुसार भारताची फाळणी करून दोन राष्ट्रांची निर्मिती करण्यात येईल हे या योजनेचे प्रयोजन होते.
सुभाषचंद्र बोस यांना भारतीय स्वातंत्र्य सेनानी म्हणून ओळखले जाते. नेताजींनी केवळ भारतातच राहून नव्हे तर बाहेर देशात जाऊन भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यासाठी प्रयत्न केले.
20 ऑक्टोबर 1943 रोजी लिनलिथगो च्या जागी लोर्ड वेव्हेल ची नियुक्ती करण्यात आली भारतात सुरू असलेला राजकीय पेचप्रसंग लवकर सुटण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न सुरू झालेत, या पार्श्वभूमीवर वेव्हेलनी आपली योजना भारतीयांसमोर मांडली.
भारताच्या स्वतंत्र करिता एक महत्त्वाचे योगदान चंद्रशेखर आझाद यांचे सुद्धा आहे. जेव्हा जेव्हा शहीदांचे नाव घेतले जाते. त्यावेळेस चंद्रशेखर आझाद यांचे नाव घेतले जाते.
काँग्रेसने सुरू केलेल्या सविनय कायदेभंगाची चळवळ दुबळी करण्यासाठी तसेच जातीय निवाडय़ाच्या आधारे फूट पाडता यावी यासाठी इंग्रज सरकारने जातीय निवाडा जाहीर केला. १६ ऑगस्ट १९३२ रोजी इंग्लंडचे पंतप्रधान रॅम्से मॅक्डोनाल्ड याने जातीय निवाडा जाहीर केला.
दुसऱ्या महायुद्धात सुरुवातीला इंग्लंड अडचणीत सापडले होते, या महायुद्धात भारतीयांचे सुद्धा सहकार्य मिळावे यासाठी भारतीयांना काही सुधारणा देण्यासाठी क्रिप्स योजना जाहीर करण्यात आली.
जगात शांतता व सहकार्य प्रस्थापित करणे, दुसऱ्या महायुद्धासारख्या विध्वंसक संकटापासून भविष्यातील पिढीला दूर ठेवणे अतिशय गरजेचे बनले. त्यातूनच संयुक्त राष्ट्रसंघटनेची कल्पना पुढे आली.
पहिल्या महायुद्धात निर्माण झालेल्या आर्थिक मंदीचा राजकीय क्षेत्रावरही गंभीर परिणाम झाला. आर्थिक मंदीमुळे सर्वत्र बेकारी, उपासमार, असंतोष, अस्थिरता अशी निर्माण झाली.
विसाव्या शतकाच्या प्रारंभी भारतात इतिहास विषय संशोधन झाले त्यातून सिंधू नदीच्या खोऱ्यात गडप झालेली वैदिक काळापूर्वीची एक प्रगत संस्कृती जगाच्या निदर्शनास आली.
व्यक्तीजीवनाचे नियमन होण्यासाठी संस्कार उदयास आलेत. जीवधारणेपासून तो मृत्यूपावेतो अनेक संस्कार होते. त्यात अत्यंत महत्त्वाचे असे सोळा संस्कार मानल्या गेले.
वेद म्हणजे ज्ञान होय. वेद हे जगातील पहिले ज्ञानभांडार आहे. वेदांमध्ये जीवनविषयक माहितीबरोबरच यंत्रशास्त्र, ज्योतिषशास्त्र, विमानशास्त्र, जहाजविद्या, भूगर्भ, जीवशास्त्र, चिकित्सा इत्यादींसंबंधी माहिती आढळते.
सन १५२६ च्या पानिपतच्या पहिल्या युद्धाने बाबराने भारतात मुगल सत्तेची स्थापना केली. औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर मात्र फारच झपाट्याने साम्राज्याचा विनाश झाला.
बौद्ध धर्माच्या इतिहासामध्ये ह्या परिषदांना उद्देशून ‘संगीति’ असा शब्द वापरला जातो. जुन्या तत्त्वांचा प्रमाणभूत संग्रह किंवा नवीन तत्त्वांपैकी काहींना अधिकृत मान्यता देणे, ह्यांसारख्या उद्देशांनी एखाद्या विशिष्ट धर्मांतर्गत परिषदा झालेल्या दिसतात.
मानवी जीवनाचे नियमन करण्यासाठी जसे सोळा संस्कार आहेत त्याप्रमाणे व्यक्ती आणि समष्टी ह्यांच्यात योग्य तो समन्वय रहावा म्हणून चार पुरुषार्थ सांगितले आहेत.
