1. ЛЕКЦИЙН СЭДЭВ 1: ОЛОН УЛСЫН НИЙТИЙН ЭРХ ЗҮЙН ОЙЛГОЛТ, МӨН
ЧАНАР, ЭХ СУРВАЛЖ
2 Цаг
1.1 Олон улсын нийтийн эрх зүйн ойлголт, мөн чанар
1.2 Олон улсын нийтийн эрх зүйн хэм хэмжээ
1.3 Олон улсын эрх зүй ба үндсэний эрх зүйн уялдаа холбоо
1.4 Олон улсын нйитийн эрх зүйн эх сурвалж
1.1 Олон улсын нийтийн эрх зүйн ойлголт, мөн чанар
Олон улсын харилцаанд оролцогчдын хоорондын харилцааг зохицуулдаг
хууль зүйн зарчим, хэм хэмжээний тогтолцоог олон улсын эрх зүй гэнэ.
Олон улсын нийтийн эрх зүй нь субъект, зохицуулах буй харилцаа, эрх зүйн хэм
хэмжээг тогтоох, хэрэгжүүлэх зэргээрээ дотоодын эрх зүйгээс ялгаатай. Дотоодын эрх
зүйн харилцааны субъект нь хувь хүн, хуулийн этгээд, төр байдаг бол нийтийн эрх зүйн
харилцааны субъект нь бүрэн эрхт улс гүрэн, олон улсын байгууллага, тусгаар
тогтнолынхоо төлөө тэмцэж байгаа үндэстэн ард түмэн, мөн Ватикан зэрэг улс хэлбэрийн
тогтоц хамаарна. Мөн онцгой тохиолдолд хувь хүн, хуулийн этгээд субъект болж болно.
Дотоодын эрх зүй нь тухайн улсын дотоодын нийгмийн харилцааг зохицуулдаг бол олон
улсын эрх зүй нь олон улсын харилцааг зохицуулна. Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг
улс гүрнүүд хоорондоо зөвшилцөн тогтоож хэрэгжүүлдэг бол дотоодын эрх зүйн хэм
хэмжээг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүн таслах байгууллага нь тогтоож тухайн улс
гүрэндээ хэрэгжинэ.
Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг улс гүрнүүд
I.
Тохиролцож тогтоосон хэм хэмжээг улс гүрэн сайн дураар биелүүлэх үүрэг
хүлээдэг. Улс гүрэн нь өөрсдийн ашиг сонирхолд нийцүүлэн олон улсын
өмнө хүлээсэн үүргээ шударгаар дагаж биелүүлнэ. Гэрээ хэлэлцээрээр
хүлээсэн үүргээ чанд биелүүлэх нь улс гүрэн итгэл найдвартай түнш болно.
II.
Олон улсын зарчим, хэм хэмжээг зөрчихөөс сэргийлэх, тийм оролдлогыг
таслан зогсоохын тулд онцгой тохиолдолд албадлага хэрэглэнэ. Олон улсын
зарим гэрээ хэлэлцээрт түүнийг зөрчсөний төлөө хариуцлага хүлээлгэх
талаар тусгайлан заасан байна.
III.
Олон улсын эрх зүйн биелэлтийг хангах зорилгоор олон улсын хяналт
шалгалтыг хэрэглэдэг. Энэхүү арга нь мэдээ, илтгэл авахаас гадна зарим

2. гэрээний биелэлтийг хянах хангахын тулд газар дээр нь биечлэн шалгалт
явуулах зэрэг олон хэлбэрээр хэрэгжүүлж байна.
IV.
Олон улсын харилцаанд хүч үл хэрэглэх зэрэг үндсэн зарчмуудыг
хэрэгжүүлэхэд улс гүрний хоорондох маргааныг эв зүйгээр зохицуулах арга
чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.
Олон улсын нийтийн эрх зүйн үүрэг нь:
 Олон улсын харилцааны тодорхой асуудлаар эрх зүйн субъектүүдийн эдлэх
эрх, хүлээх үүргийг тогтоож зохьцуулах
 Улс гүрэн тус бүрийн мөн олон улсын хэмтын нийгэмлэгийн нийтлэг эрх
ашгийг хамгаалах хэрэгсэл болно.
Олон улсын нийтийн эрх зүйн орчинд үзүүлэх нөлөөллийн үндсэн чиглэлийг чиг
үүрэгт ойлгоно. Үүнд:
 Нийтийн
 Хууль зүйн
 Харилцан үйлчлэх
 Төлөвлөх
 Мэдээллийн зэрэг орно.
Олон улсын түрэмгийллийг чандлан хориглож улс гүрний тусгаар тогтнол, бүрэн
эрх, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг дэмжин бататгана. Хүний эрх, эрх чөлөөг
хамгаалах нь орчин үеийн олон улсын эрх зүйн зорилго, зарчим нь болж байна.
1.2 Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ
Хууль зүйн хувьд заавал биелэгдэх хүчинтэй байх нь аливаа эрх зүйн хэм
хэмжээний гол шинж чанар юм. Энэхүү заавал биелэгдэх шинж нь олон улсын нийтийн
эрх зүйнд хамааралтай байна. Өөрөөр хэлбэл олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг зөрчсөн
тохиолдолд субъектүүд хариуцлага хүлээнэ. Энэ бүгдээс үндэслэн хууль зүйн хүчин
чадлынх нь хувьд заавал биелүүлбэл зохих шинж чанарыг нь олон улсын эрх зүйн
субъектүүд хүлээн зөвшөөрсөн ѐс журмыг олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ хэмээн
тодорхойлж болно.
Олон улсын субъектүүдийн эрх үүрэг нь түүний хэм хэмжээний агуулгыг
тодорхойлно. Өөрөөр хэлбэл олон улсын эрх зүйн субъектүүд бие биетэйгээ харилцахдаа
олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээгээр тогтоогдсон эрх эдэлж үүрэг хүлээнэ.
Олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг нэг улс дангаараа бий болгож чадахгүй бөгөөд
улс гүрнүүд субъект болохынхоо хувьд хүсэл зоригоо зохицуулах явцад хэм хэмжээ
бүрэлдэж олон улсын гэрээ болон заншилд илэрлээ олдог. Олон улсын эрх зүйн хэм
хэмжээг диспозитив болон императив гэж ангилдаг.

3. Олон улсын эрх зүйд диспозитив хэм хэмжээ гэдэг нь холбогдох улсууд олон улсын
эрх зүйн бүх хэм хэмжээг заавал биелүүлэх шаардлагатай боловч өөр хоорондоо олон
улсын эрх зүйд зааснаас өөр хэм хэмжээ тогтоон мөрдөж болно. Гэвч энэ нь бусад улс
гүрний хууль ѐсны эрх ашиг сонирхолд хор хохирол учруулахгүй байх шаардлагатай.
Харин императив хэм хэмжээний хувьд олон улсын эрх зүйн бүх субъектүүд заавал
дагаж мөрдөх шинжтэй байна. Үүнд олон улсын эрх зүйн үндсэн зарчмууд багтана. Мөн
түүнчлэн колоничлол, арьс өнгөөр ялгаварлах үзэл, апартеидыг хориглох, хүрээлэн
орчныг хамгаалах зэрэг зарчим, хэм хэмжээг ойлгоно. Гэвч одоогоор олон улсын эрх зүйд
диспозитив болон императив хэм хэмжээг тодорхой ангилан заагаагүй болно.
1.3 Олон улсын эрх зүй ба үндэсний эрх зүйн уялдаа
ОУЭЗ-н болон үндэсний эрх зүйн систем нь харилцан адилгүй боловч нягт уяалдаа
холбоотой. Тухайлбал Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хүний эрх, эрх чөлөөний талаарх
хзм хэмжээ нь хүний эрхийн талаархи олон улсын баримт бичгийн заалтуудад үндэслэгдсэн
байдаг. олон улсын эрх зүйн нэг онцлог нь эрх зүйн тухай тогтолцоон дахь субъектүүдийн
эрх үүргийг тодорхойлдог. өөрөөр хэлбэл олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ нь улс орнуудын
эрх хэмжээг тодорхойлдог бөгөөд тухайн улсын төрийн байгууллагууд, хувь хүн болон
хуулийн этгээд олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээг шууд дагаж мөрддөггүй. Нөгөөтэйгүүр улс
орнууд олон улсын эрх зүйн дагуу үүрэг хүлээхийн сацуу түүнийг үндэсний хэмжээнд
буюу дотооддоо мөрдөх, нутаг дэвсгэрийнхээ хүрээнд биелэлтийг нь хангах үүрэггэй.
Үүнийг олон улсын эрх зүйн хэмжээний хэрэгжилт буюу имплементаци гэнэ.
ОУЭЗ-н хэм хэмжээг бүрдүүлэх явцад улс гүрэн өөрийн дотоодын хууль зүйн
зарчим, хэм хэмжээг удирдлага болгодог. Өөрийн үндсэн хуулиар батлагдсан нийгэм, улс
төрийн тогтолцоонд харш хэм хэмжзэ буй болгохгүйг чармайдаг. Нөгөө талаас олон улсын
гэрээ, хэлэлцээрээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэхийн тулд улс бүр үндэсний хууль тогтоомжоо
түүнтэй нийцүүлэх арга хэмжээ авдаг. Ингэхдээ дотоодын хууль тогтоомжид шинээр хэм
хэмжээ нэмж оруулах, эсвэл хуучин хэм хзмжээг өөрчилж болно. Тухайлбал Монгол улсын
Олон Улсын Гэрээний тухай хуулийн 7-р бүлэгт заасан байна. Мөн зарим улс оронд ОУЭЗ-н
хэм хэмжээг дотоодын хуулийн адил хүчинтэй гэж үзэх явдал ч байдаг. Жишээ нь : ОХУ,
АНУ зэрэг улсууд үндсэн хуульд ОУЭЗ-г өөрийн дотоодын хууль зүйн бүрэлдэхүүн хэсэг
хэмээн зарлажээ. ОХУ-ын Үндсэн Хуулийн 15-р зүйлд : "ОУЭЗ-г нийтээр хүлээн
зөвшөөрсөн зарчим, хэм хэмжээ болон Оросын Холбооны Улсын олон улсын гэрээ бол
түүний эрх зүйн системийн бүрэлдэхүүн хэсэг мөн" , АНУ-ын Үндэн хуулийн 6-р зүйлд :
'Америкийн Нэгдсэн Улсын байгуулсан буюу байгуулах гэрээ улс орны дээд хууль мөн"
гэжээ. Харин Монгол Улсын Үндсэн Хуульд арай өөрөөр заасан ба Үндсэн Хуулийн 10-р

