Эдийн засгийн тогтолцоо

1. Эдийн засгийн тогтолцоо
1.Эдийн засгийн үндсэн асуудал
2.Эдийн засгийн тогтолцоо, түүний ангилал
3.Эдийн засгийн хураангуй загвар буюу орчил
4.Үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй

2. 1.Эдийн засгийн үндсэн асуудал
Эдийн засгийн харилцааны хүрээнд маш олон
асуудлуудыг шийдвэрлэдэг боловч энэ бүгд нь эдийн
засгийн тогтолцооноосоо үл хамааран дараах
ерөнхий асуудалд багтдаг.
Үүнд:
1.Юу үйлдвэрлэх вэ?
2.Хэрхэн, яаж үйлдвэрлэх вэ?
3.Хэнд зориулж үйлдвэрлэх вэ?
4. Хэзээ үйлдвэрлэх вэ?
5.Хаана үйлдвэрлэх вэ?

3. 1 . Юу үйлдвэрлэх вэ?
Энэ асуудлын хүрээнд тухайн хугацаанд ямар
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг ямар хэмжээгээр
үйлдвэрлэхийг шийдвэрлэдэг.
Үүний тулд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хувийн
хэрэглээний ба үйлдвэрлэлийн зориулалтын гэж
ангилдаг.
Эдийн засагт ажиллаж буй пүүсүүд нь хамгийн их
ашиг авчрах бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг нь үйлдвэрлэх
болно.

4. Харин уг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний ашиг нь
дараах хоѐр зүйлээс хамаарна.
1.Пүүсийн уг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг
үйлдвэрлээд олох нийт орлого
TR = P * Q
2.Пүүсийн уг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг
үйлдвэрлэхэд гаргах зардал
TC = L* PL + La*PLa + K*Pk + S*Ps
Profit (Ашиг ) = TR - TC

5. 2.Хэрхэн, яаж үйлдвэрлэх вэ?
Ямар төрлийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг ямар
хэмжээтэй үйлдвэрлэхээ тодорхойлсны эцэст уг
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хэрхэн, яаж үйлдвэрлэх вэ?
гэсэн асуудалтай тулгарна.
Энэ асуудлыг шийдвэрлэхдээ хязгаарлагдмал нөөцийг
ямар харьцаатайгаар, ямар хослолоор хэрэглэж, ямар
технологийн дагуу уг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг
үйлдвэрлэхийг тодорхойлдог.

6. 3.Хэнд зориулж үйлдвэрлэх вэ ?
Дээрх асуудлуудыг шийдвэрлэсний дараа
тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хэнд зориулж
үйлдвэрлэх вэ? гэсэн асуудалтай тулгарна. Энэ
асуудал нь нэлээд чухал бөгөөд эдийн засгийн
тогтолцооноос хамаарна.
4. Хэзээ үйлдвэрлэх вэ?
Эдийн засаг дахь салбаруудын үйл ажиллагаа
үргэлжлэх хугацаа янз бүр байна. Зарим салбарын үйл
ажиллагаа улирлын шинж чанартай байдаг. Үйлдвэрлэл
нь бизнесийн мөчлөгийн дагуу явагдаж байдаг.

7. 5.Хаана үйлдвэрлэх вэ?
Хүмүүсийн хэрэглэж буй өргөн хэрэглээний
барааны үйлдвэрлэл зарим нутаг дэвсгэрт хэт
төвлөрсөн байхад зарим нутагт үйлдвэрлэл
харьцангуй тархай бутархай байрлалтай байхаас гадна
бага хэмжээгээр явагдаж байна.
Шинжлэх ухаан техник,технологийг хөгжүүлж
чадсанаар хүн төрөлхтөн орон зайнаас бага
хамааралтайгаар үйл ажиллагаа явуулах боломжтой
болсон.

8. 2.Эдийн засгийн тогтолцоо
Эдийн засгийн үндсэн асуудлаа хэрхэн шийдвэрлэж
байгаагаас нь хамаарч эдийн засгийг дөрвөн
тогтолцоонд ангилдаг.
Үүнд:
1. Зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо
2.Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн тогтолцоо
3. Холимог эдийн засгийн тогтолцоо
4.Уламжлалт эдийн засгийн тогтолцоо
.