काँग्रेसने सुरू केलेल्या सविनय कायदेभंगाची चळवळ दुबळी करण्यासाठी तसेच जातीय निवाडय़ाच्या आधारे फूट पाडता यावी यासाठी इंग्रज सरकारने जातीय निवाडा जाहीर केला. १६ ऑगस्ट १९३२ रोजी इंग्लंडचे पंतप्रधान रॅम्से मॅक्डोनाल्ड याने जातीय निवाडा जाहीर केला.
दुसऱ्या महायुद्धात सुरुवातीला इंग्लंड अडचणीत सापडले होते, या महायुद्धात भारतीयांचे सुद्धा सहकार्य मिळावे यासाठी भारतीयांना काही सुधारणा देण्यासाठी क्रिप्स योजना जाहीर करण्यात आली.
जगात शांतता व सहकार्य प्रस्थापित करणे, दुसऱ्या महायुद्धासारख्या विध्वंसक संकटापासून भविष्यातील पिढीला दूर ठेवणे अतिशय गरजेचे बनले. त्यातूनच संयुक्त राष्ट्रसंघटनेची कल्पना पुढे आली.
पहिल्या महायुद्धात निर्माण झालेल्या आर्थिक मंदीचा राजकीय क्षेत्रावरही गंभीर परिणाम झाला. आर्थिक मंदीमुळे सर्वत्र बेकारी, उपासमार, असंतोष, अस्थिरता अशी निर्माण झाली.
विसाव्या शतकाच्या प्रारंभी भारतात इतिहास विषय संशोधन झाले त्यातून सिंधू नदीच्या खोऱ्यात गडप झालेली वैदिक काळापूर्वीची एक प्रगत संस्कृती जगाच्या निदर्शनास आली.
व्यक्तीजीवनाचे नियमन होण्यासाठी संस्कार उदयास आलेत. जीवधारणेपासून तो मृत्यूपावेतो अनेक संस्कार होते. त्यात अत्यंत महत्त्वाचे असे सोळा संस्कार मानल्या गेले.
वेद म्हणजे ज्ञान होय. वेद हे जगातील पहिले ज्ञानभांडार आहे. वेदांमध्ये जीवनविषयक माहितीबरोबरच यंत्रशास्त्र, ज्योतिषशास्त्र, विमानशास्त्र, जहाजविद्या, भूगर्भ, जीवशास्त्र, चिकित्सा इत्यादींसंबंधी माहिती आढळते.
सन १५२६ च्या पानिपतच्या पहिल्या युद्धाने बाबराने भारतात मुगल सत्तेची स्थापना केली. औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर मात्र फारच झपाट्याने साम्राज्याचा विनाश झाला.
बौद्ध धर्माच्या इतिहासामध्ये ह्या परिषदांना उद्देशून ‘संगीति’ असा शब्द वापरला जातो. जुन्या तत्त्वांचा प्रमाणभूत संग्रह किंवा नवीन तत्त्वांपैकी काहींना अधिकृत मान्यता देणे, ह्यांसारख्या उद्देशांनी एखाद्या विशिष्ट धर्मांतर्गत परिषदा झालेल्या दिसतात.
मानवी जीवनाचे नियमन करण्यासाठी जसे सोळा संस्कार आहेत त्याप्रमाणे व्यक्ती आणि समष्टी ह्यांच्यात योग्य तो समन्वय रहावा म्हणून चार पुरुषार्थ सांगितले आहेत.