4. зүйлийн 3-т : "Монгол Улс олон улсын гэрээ нь соѐрхон баталсан буюу нэгдэн орсон тухай
хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тоггоомжийн адил үйлчилнэ" гэжээ. Энэ нь
Монгол улсын шүүн таслах ажиллагаандаа баримт бичиг болгон ашиглаж болно гэсэн үг
юм.
Эрх зүйн хоѐр тогтолцооны хувьд хоорондын харьцааны хувьд ОУЭЗ, улс гүрний
дотоодын хууль зүйгээс давамгайлах хандлагатай. Энэ нь Олон Улсын Гэрээний Эрхийн
тухай /1969 / Вений Конвенцад тод илрэлээ олсон байна. Конвенцын 27-р зүйлд зааснаар
гэрээнд оролцогч улс гүрэн гэрээ биелүүлээгүй явдлаа дотоодын хууль зүйн заалтаар
зөвтгөж үл болно" гэжээ. Энхүү зарчим ѐсоор улс гүрний дотоодын хууль зүй нь ОУЭЗ-тэй
нийцсэн байх ѐстой.
Олон улсын нийтийн эрх зүйн хэм хэмжээг хэрэгжүүлэх арга зам нь :
♦ Олон улсын гэрээнд нэгдэж орсноор түүнийг шууд дагаж мөрдех
♦ Олон улсын гэрээнд нэгдэж орсноор түүний заалтуудыг дотоодынхоо хууль
тогтоомжид
тусгах
явдал юм.
Олон улсын эрх зүй болон дотоодын хууль тоггоомжийн талаар хоѐр онол
байдаг. Үүнд :
Монист онол
дотоодын хууль тогтоомж болон олон улсын эрх зүй нь нэгдмэл
шинжтэй
Дуалист онол
Дотоодын хууль тогтоомж болон олон улсын эрх зүй нь бие даасан
шинжтэй бөгөөд тус тусдаа хөгжинө.
Олон улсын эрх зүйн субъектын хүсэл зоригын зөвшилцлийн дүнд үүссэн олон улсын
эрх зүйн хэм хэмжээний хэлбэржилт буюу илрэх гадаад хэлбэр юм. НҮБ-ын Олон Улсын
Шүүхийн Дүрмийн 38-р зүйлд : Олон улсын гэрээ, хэлэлцээр болон заншил ОУЭЗ-н үндсэн
эх сурвалжид багтах бөгөөд шүүхийн шийдвэр, мэргэжилтэн, эрдэмтэдийн сургаал,
номлол туслах чанарын эх сурвалжид тооцогдоно гэжээ. Олон улсын гэрээ болон заншил
анхдагч эх сурвалжийн хувьд хууль зүйн адил хүчинтэй байдаг. Эрх зүйн ерөнхий зарчим нь
эрх зүйн хэм хэмжээ биш харин олон улсын эрх зүй болон үндэсний эрх зүйн адил аль алинд
хамааралтай хууль зүйн логикийн дүрэм хамаардаг.

5. Олон
улсын
гэрээ
Тодорхой асуудлаар
эдлэх
эрх,
тодорхойлон
нь
: ----
♦
харилцан ►
хүлээх
Эрх зүйн дагуу байгуулагдсан байх
үүргийг
тогтоосон,
Агуулгын хувьд хууль ѐсны байх ♦
♦
олон
Бодитой байх буюу биелэгдэх
шинжтэй байх
улсын эрх зүйгээр зохицуулагдах
♦
хоѐр
олгосон байх
буюу олон талын бичгээр
үйлдсэн тохиролцоо юм
Олон
улсын
заншил
♦
түгээмэл
ОУНЭЗ-н субъектэд эрх, үүрэг
Тодорхой харилцааг зохицуулсан
---- ♦ байх
Бичгэн хэлбэржилтгүй
практикаар бүтээгдсэн зан үйлийн ►
♦
горим юм.
Улсын практик жишигг үүсдэг
♦
Практиктийг хууль зүйн хэм хэмжээ
гэж хүлээн зөвшөрех
♦ Хэрэглэгдэх давтамж
Эрх
зүйн
зарчим
хэрэглэх,
хэрэглэдэг
эрх
зүйг
тайлбарлахад
эрх
---►
зүйн нийтлэг
♦
Эрх зүйн хегжлийн зүй тогтолд
үндэслэж үүсдэг ♦
Эрх зүйн
тогтолцооны зөрчлийг зохицуулдаг
ойлголт, логик дүрэм, техникийн
♦
Олон улсын эрх зүй болон үндэсний
зарчим юм
эрх зүйд аль алинд хэрэглэгддэг
Мөн үүнээс гадна дүрэм ѐсоор гишүүн улс заавал биелүүлбэл зохих ОУБ-ын хэм хэмээний
тогтоолууд ОУЭЗ-н эх сурвалж болно. Ийм тогтоолыг одоогоор олон улсын зарим
байгууллага /Европын Холбоо/ гаргаж байгаа бөгөөд цаашид энэ практик өргөжиж болох юм.
Түүнчлэн бусад ОУБ, юуны түрүүнд НҮБ-ын тогтоол, бусад акт ОУЭЗ-н хэм хэмжээг
бүрдүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.
1.4 Олон улсын эрх зүйн эх сурвалж
Үндсэн эх сурвалж:
Олон улсын гэрээ : Заавал биелүүлбэл зохих хэм хэмжээ буй болгох талаар ОУЭЗ-н
субъектүүдийн хоорондын тохиролцоог гэрээ гэнэ. Гэрээг конвенц, пакт, тунхаглал,
хэлэлцээр, проткол гэх мэтээр нэрлэж болно. 1899 оны Гаагийн энх тайвны бага хурлаас
гэрээг ОУЭЗ-н үндсэн эх сурвалж хэмээн хүлээн зөвшөөрсөн. Олон улсын гэрээг улс гүрэн
хоорондоо гиөн улс гүрэн ба засгийн газар хоорондын ОУБ-ын, бас ОУБ-уудын хооронд гэрээ
байгуулах практик дэлгэрч байна.

6. Түгээмэл гэрээ : Олон улсын хамтын нийгэмлэгийн гишүүд бүхэлдээ заавал биелүүлбэл
зохих хэм хэмжээг агуулсан бөгөөд бүх улс оролцож болох /НҮБ-ын дүрэм мэт/ олон талт
гэрээг түгээмэл гэрээ гэнэ.
Тусгай гэрээ : Хязгаарлагдмал тооны улс оролцсон бөгөед заалт нь зөвхөн тэдгээрт хамаарах
гэрээг тусгай гэрээ гэнэ.
Гагцхүү хууль ѐсны гэрээ өөрөөр хэлбэл ОУЭЗ-н нийцсэн гэрээ эх сурвалж болж
чадна.Гэрээгээр тогтоосон эрх, үүргийг түүнд оролцогч тал заавал биелүүлэх ѐстой. Энэ нь
хоѐр
ба
олон
талт
гэрээнд
нэгэн адил хамаарна.
Олон улсын заншил : Заншил нь ОУЭЗ ер нь хууль зүйн хамгийн эртний, анхдагч эх
сурвалж ба олон улсын харилцааны практикт төлөвшин тогтсон бөгөөд хууль зүйн хувьд
заавал биелүүлэх шинж чанарыг нь ОУЭЗ-н субъектүүд хүлээн зөвшөөрсөн ѐс журмыг
ОУЭЗ-н заншлын хэм хэмжээ гэнэ. Заншлын хэм хэмжээ бүрэлдэн тогтоход улс гүрний урт
хугацааны практик ажиллагаа шаардагдаж ирсэн. ЖИШЭЭ НЬ : Дайн ба энх тайвны эрх
зүйн хэм хэмжээ бүр эртний Грекийн хот улсын хооронд мөрдегдөж байсан ердийн
заншлаас эх үүсвэр аван хегжиж иржээ. Ер нь 20-р зууныг хүртэл заншлыг ОУЭЗ-д үндсэи эх
сурвалж гэж үзэх үзэл давамгайлж байна. Заншлын болон гэрээний хэм хэмжээнүуд хууль зүйн
хувьд адил хүчинтэй. Гэрээний хэм хэмжээ бичгийн хэлбэрээр тодорхой байдаг бол заншил нь
тийм биш юм. ОУЭЗ-тэй холбогдсон асуудлаарх үндэсний практик ажиллагааны албан
ѐсны эмхтгэлийг АНУ-д хэвлэн гаргаж байгаа нь заншлын хэм хэмжээг тодорхойлон
тогтооход чухал хэрэгсэл болдог байна. Ийм учраас Европын Зөвлөл ийм эмхтгэл гаргаж
байхыг гишүүддээ зөвлөмж болгожээ.
Эрх зүйн еренхий зарчим : ОУШ-ийн Дүрмийн 38-р зүйлд "Соѐлжсон үндэсний
хүлээн зөвшөөрсөн эрх зүйн ерөнхий зарчмыг" ОУЭЗ-д бие даасан эх сурвалжид хамааруулж
байна. Ерөнхий зарчим гэдэг нь улс гүрний дотоодын хууль зүйн системд нийтлэг орших
зарчмуудыг багтааж байгаа юм. Харин дотоодын хууль зүйн хэм хэмжээ ОУЭЗ-н зарчим
болж чадах эсэх талаарх санал ОУЭЗ-н шинжлэх ухаанд ихээхэн зөрөөтэй байна. Бүр 1920
онд Үндэстнүүдийн Холбооны дэргэдэх Олон Улсын Шударга Ёсны Байнгын Шүүхийн
Дүрмийг хэлэлцэх үед ерөнхий зарчмын асуудлаар нилээд маргалдсаны эцэст үндэстний
хүлээн зөвшөөрсөн зарчмыг ерөнхий зарчим гэж хүлээн зөвшөөрөх болсон.
Туслах чанарын эх сурвалж
Шүүхийн эх сурвалж : НҮБ -ын ОУШ, олон улсын бусад шүүхийн ба арбитрын
шийдвэр туслах чанарын эх сурвалжид багтах ба энэ нь ОУЭЗ-н хэм хэмжээг бий
болгоход биш харин түүнийг тодорхой тохиолдолд хэрэглэхэд голчлон оршино.
Шүүхийн шийдвэр нь тухайн холбогдогч этгээдүүдийн хувьд, зөвхөн тухайн хэргийн