9. • Эдийн засгийн тогтолцоо гэдэг нь
хүмүүсийн хэрэгцээг хангахын тулд
хязгаарлагдмал нөөцийг
хуваарилахад ашиглаж буй зохион
байгуулалтын уялдаа зохицол юм.
Тогтолцоо
• Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийг
эзэмших өмчийн хэлбэрээр
• Эдийн засгийн шийдвэр гаргах
аргаар
Ялгаа
Эдийн засгийн тогтолцоо

10. Эдийн засгийн тогтолцооны хэв маяг
Хэв
маяг
Чөлөөт зах
зээл
Хувийн
өмч
Ашгийн
хойноос
хөөцөлдөх
Төрөөс эдийн
засагт оролцох
оролцоо бага
Захиргаадалтын
эдийн засаг
Холимог
тогтолцоо
Уламжлалт
эдийн засаг

11. 1. Зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо
Эдийн засгийн харилцаанд оролцогч өрх гэр,
хувь хүмүүс болон пүүсүүдийн шийдвэр гаргалт нь
ямар ч хөндлөнгийн оролцоогүйгээс хийгддэг эдийн
засгийг зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо гэнэ.
Зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцооны онцлог
шинжүүд:

12. 1.Үнэ эрэлт, нийлүүлэлтийн дагуу зах зээлийн хуулиар
тогтоно
2.Хувийн өмч зонхилно
3.Үйлдвэрлэгчдийн дунд хүчтэй өрсөлдөөнтэй
4.Банкны 2 шатлалт систем үйлчилнэ
5.Үйлдвэрлэгчид зах зээлийн эрэлтэд захирагдана
6.Нөөцийг үр ашигтай ашиглаж бүтээгдэхүүн ,
үйлчилгээ үйлдвэрлэх зорилготой

13. 2.Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн тогтолцоо
Эдийн засгийн үндсэн асуудлуудыг
шийдвэрлэгч гол агент нь төр буюу засгийн газар
болдог эдийн засгийг төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн
засгийн тогтолцоо гэнэ.
Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн
тогтолцооны онцлог шинжүүдийг дурьдвал :

14. 1.Үнэ болон нийлүүлэлтийн тоо хэмжээг
төлөвлөгөөний дагуу тогтооно.
2.Нийгмийн өмч зонхилно.
3. Үйлдвэрлэгчидийн дунд зөвхөн болзолт уралдаан
явагдана
4.Банкны 1 шатлалт тогтолцоотой
5.Үйлдвэрлэгчид төлөвлөгөөнд захирагддаг
6.Ихийг үйлдвэрлэж нормоо биелүүлэх

15. 3. Холимог эдийн засгийн тогтолцоо
Холимог эдийн засгийн тогтолцоо нь зах
зээлийн эдийн засгийн тогтолцооны үндсэн
зарчмуудыг хүлээн зөвшөөрөх боловч төрийн
хязгаарлагдмал оролцоогоор эдийн засгийг
зохицуулах нь зүйтэй гэж үздэг.
Энэ зах зээл нь эдийн засгийг бүхэлд нь
бүрэн зохицуулж чаддаггүй гэсэн үзэлтэй
холбоотой.

16. 4.Уламжлалт эдийн засгийн тогтолцоо
Уламжлалт эдийн засгийн тогтолцоо буюу зан
заншилдаа тулгуурласан эдийн засгийн тогтолцоо нь
эдийн засгийн хөгжил сул ихэнх орнуудад ноѐрхох
бөгөөд эдгээр улсуудын хувьд үйлдвэрлэлийн техник,
технологи, арилжаа солилцоо ,орлого хувиарлалт
зэрэг нь уламжлал, зан заншлынхаа хүрээнд
зохицуулагдана.

17. 3.Эдийн засгийн хураангуй загвар буюу орчил
Эдийн засгийн харилцаанд оролцогч талууд
Эдийн засгийн харилцаанд маш олон субъектууд
оролцох боловч тэд ерөнхийдөө гурван бүлэгт л
харъяалагдана.
Үүнд:
1. Пүүсүүд буюу үйлдвэрлэгчид
2. Өрхүүд буюу хэрэглэгчид
3. Засгийн газар буюу төр

19. Зах зээлийн хэлбэрүүд
Эдийн засгийн онолд зах зээлийг хамгийн
энгийнээр бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг худалдах,
худалдан авах үйл ажиллагаа хэрэгжиж буй орчин
гэж тодорхойлсон байдаг.
Хэрэглэгчид болон пүүсүүд зах зээл дээр уулзан
өөрсдийн сонирхлоо хэрэгжүүлдэг.

20. Зах зээлийг арилжаалагдаж буй зүйлсээс нь
хамааруулан :
1.Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээл
2.Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн зах зээл
3. Санхүүгийн зах зээл гэж 3 ангилдаг.

21. Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний зах зээлд хүмүүсийн
хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ
борлуулагдана
Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн зах зээлд
бүтээгдэхүүн,үйлчилгээ үйлдвэрлэхэд шаардлагатай
нөөцүүд борлуулагдана.
Санхүүгийн зах зээл нь бараа, бүтээгдэхүүн
арилждаггүйгээрээ бусад зах зээлээс ялгаатай бөгөөд
мөнгөн хөрөнгийг орлохуйц санхүүгийн
хэрэгслүүдийг (Үнэт цаас) арилждаг онцлогтой.