1. चंद्रगुप्त मौर्याचे प्रशयसन
चंद्रगुप्त मौर्याने स्वपरयक्रमयने ववशयल असे मौर्ा सयम्रयज्र्
ननमयाण क
े ले, परंतु चंद्रगुप्त क
े वन ववजेतयच होतय असे नयही तर उत्कृ ष्ट रयज्र्व्र्वस्थयपकही होतय,
ममळववलेले सयम्रयज्र् टटकवून ठेवण्र्यसयठी संघटटत रयज्र्व्र्वस्थय अननवयर्ा ठरते, प्रशयसनयत कयळयच्र्य
गरजेनुसयर कयही सुधयरणय करून रयज्र्यत शयंततय प्रस्थयवपत करयवी लयगते, तरच रयज्र् दीघाकयळ टटक
ू न
रयहते, चंद्रगुप्त मौर्याने ववजर् आणण सयम्रयज्र्-संघटन (Conquest and Consolidation) अशी
दोन्ही कताव्र्े उत्कृ ष्टररत्र्य पयर पयडली. आपली रयज्र्व्र्वस्थय त्र्यने कौटटल्र्यच्र्य सल्ल्र्यनुसयर व त्र्यच्र्यच
अथाशयस्र ग्रंथयतील तत्त्वयनुसयर ननमयाण क
े ली. मगॅस्थेननसच्र्य इंडडकय ग्रंथयवरूनही मौर्यांच्र्य प्रशयसनयची
मयटहती ममळते. चंद्रगुप्तयच्र्य मृत्र्ूनंतर मौर्ा सयम्रयज्र् १११ वर्षे ववद्र्मयन होते. ह्र्य कयळयत प्रशयसनयत
थोडे फयर बदल झयलेतही, ववशेर्षतः सम्रयट अशोकयने कयही पदयंमध्र्े व अधधकयऱर्यंच्र्य नयवयंमध्र्े बदल
क
े लेत, पण हे बदल जुजबी स्वरूपयचे व अगदीच वरवरचे होते. मूळ प्रशयसनयत त्र्यमुळे कोणतयही बदल
झयलय नयही. चंद्रगुप्त मौर्याने ननमयाण क
े लेली प्रशयसन व्र्वस्थयच संपूणा मौर्ा शयसनकयळयत होती,
2. क
ें द्रीर् शयसन:
सयम्रयज्र्यची संपूणा सत्तय सम्रयटयच्र्य हयती क
ें द्रीत झयलेली
होती, चंद्रगुप्त मौर्याने हय अननर्ंत्ररत सत्तेचय उपर्ोग प्रजेच्र्य कल्र्यणयसयठी क
े लय. रयजयवर नीतीचे
बंधन होते. रयजयलय सल्लय देण्र्यसयठी अमयत्र् होते. त्र्यंच्र्य ननवडक सममतीलय मंरीपररर्षद म्हणत,
मयर ह्र्य मंत्र्र्यचय सल्लय रयजयवर बंधनकयरक नव्हतय. कौटटल्र् म्हणतो की रयजय व मंरी ही
रयज्र्रथयची दोन चयक
े होत. क
ें द्रीर् शयसनयचे त्र्यवेळी १८ ववभयग होते. प्रत्र्ेक ववभयगयच्र्य प्रमुखयलय
अमयत्र् म्हणत. त्र्यंच्र्य हयतयखयली अनेक अधधकयरी होते. सवयात महत्त्वयचय प्रधयनमंरी व पुरोटहत
होतय, ही दोन पदे वेगवेगळी असलीत तरी चयणक्र्यचे ववशेर्ष स्थयन लक्षयत घेऊन वरील दोन पदे
एकर करण्र्यत आली. समयहतया म्हणजे रयजस्वमंरी होतय, त्र्यच्र्य हयतयखयली शुल्कयध्र्क्ष,
मूरयध्र्क्ष, सीतयध्र्क्ष असे अनेक अधधकयरी होते. रयजकीर् कोर्ष सयंभयळणयरय मंरी म्हणजे
सन्न्नधयतय होर्. त्र्यच्र्य ननर्ंरणयखयली पण्र्गृह, कोष्ठयगयर, बंधनयगयर इ. उपववभयग होते. र्ुद्ध
ववभयगयचय प्रमुख मंरी सेनयपती होतय. क
े न्द्रीर् शयसनयत र्ुवरयज एक मंरी रयहत असे. तो भयवी
सम्रयट असल्र्यने त्र्यच्र्यकडे शयसनयचय एक ववभयग सोपववण्र्यत र्ेई. प्रदेष्टय न्र्यर्ववभयगयचय प्रमुख
होतय. धमान्स्थर् न्र्यर्यलर्यंवर देखरेख करण्र्यसयठी व्र्यवहयररक नयवयचय मंरी होतय.