7. хувьд л заавал биелүүлэх хүчинтэй. Шүүхийн шийдвэр олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ
биш боловч хэм хэмжээ байгааг шууд баталгаа болдог. Зарим тохиолдолд шүүхийн шийдвэр
ОУЭЗ-н хэм хэмжээ бүрэлдэж бий болох үндсийг тавьж болно. Олон Улсын байгууллагын
тогтоол шийдвэр : Суүлийн жилүүдэд ОУБ-ын тоо олширч гүйцэтгэх үүрэг нь нэмэгдэхийн
хамт тэдгээрийн акт нь ОУЭЗ-н эх сурвалжид улам бүр нөлөө үзүүлж байна. Улс гурний
дотоодын хууль тогтоомж ба шуухийн шийдвэр : Улс гүрний дотоодын хууль тогтоомж,
шүүхийн шийдвэр ОУЭЗ-н эх сурвалж биш учраас олон улсын харилцаанд заавал дагаж,
биелүүлбэл зохих хэм хэмжээг бий болгож үл чадна. Гэхдээ дотоодын хууль тогтоомж,
шүүхийн шийдвэрийг заншлын хэм хэмжээ байгаа эсэхийн баталгаа болгон ашиглах ба ийм
зорилгоор ОУШ шийдвэртээ улс гүрний дотоодын хууль тогтоомжоос иш татах явдал
цөөнгүй. Үүнтэй холбоотой улс гүрний нэг талын тунхаглал, мэдэгдэл, бусад үйлдлийн эрх
зүйн байдлыг тодруулж ойлгох нь чухал. Эдгээр нь үндэсний хууль тогтоомж, шүүхийн
шийдвэрийн нэгэн адил ОУЭЗ-н эх сурвалж болж чадахгүй. Гэвч зарим тодорхой
тохиолдолд холбогдох талуудын хооронд эрх үүрэг үүсгэж болно.
ЖИШЭЭ : Номхон далайн өмнөд хэсэгт агаар мандалд цөмийн туршил хийх бодолгүй байгаа
тухай Францын засгийн газрын удаа дараагийн мэдэгдэл бол " Олон усын хамтын
нийгэмлэгийн өмнө авсан үүрэг мөн" гэсэн шийдвэрийг ОУШ гаргасан. Мөн Монгол Улс
нутаг дэвсгэрээ цөмийн зэвсэггүй бүс болгон 1993 онд зарласныг НҮБ-ын Аюулгүй
Зевлөлийн цөмийн зэвсэг бүхий байнгын таван гишүүн /Америк, Англи, Хятад.Орос, Франц/
улс дэмжиж байгаагаа мэдэгдсэнээр Монголы эсрэг цемийн зэвсэг хэрэглэхгүй байх, бусад улс
хэрэглэсэн тохиолдолд түүнийг хамгаалах үүрэг авсан юм. Олон улсын
ЭРХ
зуйн номлол :
ОУЭЗ-н өндөр мэргэжлийн эрдэмтдийн зохиол бүтээл хэдийгээр ОУЭЗ-н эх сурвалж биш
боловч ОУЭЗ-н чухам юу болохыг тайлбарлан улс түмний эрх зүйн ухамсарт ихээхэн нелөө
үзүүлнэ. Мөн эрх зүйн хэм хэмжээ байгаа эсэхийг тодорхойлоход тус дөхөм болох ба олон
улсын эрх зүйг дэвшилттэйгээр хөгжүүлэхэд сургаал, номлол чухал үүрэг гүйцэтгэдэг
практик харуулж байна. Сүүлийн жилүүдэд нэлээд улс гүрэн гадаад хэргийн яамандаа бие
даасан хуулийн зөвлөх ажиллуулах болж байна. ОУБ-ууд ч хууль зүйн мэргэжилтнүүдээс
бүрэлдсэн зөвлөх байгууллагатай болсон. ЖИШЭЭ НЬ : НҮБ-ын дэргэд ОУЭЗ-н дэргэд
ОУЭЗ-н Комиссоос гадна Олон Улсын Худалдааны Эрх Зүйн Комисс ажиллаж байна.
Түүнчлэн бүс нутгийн зөвлөлдөх байгууллагууд бий. Эдгээр дотроос Ази -Африкийн
Хуулийн Зөвлөлдөх Хороо, Европын Зөвлөлийн Хуулийн Хамтын Ажиллагааны Хороо,
Америк Хоорондын Хороог дурдаж болно. Энэ бол олон улсын хамтын харилцааг эрх
зүйд нийцүүлэхийн ач холбогдол улам бүр нэмэгдэж байгаагийн гэрч мөн. Хуулийн
зөвлөх ОУЭЗ-г тайлбарлах, гэрээ хэлэлцээр байгуулах зэрэг ажилд биечлэн оролцдог учраас

8. улс гүрэн, ОУБ-ын хууль эрхийн практик үйл ажиллагааг илүү үндэслэлтэй, боловсронгуй
болгоход багагүй нөлөө үзүүлж болох юм.
Олон улсын эрх зүйн зарчим:
1. Улс гүрний бүрэн эрхийн – улс гүрэн бүр өөрийн нутаг дэвсгэрийн хүрээнд
засаглалыг бүх хэлбэрээр / хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүн таслах/
буслын
оролцоогүйгээр тогтоон явуулах үндэсний хөгжлийн арга замыг чөлөөтэй сонгож
хэрэгжүүлэх эрх юм.
2. Улс гүрний тэгш эрхийн – аливаа олон улсын асуудлаар санал хураалтанд улс
бүрийн санал адтл хүчинтэй байх
3. Улсын дотоодын хэрэгт үл оролцох – дотооддоо болон гадаадад явуулж буй
бодлогын талаар хөндлөнгөөс оролцохгүй байх
4. Улс түмэн тэгш эрхтэйгээр өөртөө нутаг дэвсгэр бүрэн бүтэн байх, хил нь халдашгүй
дархан байх 5. Улс түмэн болон үндэстэнүүд өөртөө засан тохинох – эдийн засаг, нийгмийн хөгжил,
хүний эрхийг сахин хамгаалах зорилготой өөрөөр хэлбэл хувь заяагаа өөрөө мэдэж
шийдвэрлэх
6. Улсууд хамтран ажиллах
7. Хүний эрхийг бүх нийтээр хүндэтгэх
8. Олон улсын үүргээ шударгаар биелүүлэх9. Хүч үл хэрэглэх, хүчээр үл заналхийлэх – аливаа улс гүрэн өөрийн ашиг сонирхол
үзэл бодлыг бусад улсад хүчээр тулгах, маргааныг хүч хэрэглэхэээр заналхийлэх,
зэвсэгт түрэмгийлэл үйлдэхээр заналхийлэхийг хориглох
10. Олон улсын маргааныг эв зүйгээр шийдвэрлэх
ЛЕКЦИЙН СЭДЭВ 2: ОЛОН УЛСЫН МАРГААНЫГ ЭВ ЗҮЙГЭЭР ШИЙДВЭРЛЭХ
АРГА ЗАМ
1. Олон улсын маргааны ойлголт, төрөл
2. Олон улсын маргааныг шийдвэрлэх эв зүйн аргууд