22. Эдийн засгийн хураангуй загвар буюу орчлыг
тайлбарлахын өмнө дээр яригдсан зарчмуудыг нэгтгэж
харуулъя. / Хүснэгт 1./
Эдийн засгийн
агентууд
/Субъектүүд /
Зах зээлийн хэлбэрүүд
Хүчин зүйлийн зах
зээл
Бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний зах
зээл
Өрхүүд Нийлүүлэлт хийж,
орлого олно
Эрэлт үүсгэж, зардал
гаргана
Пүүсүүд Эрэлт үүсгэж зардал
гаргана
Нийлүүлэлт хийж,
орлого олно
Төр Зохицуулна Зохицуулна

23. Зураг 1. Эдийн засаг дахь орлого, зарлагын орчил

24. 4.Үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй
Үйлдвэрлэл гэдэг нь эдийн засгийн нөөцүүдийг
ашиглан бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бий болгох
процесс юм.
Эдгээр нөөцүүд нь хязгаарлагдмал шинжтэй тул
үүнийг хамгийн үр ашигтай, оновчтой хувиарлаж,
ашиглахыг үйлдвэрлэгчдээс, мөн тухайн эдийн
засгаас шаарддаг.

25. Эдийн засгийн тухайн нөөцийнхөө хүрээнд
үйлдвэрлэж чадах хэрэгцээт бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний дээд тоо, хэмжээг үйлдвэрлэлийн
боломж буюу эдийн засгийн хүчин чадал гэдэг.
Эдийн засгийн хязгаарлагдмал нөөцөөрөө
үйлдвэрлэж чадах үйлдвэрлэлийн боломжийн дээд
хэмжээний график дүрслэлийг үйлдвэрлэлийн
боломжийн муруй гэнэ.

26. Үүнийг үйлдвэрлэлийн боломжийн муруйг
тайлбарлахын тулд дараах урьдач нөхцлүүдийг тавина.
Үүнд:
1.Эдийн засаг дахь нөөцүүдийн хэмжээ тогтмол
2.Үйлдвэрлэлийн технологи тогтмол
3.Нийгэмд хоѐр төрлийн бүтээгдэхүүн шаардлагатай
4. Нөөцийг бүрэн, үр ашигтай ашиглана

27. Дээрх нөхцлүүд биелж буй нөхцөлд
үйлдвэрлэлийн боломжийн дээд хэмжээний
хязгаарын жишээг хүснэгт болон графикаар
харуулъя . Хүснэгт 2.
Хувилбарууд А бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэл
/Мян ширхэг /
Б бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэл
/Мян ширхэг /
А 15 0
В 14 1
С 12 2
D 9 3
E 5 4
F 0 5

29. Үйлдвэрлэлийн боломжийн хүснэгт болон муруй нь
тухайн эдийн засагт бэлэн байгаа нөөцөөрөө А болон
Б бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх зургаан боломжит
тохиолдол байгааг харуулж байна. ( A,B,C,D,E,F)
Хязгаарлагдмал нөөцөө үр ашиггүй ашиглаж байгаа
тул үйлдвэрлэлийн боломжийн муруйн дотор буюу Z
цэг дээр үйлдвэрлэл явуулахгүй.

30. Нөгөө талаар эдийн засгийн нөөц хүрэлцэхгүй тул
үйлдвэрлэлийн боломжийн муруйн гадна буюу W цэг
дээр үйлдвэрлэл явуулахгүй.
Иймээс тухайн эдийн засгийн хувьд нөөцийг үр
ашигтай, бүрэн ашиглах үүднээс үйлдвэрлэлийн
боломжийн муруй дээр үйлдвэрлэл явуулна

31. Эдийн засаг дахь нөөц хязгаарлагдмал, хомс
байдаг тул нөгөө бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг
нэмэгдүүлэхийн тулд нөгөө бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлээс тодорхой хэмжээгээр татгалзах
шаардлагатай байдаг.
Эдийн засагт энэ мэтийн маш олон сонголтын
боломжууд байх бөгөөд үүнээс хамгийн үр ашигтай
гэсэн хувилбарыг сонгодог.

32. Ингэснээр бусад сонголтуудаас олох боломжит
ашгаа алдах бөгөөд үүнийг эдийн засагт алдагдсан
боломжийн зардал буюу алдагдсан боломжийн өртөг
гэдэг. (Дээрх хүснэгтээс 2 – ээс харж болно. )

33. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД
БАЯРЛАЛАА