3. मौर्ा प्रशयसनयत र्ुद्धववभयगयशी संबंधधत आणखीही कयही मंरी होते. ह्र्यवरून संपूणा सैन्र्ववभयग
एकयच्र्यच हयती न देतय त्र्यचे ववक
े न्द्रीकरण क
े लेले टदसते. सैन्र् संचयलन, छयवण्र्यंचे ननमयाण कयर्ा,
त्र्यंची व्र्वस्थय ह्र्यसयठी नयर्क नयवयचय मंरी होतय. सैन्र्यलय, आवश्र्क असणयऱर्य सवा गोष्टींची पूतातय
करण्र्यसयठी दंडपयल होतय. सीमय प्रदेशयचय बंदोबस्त पयहणयऱर्य मंत्र्र्यलय अंतपयल म्हणत. सीमय भयगयतील
ककल्ले, लष्करी छयवण्र्य ह्र्यंची व्र्वस्थय त्र्यच्र्यकडे होती. आतील प्रदेशयतील ककल्र्यंची व्र्वस्थय
दुगापयल पयहत असे. नगरयंच्र्य व्र्वस्थेवर लक्ष ठेवण्र्यचे कयर्ा पौर नयवयच्र्य अमयत्र्यकडे होते.
उद्र्ोगव्र्वसयर्यंवर लक्ष देण्र्यसयठी कमयान्न्तक होतय तर शयसनकयर्यात सम्रयटयलय सल्लय देण्र्यकररतय मंरी
पररर्षदयध्र्क्ष होतय. प्रशयस्तय नयवयच्र्य मंत्र्र्यकडे रयजयज्यंचे लेखन करणे आणण सरकयरी कयगदपरे
सयंभयळणे हे महत्त्वयचे कयम होते. रयजप्रयसयदयची सवाप्रकयरची संरक्षण व्र्वस्थय दौवयररक पयहत होतय. तर
रयजयची वैर्न्क्तक संरक्षण व्र्वस्थय आन्तवांमशक नयवयच्र्य मंत्र्र्यकडे होती. जंगल खयत्र्यचय प्रमुख म्हणून
आटववक कयम पयहत असे.
4. कयही अत्र्ंत महत्त्वयचे ववभयग
(१) लष्कर खयते :
रयज्र्यची सवा शक्ती लष्करी सयमर्थर्यावर अवलंबून रयहण्र्यचय तो कयळ असल्र्यमुळे
चंद्रगुप्तयचे लष्कर अत्र्ंत कयर्ाक्षम व सुसंघटटत होते. त्र्यच्र्य तयब्र्यत पयर्दळ, घोडदळ, हत्ती व रथ असे
चतुरंग सैन्र् होते. पयर्दळयची संख्र्य ६ लक्ष असून धनुष्र्बयण हे त्र्यंचे मुख्र् शस्र होते. घोडदळ ३० हजयर
असून त्र्यंचे प्रमुख शस्र म्हणजे भयलय होर्. चंद्रगुप्तयजवळ ९ हजयर हत्ती व ८ हजयर रथ होते. रथयत दोन
र्ोद्धे बसून र्ुद्ध करीत. चंद्रगुप्तयच्र्य सयम्रयज्र्यत पन्श्चम व पूवा समुद्रककनयरय र्ेत असल्र्यने त्र्यने
नौदलयकडेही लक्ष पुरववले. सैननकयंनय शस्रपुरवठय ककं वय धयन्र्पुरवठय करणयऱर्य पथकयलय मशबंदी असे म्हणत.
सैन्र्यबरोबर वैद्र्कीर् पथक व तंरज्ही असत. त्र्यवेळी सैननकयंनय रोख वेतन टदले जयई. शस्रयस्रे
रयज्र्यमयफ
ा त पुरववली जयत. सवा सैन्र्यवर ननर्ंरण ठेवण्र्यसयठी सेनयपती होतय. त्र्यलय दरमहय ३ हजयर रुपर्े
वेतन होते. महत्त्वयच्र्य लष्करी मोटहमयंचे नेतृत्व चंद्रगुप्त स्वतः करीत असे.
5. (२) हेरखयते :
रयज्र्यत शयंततय व सुव्र्वस्थय ठेवण्र्यच्र्य दृष्टीने ह्र्य खयत्र्यचे अनन्र्सयधयरण
महत्त्व होते. शरूपक्षयकडील बयतमी ममळववणे, सरकयरी अधधकयऱर्यंवर देखरेख ठेवणे, रयज्र्यत घडणयऱर्य
घटनयंची मयटहअशय स्वरूती रयजयलय देणे पयची कयमे हेरववभयगयकडे होती. त्र्यसयठी हेरयंनय प्रमशक्षण टदले
जयई. असे हेर वेर्ष पयलटून संपूणा सयम्रयज्र्यत डोळ्र्यत तेल घयलून कफरत. चंद्रगुप्तयच्र्य हेरखयत्र्यत
न्स्रर्यंचयही समयवेश होतय. ह्र्य हेरयंसंबंधी कौटटल्र्यने 'अथाशयस्रयत' फयर बयरकयईने वववेचन क
े ले आहे.