9. 3. Ìàðãààíûã Îëîí Óëñûí áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýíä ýâ ç¿éãýýð øèéäâýðëýõ òóõàé
1. Олон улсын нийтийн эрх зүйн маргааны ойлголт, төрөл
Орчин үеийн олон улсын эрх зүйн императив гол зарчим бол олон улсын эрх зүйн
субъектууд маргаанаа эв зүйгээр зохицуулах явдал бөгөөд энэ нь ОУНЭЗ-н субъектүүдийн
үүрэг юм.
Олон улсын маргаан гэж олон улсын эрх зүйн субъектууд хоорондоо гэрээ тайлбарлах
болон үүрэг зөрчсөн, хохиролыг барагдуулах, мөн тэдгээрийн санал зөрөлдөөн,
зөрчилдөөнт байдлыг ойлгоно.
Нэгдсэн үндэстний байгууллагын дүрэмд маргаан, маргаант нөхцөл байдал гэсэн нэр
томъѐог хэрэглэдэг.
ОУНЭЗ-н субъектууд харилцан гомдол гаргасан тохиолдолд олон улсын маргаан,
харин нэг тал нь гомдол гаргасан тохиолдолд олон улсын маргаант нөхцөл байдал бий
болсон гэж үзнэ.
Улс төрийн маргааныг агуулгаар нь
♦ улс төрийн
нутаг дэвсгэр, хил тогтоох зэрэг асуудлаар үүсэх маргаан
байна. Уг маргааныг Аюулгүйн зөвлөл шийдвэрлэдэг.
♦ Хууль зүйн
гэрээ тайлбарлах, үүрэг зөрчсөн эсэхийг тогтоох, хохирол
барагдуулах хэмжээ, зөрчлийн шинж чанартай холбоотой үүссэн маргаан байна.
Шинж чанараар нь:
♦ Маргаан
зөрөлдөж буй асуудлаар харилцан гомдол гаргасан
♦ Маргаант нөхцөл байдал
нэг тал нь гомдол гаргасан
Хор аюулынх нь шинжээр нь:
♦ Олон улсын тайван аюулгүй байдалд занал учруулж болох
♦ Олон улсын тайван аюулгүй байдалтай холбогдолгүй.
Ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ýâ ç¿éí àðãóóä
ͯÁ-ûì Ä¿ðíèéì 33 äñãààð ç¿éëä “… ìàðãààíä îðîëöîã÷ ýòãýýä¿¿ä ìàðãààíàà þóíû ºìíº ÿðèà
õýëýëöýý, ñóäàëãàà, çóó÷ëàë, ýâëýðýë, õºíäëºíãèéí ø¿¿õ çýðãèéã õýðýãëýõ, ò¿¿í÷ëýí á¿ñèéí
áàéãññëëàãññäàä õàìäàõ … àðãààð çîõèöññëàì øèéäâýðëýõèéã ÷àðíàéõ ¸ðòîé” ãýæýý. Ýìä
ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ àðãóóäûã á¿ðýí òîîöîîã¿é áàéãàà þì. ÎÓÝÇ-ä ººð àðãà áàñ áèé. Òóõàéëáàë:
íàéðñàã òóñëàëöàà áàéíà. ̺í îëîí óëñûí ò¿ãýýìýë áàéãóóëëàãà, þóíû ò¿ð¿¿íä ͯÁ ýíý ñàëáàðò
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Äóðäñàí àðãóóä ÎÓ-ûí õàðèëöààíä óðò õóãàöààíû ïðàêòèê àæèëëàãààíû
ÿâöàä á¿ðýëäýí òîãòîæ õºãæñººð ýä¿ãýýã õ¿ð÷ýý. Õýëýëöýý, õºíäëºíãèéí ø¿¿õ (àðáèòð) áîë ýðòíèé
àðãà. Õàðèí ø¿¿õ, ÎÓÁ-ûã õàðüöàíãóéãààð ñ¿¿ëèéí ¿åýñ XIX-XX çóóíààñ õýðýãëýõ áîëñîí.

10. Ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ àðãûã äèïëîìàò áîëîí äèïëîìàò áèø (àðáèòð, ø¿¿õèéí) õýìýýí
õî¸ð àíãèëæ áîëíî. Äèïëîìàò àðãàä õýëýëöýý, íàéðñàã òóñëàëöàà, çóó÷ëàë, ýâëýð¿¿ëýõ çýðýã
õàìààðíà. Òóõàéí ìàðãààíòàé õîëáîãäóóëàí ãàðãàñàí àðáèòð þìóó ø¿¿õèéí øèéäâýð ýöñèéíõ áàéíà.
Äèïëîìàò àðãûí çîðèëò íü ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð øèéäâýðëýõ òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõýä òàëóóäàä
òóñëàõàä îðøèíî. ¯¿ãýýð äèïëîìàò àðãà, àðáèòð áà ø¿¿õèéí àðãààñ ÿëãàãäàíà.
Ìàðãààíûã
øèéäâýðëýõýä àðãàà çºâ ñîíãîæ îëîõ ÿâäàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ßìàð àðãà õýðýãëýõ íü ìàðãààíû
øèíæ ÷àíàðààñ èõýýõýí øàëòãààëíà. Ãýðýý, õýëýëöýýðò ººðººð çààãààã¿é áîë ìàðãàëäàã÷ òàëóóä
àðãàà ººðñäèéí ¿çýìæýýð ñîíãîæ àâäàã. Îëîí óëñûí çàðèì ãýðýýíä ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òîäîðõîé
àðãà õýðýãëýõ çààëò îðñîí áàéäàã. Æèøýýëýõýä: Ãýðýýíèé Ýðõ Ç¿éí òóõàé Âåíèéí Êîíâåíö, ìºí
õ¿íèé ýðõèéí òóõàé íèëýýä ãýðýýíä ìàðãààíàà ýâëýðëèéí àðãààð çîõèöóóëæ áàéõààð çààñàí.
Ìàðãàëäàã÷ òàëóóä àñóóäëàà øèéäâýðëýõèéí òóëä ýâ ç¿éí ÿìàð íýãýí àðãà õýðýãëýýä àìæèëòàíä
õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áîë ººð àðãà õýðýãëýõ ¿¿ðýãòýé. ¯¿íýýñ ¿íäýñëýí ìàðãààíûã çààâàë ýâ ç¿éí àðãààð
øèéäâýðëýõ ¸ðòîé ãýðýì ä¿ãнэëò ãàð÷ áàéíà. Øèéäâýðëýãäýýã¿é ìàðãààí óëñ õîîðîíäûí õýâ ¸ñíû
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíä ñààä ó÷ðóóëààä çîãñîõã¿é çýâñýãò ìºðãºë人íä ÷ õ¿ðãýæ áîëîõ
àþóëòàé.
Øóóä õýëýëöýý: Øóóä õýëýëöýý áîë óëñ ã¿ðíèé õîîðîíäûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ÷óõàë
õýðýãñýë. Ãýõäýý ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë çºâõºí ¿¿ãýýð õÿçãààðëàãäàõã¿é. ßíç á¿ðèéí àñóóäëààð
ñàíàë ñîëèëöîõ, õàðèëöàí ìýäýýëýë õèéõ, áîäëîãîî çîõèöóóëàõ, ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëàõ çýðýã
çîðèëãîîð øóóä õýëýëöýýð õèéíý. ͯÁ-èéí Ä¿ðìèéí 33 äóãààð ç¿éëèéí æàãñààëòûí ýõýíä õýëýëöýý
îðñîí íü ñàíàìñàðã¿é òîõèîëäîë áèøýý. Óëñ ã¿ðýí ìàðãààíàà çîõèöóóëàõûí òóëä þóíû ò¿ð¿¿íä øóóä
õýëýëöýý õèéõ çàð÷èì ÎÓÝÇ-í îëîí òîîíû áàðèìò áè÷èãò òóñãàëàà îëæýý. Ǻðºë人í áàéãààã òîãòîîí
òîäðóóëæ, àðèëãàõ áîëîìæèéí òàëààð òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõýä õýëýëöýý ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Îëîí
óëñûí ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ áóñàä àðãàòàé õàðüöóóëàõàä øóóä õýëýëöýý îëîí äàâóó
òàëòàé. Ýíý áîë ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ îëîí óÿí õàòàí àðãûí íýã. Õîëáîãäîõ óëñûí òºëººëºã÷èä àëáàí
áîëîí àëáàí áóñ æóðìààð ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä õýëýëöýý õèéæ áîëíî. Õýëýëöýý ÿâóóëàõ òîãòñîí
æóðàì ÎÓÝÇ-ä áàéõã¿é. Ò¿¿íèéã òàëóóä ººðñ人 òîäîðõîéëíî. Õýëýëöýýã åðäèéí äèïëîìàò øóãàìààð
áóþó çîðèóä òîìèëñîí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí ÿâóóëíà. Ò¿¿íèéã àìààð, ìºí íîò áè÷èã,
çàõèäàë ñîëèëöîõ çýðãýýð áè÷ãèéí õýëáýðýýð ÿâóóëæ áîëíî. Õýëýëöýýã ãîëöóó àìàí áà áè÷ãèéí
õýëáýðýýð õîñëóóëàí ÿâóóëäàã.
Òàëóóä çºâëºëäºõèéã íýã òºðëèéí õýëýëöýý ãýæ ¿çäýã. Ýíý àðãûã çºâõºí ìàðãààíòàé àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ òºäèéã¿é óëñ ã¿ðíèé õîîðîíäûí íàéðñàã õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõýä íýãýí àäèë õýðýãëýíý.
Ǻâëºëäºæ áàéõ òóõàé çààëò îëîí óëñûí ãýðýýíä ÷ öººíã¿é îðîõ áîëæýý. Æèøýýëáýë: Ìîíãîë óëñààñ
ÎÕÓ-òàé 1993 îíä, ÁÍÕÀÓ-òàé 1994 îíä áàéãóóëñàí íàéðñàã õàðèëöàà, Õàìòûí Àæèëëàãààíû òóõàé
Ãýðýýí¿¿äýä áîëîí Ìîíãîë óëñ, Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ãåðìàí Óëñûí Õàðèëöààíû ¯íäñèéí òóõàé
1995 îíû Õàìòàðñàí Òóíõàãëàëä èéì çààëò áèé. Àñóóäëûí à÷ õîëáîãäëîîñ øàëòãààëàí çºâëºë人íèéã

11. ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä ÿâóóëäàã. Îíö ÷óõàë çºâëºë人íèéã òºð, çàñãèéí òýðã¿¿íèé õýìæýýíä õèéäýã
ïðàêòèê ºðãºæèæ áàéíà. Ýíý íü õàðèëöàí ¿ë èòãýõ ÿâäëûã àðèëãàõ áîëîìæûã íýýíý.
Øóóä õýëýëöýý áîë ìàðãààíûã çîõèöóóëàõàä îëîíòàà õýðýãëýäýã ÷óõàë àðãûí íýã ìàðãààíã¿é ìºí.
Ãýâ÷ ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí õ¿÷èí ÷àäàë õàðèëöàí àäèëã¿é áîë õýëýëöýýíèé ¿ð ä¿í íü òýãø áèø
áàéäëûí èëðýë áîëæ áîëçîøã¿é òàë áèé. Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ÷ èéì ãàøóóí òóðøëàãà áàéñàí. 1912 îíä
Ìîíãîë, Õààíò Îðîñûí õîîðîíä, 1914-1915 îíä Îðîñ-Õÿòàä-Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí õîîðîíä õèéñýí
õýëýëöýýíèé ¿ð ä¿íä áàéãóóëñàí Îðîñ-Ìîíãîëûí áà Îðîñ-Õÿòàä-Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí ãýðýý ãýã÷ íü õî¸ð
òîì ã¿ðíýýñ Ìîíãîëä òóëãàí õ¿ëýýëãýñýí, îð÷èí ¿åèéí ÎÓÝÇ-í ¸ñîîð õ¿÷èí òºãºëäºð áèø òîõèðîëöîî
áàéñíûã äýýð òàéëáàðëàñàí. Èéì áàéäëààñ çàéëñ õèéõèéí òóëä áàãà áóóðàé óëñ àñóóäëûã
çîõèñòîéãîîð øèéäâýðëýõèéí òóëä ͯÁ çýðýã ÎÓÁ-ûã îðîëöóóëàõ ñîíèðõîëòîé áàéæ áîëíî. Ýíý íü
ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí òýãø ýðõèéã õàíãàõ, òýäíèé õ¿ñýë, øààðäëàãûã áîäèòîéãîîð ¿íýëæ öýãíýõýä
òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëæ áîëîõ þì. (XI ä¿ãýýð á¿ëãèéã ¿ç)
Äèïëîìàò áóñàä àðãà: øóóä õýëýëöýýíä çºâõºí ìàðãàëäàã÷ õî¸ð òàë îðîëöîíî. ¿¿íýýñ ãàäíà 2
òàëûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð 3 äàõü ýòãýýä îðîëöîí íàéðñàã
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, çóó÷ëàõ áóþó ýâëýð¿¿ëýõ îðîëäëîãî õèéõ, ýñõ¿ë ìàðãààíû áàéäëûã
òîõèðóóëàõûí òóëä ìàãàäëàí øàëãàõ àæèë ÿâóóëæ áîëíî.
Íàéðñàã òóñëàëöàà: Îëîí Óëñûí Ìàðãààíûã Ýâ Ç¿éãýýð Øèéäâýðëýõ òóõàé (1899-1907 îíû)
Ãààãèéí Êîíâåíöóóäàä çààñíààð ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ àðãûí òîîíä íàéðñàã òóñëàëöàà (äîáðûå
óñëóãè, good office) îðæýý. ¯¿íèé çîðèëãî íü ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí õîîðîíä øóóä õîëáîî òîãòîîõ,
õàðèëöàí ¿ë èòãýõ áàéäëûã àðèëãàí ýâ ç¿éí ÿìàð íýãýí àðãààð àñóóäëàà çîõèöóóëàõ òàëààð
òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõýä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä îðøèíî. Íàéðñàã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéãàà óëñ õî¸ð
òàëûí õýëýëöýýíä îðîëöîæ ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ íºõöºë, áîëçëûí òàëààð ñàíàë òàâüäàãã¿é. Íàéðñàã
òóñëàëöààã ãóðàâ äàõü óëñûí ñàíàà÷èëãààð áóþó ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí õ¿ñýëòýýð ¿ç¿¿ëæ áîëíî.
̺í íýã áóþó õýä õýäýí óëñ õàìòàðñàí æóðìààð, ò¿¿í÷ëýí ÎÓÁ ñàíàà÷ëàõ ÿâäàë ÷ áàéäàã.
Òýäãýýðèéí ñàíàëûã íàðãàëäàã÷ òàëññä õ¿ëýýæ àâàх ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é.
Çóó÷ëàë (ïîñðåäíè÷åñòâî, mediation). Çóó÷ëàã÷ íü ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí õýëýëöýýíä
èäýâõèòýé îðîëöäîãîîðîî íàéðñàí òóñëàëöààíààñ ÿëãàãäàíà. Áóñàä òàëààð àäèë. Çóó÷ëàã÷ ñàíàëàà
îðóóëæ, õýëýëöýýðèéí òºñëèéã ìàðãàëäàã÷ òàëóóäàä çîðèóëàí ãàðãàæ áîëíî. Ãýâ÷ ýäãýýð íü öºì
çºâëºìæèéí ÷àíàðòàé áàéíà. Ǻâëºìæèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõûã íàéðñàã áèø õàíäëàãà ãýæ
¿çäýãã¿é. Õýëýëöýýíä èäýâõèòýé îðîëöîã÷èéí õóâüä çóó÷ëàã÷ õàðüöàíãóé ºðãºí ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã
õ¿ëýýíý. Òýðýýð õýëýëöýýíä ýõíýýñ àâààä äóóñòàë îðîëöîõîîñ ãàäíà ò¿¿íèéã óäèðäàí ÿâóóëàõ íü ÷
öººíã¿é áàéäàã. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûã áàéð ñóóðèéã îéðòóóëàõ çîðèëãîîð òàâüæ áàéãàà øààðäëàãàà
ººð÷ëºõèéã òýäýíä çºâëºæ, ñàíàëàà îðóóëæ áîëíî.
Çóó÷ëàã÷ ÎÓÝÇ-í ¿íäñýí çàð÷ìûí äàãóó
àæëàà ÿâóóëàõ ¿¿ðýãòýé. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí äîòîîä õýðýãò îðîëöîæ ¿ë áîëíî. Òàëóóäûí ýñðýã
òýñðýã ãîìäîë, ìýä¿¿ëãèéã çîõèöóóëæ, ýâëýð¿¿ëýõýä çóó÷ëàëûí çîðèëãî îðøèíî. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóä

12. çóó÷ëàã÷èéí ñàíàëûã çààâàë õ¿ëýýæ àâàõ àëáàã¿é. Çóó÷ëàã÷èéí ¿¿ðýãò àæèë òàëóóäûí ñàíàëààð
äóóñãàâàð áîëíî. ÎÓÁ, ÿëàíãóÿà ͯÁ çóó÷ëàã÷ààð àìæèëòòàé àæèëëàæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë
óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéíà.
Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí çºâøººðºëòýéãýýð íàéðñàã òóñëàëöàà çóó÷ëàë
áîëæ õóâèðàõ ÿâäàë îëîí óëñûí õàðèëöààíû ïðàêòèêò òîõèîëäîæ áàéæýý. Êàøìèðûí òàëààðõ Ýíýòõýã
– Ïàêèñòàíû ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ òàëààð 1965-1966 îíä ÇÕÓ-í ãàðãàñàí ñàíàà÷èëãà ¿¿íèé íýã
æèøýý þì. Ýíý ñàíàà÷èëãà ýõýíäýý íàéðñàã òóñëàëöààíû õýëáýðòýé áàéñàí áîëîâ÷ ÿâöäàà òàëóóäûí
çºâøººðñíººð ÇÕÓ çóó÷ëàã÷ûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëñîí. Ýíý íü äóðäñàí õî¸ð óëñûí òºëººëºã÷ 1966
îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 10-íä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí Òàøêåíòèéí òóíõàãëàëûã áîëîâñðóóëàõàä îëîí òàëààð
òóñ äºõºì áîëæýý.
Ìàãàäëàí øàëãàõ êîìèññ: ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ áýëòãýë ñóóðèéã òàâèõûí òóëä
ìàãàäëàí øàëãàõ êîìèññ (ñëåäñòâåííàÿ êîìèññèÿ, enquiry comission) áàéãóóëæ áîëíî. Êîìèññèéí
çîðèëãî íü áàðèìò ìàòåðèàë ñóäëàõ, ãàçàð äýýð íü øàëãàëò õèéõ, ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã àâàõ çýðãýýð
àñóóäëûã øóäàðãààð ìàãàäëàí øàëãàõ ¿éë ÿâäëûí áàéäëûã òîäðóóëàí òîãòîîõîä îðøèíî. Êîìèññèéã
ìàðãàëäàã÷ ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí òóñãàé õýëýëöýýðèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëäàã. Õýëýëöýýðò
ìàãàäëàí øàëãàâàë çîõèõ ç¿éë, êîìèññèéã áàéãóóëàõ æóðàì,õóãàöàà, ãèø¿¿äèéí ýðõ, ¿¿ðýã çýðãèéã
çààíà. Àæëûí òºãñãºëä êîìèññ èëòãýë ãàðãàíà. Ò¿¿íä çºâõºí èëð¿¿ëñýí áàðèìò ñýëòèéã äóðäàíà.
Êîìèññèéí ä¿ãíýëòèéã õ¿ëýýæ àâàõ ýñýõèéã òàëóóä ººðñ人 øèéäâýðëýíý. Ìàãàäëàí øàëãàõ
êîìèññèéã áàéãóóëàõ æóðàì, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé 1899 áà 1907îíû Ãààãèéí Êîíâåíöèóäàä
òîäîðõîé çààæýý. ͯÁ-èéí õ¿ðýýíä ýíý àðãûã (áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ êîìèññ) ºðãºí õýðýãëýõ áîëæ áàéíà.
Ýâëýð¿¿ëýõ
êîìèññ:
ýâëýð¿¿ëýõ
êîìèññ
(ñîãëàñèòåëüíàÿ
êîìèññèÿ,
reconciliation
commission) õýðýã ÿâäëûí áàéäëûã òîäðóóëàí òîãòîîõîîð áàðàõã¿é ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ òîäîðõîé
çºâëºìæ ãàðãàíà. ¿¿ãýýð ìàãàäëàí øàëãàõ êîìèññîîñ ÿëãàãäàíà. Êîìèññèéí ä¿ãíýëòèéã ãýðýýíä çààâàë
õ¿ëýýæ àâàõ àëáàã¿é. Ãýâ÷ ò¿¿íèé ñàíàëûã çààâàë áèåë¿¿ëáýë çîõèõ ¿¿ðýã õýìýýí òàëóóä íü
õ¿ëýýí çºâøººðñºí îëîí óëñûí çàðèì ãýðýý (æèøýý íü: Äóíàé ìºðíººð õºëºã îíãîö çîð÷èí ÿâàõ äýãëýìèéí
òóõàé 1948 îíû Êîíâåíö ) áàéäàã. Ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð øèéäâýðëýõ òàëààð ¯íäýñòí¿¿äèéí õîëáîîíîîñ
1928 îíä áîëîâðóóëæ ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåé 1949 îíä çàðèì çàñâàð îðóóëæ áàòàëñàí Åðºíõèé
Àêò õýìýýõ áàðèìò áè÷èãò ýâëýð¿¿ëýõ êîìèññèéã áàéãóóëàõ æóðàì, ò¿¿íèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
òîäîðõîé çààñàí. Äýëõèéí íýã áà õî¸ðäóãààð äàéíû õîîðîíä ýíý àðãûã ºðãºí õýðýãëýæ áàéñíàà äàéíààñ
õîéø àøèãëàõ íü õîâîðäñîí áàéíà.
Õèëèéí òºëººëºã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð õèëèéí áóäëèàí, ìàðãààíûã
øèéäâýðëýõ ÿâäàë áîë ýâëýð¿¿ëýõ êîìèññèéí íýã õóâèëáàð. ¯¿íèéã Ìîíãîë óëñ ïðàêòèê ¿éë
àæèëëàãààíäàà ºðãºí õýðýãëýæ áàéãàà þì.
Àðáèòð, Îëîí Óëñûí Ø¿¿õ (ÎÓØ). Òàëóóä ìàðãààíàà ãóðàâäàã÷ ýòãýýä òóõàéëáàë îëîí óëñûí
àðáèòð áóþó ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëæ áîëíî. Îëîí óëñûí àðáèòðààð õýðýã øèéäâýðë¿¿ëýõýä òàëóóä
àðáèòð÷èéã ººðñ人 ñîíãîæ àâíà. Òýð íü íýã áóþó õýä õýäýí õ¿í (òýãø áèø òîîòîé) áàéæ áîëíî. Îëîí
óëñûí àðáèòðèéí àðãûã ñàéí äóðûí ¿íäñýíä õýðýãëýíý. Íýãýíò ìàðãàëäàã÷ òàëóóä àñóóäëàà

13. àðáèòðààð øèéäâýðë¿¿ëýõýýð òîõèðîëöîæ õàíäâàë ò¿¿íèé øèéäâýðèéã çààâàë äàãàí áèåë¿¿ëýõ
¿¿ðýã õ¿ëýýíý. ¯¿ãýýð àðáèòð íü ºìíº ºã¿¿ëñýí áóñàä àðãààñ ÿëãàãäàíà. Òàëóóä ìàðãààíàà
àðáèòðààð øèéäâýðë¿¿ëýõèéí òóëä õýëýëöýýð áàéãóóëíà. Ò¿¿íä ìàðãàæ áàéãàà àñóóäàë, àðáèòðûã
á¿ðä¿¿ëýõ, õýðýã õÿíàí õýëýëýöýõ, øèéäâýð ãàðãàõ æóðàì, ò¿¿í÷ëýí àðáèòðûí øèéäâýðò
çàõèðàãäàõ òàëààð òàëóóäûí õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéí òóõàé çààñàí áàéäàã.Ìàðãààíûã àðáèòð÷ íýã õ¿í ÷
õÿíàí øèéäâýðëýæ áîëíî. Èéì òîõèîëäîëä àðáèòð÷ íü çààâàë ãóðàâ äàõü îðíû èðãýí áàéíà. Õýðýâ
àðáèòð÷èä íü ãóðàâ äàõü îðíû èðãýä áóþó äàðãà (ñóïåðàðáèòð÷) íü òºâèéã ñàõèñàí óëñûí èðãýí
áàéâàë àðáèòðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí èðãýä îðîëöîæ áîëíî.Õýðýâ ýâëýð¿¿ëýõ êîìèññ
íýã ñàðûí äîòîð øèéäâýð ãàðãàæ ýñ ÷àäâàë 5 ãèø¿¿íýýñ á¿ðäñýí àðáèòð áàéãóóëáàë çîõèíî õýìýýí
ÎÓ-í ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð øèéäâýðëýõ òóõàé Åðºíõèé Àêòàä äóðäæýý. Ìàðãàëäàã÷ òàë òóñ á¿ð
íýã àðáèòð÷ òîìèëíî. ¯ëäñýí 3 ãèø¿¿íèéã òàëóóäûí òîõèðîëöñîíîîð áóþó òýäãýýðèéí çààñàí ãóðàâ
äàõü óëñ, ýñâýë çóó÷ëàã÷ óëñóóäûí ãóðàâíû õî¸ðûí ñàíàëààð þìóó ÎÓ-ûí ø¿¿õèéí áàéíãûí òàíõèìèéí
äàðãà òîìèëæ áîëîõîîð çààñàí áàéíà.
Òàëóóäûí
òîõèðîëöñîíîîð
òîäîðõàîé
íýãýí
ìàðãààíûã
øèéäâýðëýõ çîðèëãîîð ò¿ð àæèëëàõ àðáèòð áàéãóóëàõààñ ãàäíà ãýðýýã òàéëáàðëàõ, õýðýãëýõòýé
õîëáîãäîí ãàð÷ áîëîõ ìàðãààíûã àðáèòðààð øèéäâýðë¿¿ëæ áàéõ òóõàé ãýðýýíä óðüä÷èëàí çààæ áîëíî.
1899 áà 1907 îíû Ãààãèéí Êîíâåíö ¸ñîîð áàéãóóëàãäñàí Àðáèòðûí Áàéíãûí òàíõèì îäîî àæèëëàæ
áàéíà. Òàíõèìûí áàéíãà àæèëëàäàã öîðûí ãàíö áàéãóóëëàãà íü Åðºíõèé Íàðèéí Áè÷ãèéí Äàðãààð
òîëãîéëóóëñàí ÎÓ-ûí òîâ÷îî ìºí. Ýíýõ¿¿ Òîâ÷îî Ãààãàä áàéðëàäàã. Ãààãèéí Êîíâåíöàä îðîëöîã÷ óëñ
á¿ð (îäîîãèéí áàéäëààð 80 îð÷èì óëñ áàéãàà) 4-ººñ èë¿¿ã¿é õ¿íèéã àðáèòð÷ààð òîìèëíî. Èéíõ¿¿
òîìèëîãäñîí õ¿ì¿¿ñèéã íýðñèéí åðºíõèé æàãñààëòàä îðóóëàõ áºãººä ò¿¿íýýñ òàëóóä àðáèòð÷àà ñîíãîí
àâ÷ áîëäîã. Õýðýâ òàëóóä æàãñààëòàä îðñîí õ¿ì¿¿ñýýñ àðáèòð÷àà ñîíãîõ òàëààð òîõèðîëöîæ
÷àäàõã¿é áîë òàë á¿ð 2 àðáèòð÷èéã òîìèëîõ áºãººä òýäãýýð íü òàâ äàõü àðáèòð÷ áóþó
ñóïåðàðáèòð÷àà ñîíãîíî. Òàëóóä àáèòðûí ºìíº ýðõ, àøãàà õàìãààëóóëàõàà𠺺ðñäèéí òºëººëºã÷ çºâëºõ
ºì㺺ëºã÷èéã òîìèëíî. Àðáèòðûí áàéíãûí òàíõèì ¿éë àæèëëàãààãàà ÎÓ-ûí õàðèëöààíû îð÷èí ¿åèéí
øààðäëàãàä çîõèöóóëàõ çîðèëãîîð çàð÷èì ººð÷ëºëò îðóóëæýý.
Îëîí Óëñûí Ø¿¿õ. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóä ÎÓØ-èéí áàéãóóëëàãàä àñóóäëàà øè¿æ¿¿ëýõýýð
òîõèðîëöîæ áîëíî. Èéì ø¿¿õèéã ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð îëîí óëñûí ò¿ãýýìýë áîëîí á¿ñ íóòãèéí
áàéãóóëàãûí äýðãýä áàéãóóëíà. ÎÓ-ûí ìàðãààíûã ø¿¿õ, àðáèòðààð øèéäâýðë¿¿ëýõýä íèéòëýã
ç¿éëèéí çýðýãöýýãýýð ÿëãààòàé ç¿éë ÷ íýëýýä áèé. Àðáèòðûã òîäîðõîé ìàðãààí õýëýëöýõèéí òóëä
áàéãóóëæ àñóóäàë øèéäâýðëýñíýýð àæèëëàãàà íü òºãñäºã. ÎÓØ áîë ººðèéí ä¿ðìèéã ¿íäýñëýí ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã áàéíãûí áàéãóóëëàãà ìºí. Ø¿¿õèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã øèéäýõ, õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ æóðàì òîãòîîõîä ìàðãàëäàã÷ òàëóóä îðîëöäîãã¿é. ¯¿ãýýð ø¿¿õ íü àðáèòðààñ ÿëãàãäàíà.
Ìàðãàëäàã÷ òàëóóä äàíãààðàà ºðãºäºë ºãºõ, ìýäýãäýë õèéõ þìóó õîîðîíäîî õýëýëöýýð áàéãóóëàõ
õýëáýðýýð ø¿¿õýýð õýðãýý øèéäâýðë¿¿ëýõèéã çºâøººð÷ áàéãààãàà èëýðõèéëíý. Àðáèòð, ø¿¿õ
õî¸ðûí øèéäâýð íü ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí æèøèã ¿¿ñãýäýã. ÎÓ-ûí àíõíû ø¿¿õ áîë