(३) न्र्यर्व्र्वस्थय :
सम्रयट हय रयज्र्यचय सवोच्च न्र्यर्यधीश होतय. ह्र्यमशवयर् दीवयणी स्वरूपयच्र्य
न्र्यर्यलर्यंनय धमान्स्थर् न्र्यर्यलर्े म्हणत. फौजदयरी स्वरूपयच्र्य न्र्यर्यलर्यंनय क
ं टक शोधन न्र्यर्यलर्े असे
म्हणत. न्र्यर्यधीशयंनयही अमयत्र् म्हटले जयत असे. त्र्यंच्र्य मदतीलय गुप्तहेर होते. कयही ववशेर्ष
प्रसंगयनुसयर खयस न्र्यर्यलर्े भरववण्र्यत र्ेत. ग्रयमयची न्र्यर्व्र्वस्थय ग्रयमीकयंकडे होती. चंद्रगुप्तयच्र्य
शयसनकयळयत फयशी देणे, हयतपयर् तोडणे अशय भर्यनक मशक्षय असल्र्यमुळे गुन्ह्र्यंचे प्रमयण कमी होते.
पररणयमी प्रजय ननधयास्त व सुखी होती.
6. (४) कयलवे व पयटबंधयरे : शेती मुख्र् व्र्वसयर् असल्र्यमुळे शेतकऱर्यंच्र्य अडचणी दूर करणे ह्र्य
ववभयगयचे प्रमुख कयर्ा होते. त्र्यदृष्टीने शेतीलय पयणीपुरवठय करण्र्यसयठी नवीन कयलवे बयंधणे व जुने
कयलवे दुरुस्त करणे ही ह्र्य खयत्र्यची जबयबदयरी होती. त्र्यचबरोबर शेतकऱर्यंच्र्य आधथाक अडचणी दूर
करणे व त्र्यंनय बी-त्रबर्यणे, खते ह्र्यंचय पुरवठय करणे ही ह्र्य खयत्र्यंची कयमे होती.
(५) लोककल्र्यण ववभयग : दळणवळणयच्र्य सोईसयठी रस्ते बयंधणे, प्रवयशयंनय प्रवयस सुखकर जयवय
म्हणून रस्त्र्यच्र्य दोन्ही बयजूंनय झयडे लयवणे, प्रवयसमयगयावर टठकटठकयणी ववटहरी खोदणे व ववश्यंतीसयठी
धमाशयळय बयंधणे ह्र्य ववभयगयची कयमे होती. त्र्यचबरोबर तलयव बयंधणे, नद्र्यंवर पूल बयंधणे अशय
प्रकयरची जबयबदयरीही ह्र्यच ववभयगयकडे सोपववण्र्यत आली होती. ह्र्य ववभयगयद्वयरे चंद्रगुप्तयने सौरयष्रयत
धगरनयर र्ेथे शेतीलय पयणी देण्र्यसयठी एक मोठय तलयव बयंधलय. तसेच रयजधयनी पयटलीपुर ते तक्षमशलय
7. प्रयंतीर् व स्थयनीर् शयसन :
मौर्ा सयम्रयज्र् ववशयल असल्र्यमुळे रयज्र्कयरभयरयच्र्य सोईसयठी त्र्यचे आजच्र्य
प्रयंतयंसयरखे मोठे ववभयग पयडण्र्यत आले होते. त्र्यंचय कयरभयर रयजप्रनतननधी (समयहतया) पयहत
असत. ह्र्य ववभयगयंचे ववभयजन ववर्षर्यंमध्र्े झयलेले होते. त्र्यवरील अधधकयरी ववर्षर्पती होत.
ववर्षर् जयनपदयंमध्र्े ववभयन्जत झयलेले होते. जयनपदयच्र्य अधधकयऱर्यलय स्थयननक म्हटले जयई.
त्र्यपेक्षय लहयन भयग' होते, त्र्यंच्र्य अधधकयऱर्यंनय गोप म्हणत. रयजकीर्दृष््र्य सवयात लहयन घटक
म्हणजे ग्रयम होर्, ग्रयमयचय कयरभयर ग्रयममक नयवयचय अधधकयरी पयहयत असे. त्र्यलय मदत
करण्र्यसयठी ग्रयमसभय होती. ग्रयमसभेचे सदस्र् ग्रयमयतील ज्र्ेष्ठ, अनुभवी व्र्क्तींकडून ननवडले.