14. ¯íäýñòí¿¿äèéí Õîëáîîíû äýðãýä áàéãóóëàãäñàí ÎÓ-ûí øóäàðãà ¸ñíû áàéíãûí ø¿¿õ þì. Ýíý í¿¿õ 1946 îí
õ¿ðòýë àæèëëàñàí. Ò¿¿íèé ¿¿ðýã íü óëñ ã¿ðíèé õîîðîíäûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ, ¯íäýñòí¿¿äèéí
õîëáîîíû áàéãóóëëàãóóäûí õ¿ñýëòýýð õóóëèéí çºâëºëãººí ºãºõºä îðøèæ áàéæýý. Ýíýõ¿¿ ø¿¿õèéí îðîíä
ͯÁ-ûí ÎÓØ áàéãóóëàãäñàí áîëíî. Óëñ õîîðîíäûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã á¿õèé îëîí óëñûí
áàéíãûí ø¿¿õèéã îëîí óëñûí çàðèì áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýíä àæèëëàäàã çàõèðãààíû ø¿¿õýýñ ÿëãàæ
¿çâýë çîõèíî. Çàõèðãààíû ø¿¿õèéí ãîë çîðèëãî íü òóõàéí ÎÓÁ-ûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷, çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí õîîðîíäûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ÿâäàë þì.
ͯÁ-ûí Îëîí Óëñûí Ø¿¿õ. Øóäðàãà ¸ñíû Îëîí Óëñûí Ø¿¿õ õýìýýí íýðëýãääýã ͯÁ-ûí ÎÓØ-èéí ýðõ
ç¿éí áàéäàë, ¿éë àæèëëàãààã ͯÁ-ûí Ä¿ðìèéí 14-ð á¿ëýã õèéãýýä ÎÓØ-èéí ä¿ðýì çîõèöóóëäàã. ÎÓØ
íü óëñ õîîðîíäûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ, ͯÁ-ûí ãîë áàéãóóëëàãóóä, òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóäàä
õóóëèéí àñóóäëààð çºâëºìæ ºãºõ ÷èã ¿¿ðýãòýé.
ͯÁ-ûí ä¿ðýì ¸ñîîð Àþóëã¿éí çºâëºë Åðºíõèé Àññàìáëåé õóóëü ç¿éí øèíæ ÷àíàðòàé ìàðãààíûã
ÎÓØ-ä øèëæ¿¿ëæ ºãºõ çºâëºìæ ãàðãàõ ýðõòýé.
Ø¿¿õèéí ä¿ðýìä íýãäýí îðñîí á¿õ óëñ Ø¿¿õýä õàíäàæ áîëíî. ͯÁ-ûí á¿õ ãèø¿¿í, ãèø¿¿íèéõýý
õóâüä Ø¿¿õèéí ä¿ðýìä îðîëöîã÷ áîëäîã. Ãèø¿¿í áèø óëñ Ø¿¿õèéí ä¿ðýìä íýãäýí îðîõ àñóóäëûã
Àþóëã¿éí Ǻâëºëèéí çºâëºìæèéí ¿íäñýí äýýð Åðºíõèé Àññàìáëåé øèéäâýðëýäýã. Îäîîãèéí áàéäëààð
ͯÁ-ûí ãèø¿¿í áèø óëñóóäààñ Øâåéöàð, Íàóðó óëñ ä¿ðýìä íýãäýæ îðñîí áàéíà. ̺í Ø¿¿õèéí ä¿ðýìä
íýãäýæ îðîîã¿é óëñ òîäîðõîé õýðýã á¿ðèéí òàëààð Àþóëã¿éí Ǻâëºëèéí òîäîðõîéëñîí íºõöºëèéí äàãóó
Ø¿¿õýä õàíäàæ áîëíî.
Óëñ á¿ðèéí ¿íäýñíèé á¿ëýã Ø¿¿õèéí ãèø¿¿íä íýð äýâø¿¿ëäýã áºãººä óã á¿ëýã íü ÎÓÝÇ-ã ñàéí
ìýääýãýýñ ãàäíà ø¿¿ã÷ýýð àæèëëàõûã çºâøººðñºí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñýýñ á¿ðäýíý. Ø¿¿õèéí ãèø¿¿í
15 õ¿íèéã Åðºíõèé Àññàìáëåé áà Àþóëã¿éí Ǻâëºë äèéëýíõ îëîíõûí ñàíàëààð ñîíãîäîã. Àþóëã¿éí
Ǻâëºëººñ Ø¿¿õèéí ãèø¿¿íèéã ñîíãîõîä 9 ñàíàë áàéõàä õàíãàëòòàé. ͯÁ-ûí äýýðõ õî¸ð ãîë
áàéãóóëëàãà Ø¿¿õèéí ãèø¿¿äèéã áèå áèåýñ ¿ë øàëòãààëàí íýãýí çýðýã ñîíãîíî.
Ø¿¿ã÷ 9 æèëèéí õóãàöààð ñîíãîãäîõ áºãººä 3 æèë òóòàìä á¿ðýëäýõ¿¿íèé ãóðàâíû íýãèéã
øèíý÷ëýí ñîíãîíî. Ø¿¿õèéí äàðãà, äýä äàðãûã 3 æèëèéí õóãàöààãààð, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûã 7 æèëèéí
õóãàöààãààð ø¿¿õ ººðºº ñîíãîíî. Ø¿¿õ á¿ðýí á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý áàéíãà àæèëëàäàã. Õýðýâ ø¿¿ã÷èéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä ººðèéí óëñûí èðãýí áàéõã¿é áîë õýðýã ø¿¿í øèéäâýðëýõýä îðîëöóóëàõààð òàëóóä
ººðñäèéí ¿çýìæýýð ò¿ð ø¿¿ã÷èéã ñîíãîí àâ÷ áîëíî
Òàëóóä ø¿¿õèéí àæèëëàãààíä ººðñäèéí òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí îðîëöîõ áºãººä èòãýìæëýãäýã÷
áóþó ºì㺺ëºã÷èéã àøèãëàæ áîëíî. Ø¿¿õ àæèëëàãàà áè÷ãèéí áà àìàí ãýñýí õî¸ð õýñãýýñ á¿ðýëäýíý.
Øèéäâýðýý õýëýëöýõ ø¿¿õèéí õóðàë õààëòòàé áîëæ, íóóöûã õàäãàëíà. Ø¿¿õ õóðàëä îðîëöîæ áàéãàà
ø¿¿ã÷äèéí îëîíõûí ñàíàëààð øèéäâþýð ãàðãàäàã. Ñàíàë òýíö¿¿ õóâààãäâàë äàðãûí ñàíàë
øèéäâýðëýíý. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ýöñèéí áºãººä äàâæ çààëäàæ ¿ë áîëíî.