ग्रयमसभय न्र्यर् देण्र्यचेही कयर्ा करीत असे.
8. नगर प्रशयसन:
'इंडडकय' ग्रंथयत मेगॅस्थेननसने रयजधयनी पयटलीपुरचे वणान क
े ले आहे. गंगय
व शोण ह्र्य नद्र्यंच्र्य संगयमवर वसलेले हे शहर ९ मैल लयंब व २ मैल रुंद होते. संपूणा शहरयभोवती तट
असून त्र्यलय अनेक बुरुज होते. तटयच्र्य बयहेरुन रुंद व खोल खंदक होते. अशयप्रकयरे रयजधयनीच्र्य
संरक्षणयची चोख व्र्वस्थय होती. संरक्षणयसयठी रयखीव सैन्र् सदैव तर्यर असे. नगरयच्र्य अंतगात
व्र्वस्थेसयठी एक
ू ण ३० अधधकयरी होते. त्र्यंची ६ मंडळे होती.
(१) व्र्यपयर मंडळ : ववक्रीलय आलेल्र्य वस्तू, वजनमयपे ह्र्यवर ह्र्य मंडळयचे ननर्ंरण रयहत असे.
(२) परककर्यंवर देखरेख : परकीर् प्रवयशयंच्र्य हयलचयलींवर लक्ष ठेवणे ह्र्य सममतीचे महत्त्वयचे कयर्ा होते.
ह्र्यमशवयर् त्र्यंच्र्य ननवयसयची व भोजनयची व्र्वस्थय करणे, परकीर्यचय मृत्र्ू झयल्र्यस त्र्यची संपत्ती
वयरसयकडे सोपववणे इ. कयमे होती.
(३) जन्ममृत्र्ूची नोंद सममती : नगरयत जन्मयलय र्ेणयऱर्यची तसेच मृत्र्ू पयवणयऱर्यची नोंद ठेवणे ह्र्य
सममतीचे कयम होते. कर आकयरणी, मशक्षण, न्र्यर् इ. बयबतीत अशय नोंदीचय उपर्ोग होत असे.
9. ४) औद्र्ोधगक उत्पयदन सममती : ननमयाण होणयऱर्य वस्तुंवर ननर्ंरण ठेवणे मंडळयचे कयर्ा होते. भेसळ
करणयऱर्यंववरुद्ध कयरवयई क
े ल्र्य जयई.
(५) करवसूली मंडळ : ववक्रीकर तसेच चुंगीकर वसूल करणे हे ह्र्य मंडळयचे मुख्र् कयर्ा होते. कर चोरणयऱर्यस कडक
दंड ममळत होतय.
६) मशल्प, कलय ननरीक्षण सममती : कयरयगीर, कलयकयर ह्र्यंनय संरक्षण देणे, कयरयगीरयंचे पयररश्ममक ननन्श्चत करणे,
कलयननममातीसयठी लयगणयऱर्य कच्च्र्य मयलयचय दजया रयखणे अशय स्वरूपयची कयमे ह्र्य सममतीची होती.
आरोग्र्, पयणीपुरवठय, सफयई, मनोरंजन, मशक्षण इ. सयवाजननक
कल्र्यणयची कयमे सयमूटहक जबयबदयरीने पयर पयडली जयत. पयटलीपुर नगर त्र्यवेळी ऐश्वर्ासंपन्न असून उद्र्ोग, ववद्र्य
कलयंचे मयहेरघर होते. नतथे मशकयवर्यस दूरवरून ववद्र्यथी र्ेत. आणखी एकय महत्त्वयच्र्य गोष्टीची नोंद घेणे आवश्र्क
आहे. ते म्हणजे पयटलीपुर नगरयत रयरी ९ ते ३१/२ संचयरबंदी रयहत असे. गुन्हेगयरयंनय, समयजक
ं टकयंनय, उपद्रवखोरयंनय
हयलचयलीस वयव ममळू नर्े हय त्र्यमयगील उद्देश असयवय. चंद्रगुप्त मौर्याच्र्य रयज्र्व्र्वस्थेतील ही पयटलीपुरची
नगरव्र्वस्थय प्रयनतननधीक स्वरूपयची मयनली तर सयम्रयज्र्यतील तक्षमशलय, उज्जनर्नी इत्र्यदी नगरयंची व्र्वस्थयही
वरीलप्रमयणे खयस असयवी असे टदसते. नगर प्रशयसनयच्र्य प्रमुखयस पौर म्हणत.