15. Õýðýâ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõýýñ òàòãàëçñàí ýòãýýä íü Àþóëã¿éí çºâëºëèéí áàéíãûí
ãèø¿¿í áîë çºâëºìæ áà øèéäâýðò âåòî òàâèõ ýðõòýé. Àþóëã¿éí Ǻâëºëèéí ãèø¿¿í áèø óëñ ººðòýé íü
õîëáîãäñîí àñóóäëûã õýëýëöýõýä ñàíàë ºãºõ ýðõã¿éãýýð îðîëöîæ áîëíî. Õàðèí Àþóëã¿éí çºâëºë áîë
Ø¿¿õèéí øèéäâýðãèéã ã¿éöýòãýã÷ áàéãàëëàãà áèø. Ǻâõºí ò¿¿íèé øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýýã¿éãýýñ
óëñ ò¿ìíèé ýíõ òàéâàí, àþóëã¿é áàéäàëä çàíàë ó÷ðóóëæ áîëîõ òîõèîëäîëä Àþóëã¿éí Ǻâëºë Ä¿ðìýýð
çààñàí ¿¿ðãèéíõýý ¸ñîîð îðîëöîíî.
Ìàðãààíûã Îëîí Óëñûí áàéãóóëëàãûí
õ¿ðýýíä ýâ ç¿éãýýð øèéäâýðëýõ òóõàé
Ìàðãààíûã ÎÓÁ-ûí õ¿ðýýíä çîõèöóóëàõ ÿâäàë óëàì á¿ð ºðãºæèæ áàéíà. ÎÓÁ-ûí õ¿ðýýíä îëîí ÿíçûí
ìàðãààí ãàð÷ áîëíî. ¯íäýñòí¿¿äèéí õîëáîîíû ä¿ðýìä õîëáîîíû ãèø¿¿ä òºäèéã¿é ãèø¿¿í áèø óëñóóäûí
ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òºðºë á¿ðèéí àðãûí òàëààð çààëò îðñîí áàéâ. Õîëáîîíû çºâëºë ìàðãààíûã
ñóäëàõ, íàéðñàã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, çóó÷ëàõ, ýâëýð¿¿ëýõ êîìèññ áàéãóóëàõ ñàíàë ãàðãàõ áóþó
Àññàìáëåéä øèëæ¿¿ëýõ ýðõ ýäýëæ áàéâ. Ýä¿ãý ýíý òàëààð ÿëàíãóÿà ͯÁ áîëîí á¿ñ íóòãèéí
áàéãóóëëàãà ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. Óëñ ã¿ðýí ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõýýð ͯÁ-ä õàíäàõ
íü öººíã¿é áàéäàã. Õîõèðîã÷ óëñ ͯÁ-ûí ýðõ ìýäýëä áàãòàõ àñóóäëààð ò¿¿íèé õîëáîãäîõ
áàéãóóëëàãàä ãîìäîë ìýä¿¿ëæ áîëíî. Ãîìäëûã àâ÷ õýëýëöýõýä çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäèéí çºâøººðºë
¿ë øààðäàãäàíà. ¯¿ãýýð ͯÁ-ûí õ¿ðýýíä çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäèéí çºâøººðºë ¿ë øààðäàãäàíà.
ͯÁ-ûí ¿¿ðýã. ͯÁ-ûí ¿íäñýí çîðèëòûí íýã íü ìàðãààíûã ÎÓÝÇ-í äàãóó ýâ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ
ÿâäàë ìºí. Ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ãîë áàéãóóëëàãà íü Àþóëã¿éí Ǻâëºë, Åðºíõèé Àññàìáëåé,
ÎÓØ þì. Àþóëã¿éí Ǻâëºë îëîí óëñûí ýíõ òàéâàí, àþóëã¿éí áàéäëûã ñàõèí õàìãààëàõ ãîë õàðèóöëàãûã
õ¿ëýýäãèéí õóâüä ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òàëààð ºðãºí ýðõ ýäýëäýã.
Àþóëã¿éí çºâëºë ìàðãààíûã þóíû ò¿ð¿¿íä áîëîìæèéí á¿õ àðãûã õýðýãëýí ýâ ç¿éãýýð
çîõèöóóëàõûã õîëáîãäîõ óëñóóäààñ øààðäàõ, ìºí øèéäâýðëýõ àðãûí òàëààð òýäýíä çºâºëãººí ºãºõ
ýðõòýé. Ìàðãààí öààøèä äààìæèðâàë ýíõ òàéâàí, Àþóëã¿éí Ǻâëºë ººðºº ìàãàäëàí øàëãàõ àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áîëíî.
Ìàðãààí øèéäâýðëýõ òàëààð Åðºíõèé Àññàìáëåéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òîäîðõîé çààëò ͯÁ-ûí
Ä¿ðýìä áàéõã¿é. ͯÁ-ûí äýýä áàéãóóëëàãûí õóâüä Åðºíõèé Àññàìáëåé ìàðãààí çîõèöóóëæ àñóóäëûã
àâ÷ õýëýëöýæ áîëíî. Ãýâ÷ Àþóëã¿éí Ǻâëºëººð õýëýëöýæ áàéãàà àñóóäëààð çºâëºìæ ãàðãàõ
ýðõã¿é. Åðºíõèé Àññàìáëåé, Àþóëã¿éí Ǻâëºë õî¸ð íü ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ çîðèëãî á¿õèé òóñãàé
áàéãóóëëàãàä ¿¿ðýã ºãºõººñ ãàäíà á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãûã ýíý çîðèëòîäîî àøèãëàõ
ýðõòýé.Ìàðãààí, ìºðãºë人í ãîëöóó îðîí íóòãèéí áàéäëààñ øàëòãààëäàã ó÷ðààñ á¿ñ íóòãèéí
áàéãóóëëàãà óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ äèïëîìàò àæèëëàãààíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ ÷àäàõ íü
îéëãîìæòîé.

16. Á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãûí õ¿ðýýíä ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ òóõàé. Ìàðãààíûä
îðîëöîã÷ íýã òàë á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í, íºãºº òàë íü áèø áîë àñóóäëûã çºâõºí ͯÁ-ûí
øóãàìààð øèéäþýðëýæ áîëíî. Ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí àëü àëèí íü ͯÁ áà á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãûí
ãèø¿¿í áîë þóíû ü¿ð¿¿íä á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãàä õàíäàíà.
Á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í ìàðãààíàà ººðñäèéí þìóó á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãà, Àþóëã¿éí
Ǻâëºëèéí ñàíàà÷ëàãààð á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãààð øèéäâýðë¿¿ëæ áîëíî. Îëîíõ á¿ñ íóòãèéí
áàéãóóëëàãûí ä¿ðýìä ãèø¿¿äèéí õîîðîíäûí ìàðãààíûã çîõèöóóëàõ æóðìûã çààñàí áàéäàã.

17. Лекц 3.
Дипломат байгууллагын эрх зүй
Òºðèéí ãàäààä áîäëîãî íü òóõàéí óëñààñ îëîí óëñûí õàðèëöààíä áàðèìòëàõ åðºíõèé ÷èãëýë þì.
Òýðýýð îëîí óëñûí õàðèëöààíû ñàëáàð äàõü ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãî, çîðèëò, ÷èãëýëä òýð÷ëýí
àðãà áàðèë, àðãà, õýëáýðèéã òîäîðõîéëäîã.
Îð÷èí ¿åèéí àðä÷èëñàí óëñóóäûí ãàäààä áîäëîãûí ¿íäñýí çîðèëãî íü ººðèéí èðãýäèéí ýðõ,
õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã áàòàëãààæóóëàõ, õàìãààëàõ, óëñ ã¿ðíèéõýý íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí òààëàìæòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ àþóëã¿é áàéäëûã íü õàíãàõàä ÷èãëýãäýæ áàéíà.
Òºðèéí ãàäààä áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë õýðýãñýë íü äèïëîìàò ¿éë àæèëëàãàà þì. Ýíý íü
òóõàéí óëñûí òºð, çàñãèéí òýðã¿¿í, ãàäààä õýðãèéí ñàéä, òóñãàé òºëººëºã÷èä, äèïëîìàò òºëººëºã÷äèéí
ãàçðóóäààñ ººðèéí óëñûí ãàäààä áîäëîãûí çîðèëãî, çîðèëòóóäûã ýíõèéí õýðýãñëýýð õýðýãæ¿¿ëýõ
àëáàí ¸ñíû ¿éë àæèëëàãàà þì.
Äèïëîìàò ¿éë àæèëëàãàà
/íýð òîìúåîíû õóâüä/
ªðãºí óòãààðàà îëîí óëñûí
õàðèëöàà,
òºðèéí
ãàäààä
õàðèëöààíû øèíæëýõ óõààí
ßâöóó óòãààðàà õýëýëöýýðèéí
øèíæëýõ
óõààí,
ò¿¿íèéã
ÿâóóëàõ
Ýðõ ç¿é, îëîí óëñûí õàðèëöàà, ãàäààä áîäëîãî, äèïëîìàò ¿éë àæèëëàãàà íü ººð õîîðîíäîî
ñàëøã¿é õîëáîîòîé áà õàðèëöàí áèå áèåý íºõöºëä¿¿ëæ áàéäàã.
Ýðõ ç¿é, îëîí óëñûí õàðèëöàà, ãàäààä áîäëîãî, äèïäîìàò ¿éë àæèëëàãààíû óÿëäàà õîëáîî,
õàðüöàà
-
Óëñ ã¿ðýí îëîí óëñûí õàðèëöààíäàà îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí çàð÷èì, íèéòëýã õýì
õýìæýýã áàðèìòàëíà. ͺ㺺 òàëààñ ýíý õ¿ðýýíä ººðèéí áèå äààñàí áîäëîãûã ÿâóóëàõûã
÷àðìàéæ áàéäàã.
-
Óëñ ã¿ðí¿¿ä äèïëîìàò ¿éë àæèëëàãààðàà îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã áèé áîëãîí îëîí
óëñûí õàðèëöààíä íºëººëäºã.
-
Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é íü ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íýã õ¿÷èí ç¿éë ìºí
-
Îëîí óëñûí òàâöàí äàõü óëñ ã¿ðíèé óëñ òºðèéí òîäîðõîé ¿éëäë¿¿ä íü îëîí óëñûí ÿíç á¿ðèéí
íºõöºë áàéäëûã ¿¿ñãýäýã áºãººä ýäãýýð íü äýëõèéí óëñ òºðèéí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

18. Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíä ãàäààä õàðèëöààíû ýðõ ç¿é õýìýýõ íýð òîìú¸îíû òàëààð íýìýãäýë
õàíäëàãà ¿ã¿é áà ñàÿõàíûã õ¿ðòýë èõýâ÷ëýí äèïëîìàò áà êîíñóëûí ýðõ ç¿é ãýñýí íýð òîìú¸îã
õýðýãëýæ èðæýý. Ãýâ÷ ýíý íü ãàäààä õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëàãäàæ áóé
õàðèëöààã á¿ðýí õàìàðäàãã¿é þì. ͺ㺺 òàëààñ çàðèì ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áàéãààãààî äèïëîìàò áà
êîìðñëûì ýðõ ç¿éã ºðãºì áà ÿвöññ ñòãààð ìü òîäîðõîéëîì õýðýãëýæ áîëîõûã ¿ã¿éðãýõ àðãàã¿é.
Ãàäààä õàðèëöààíû ýðõ ç¿é íü îëîí óëñûí íèéòèéí ýðõ ç¿éí ýðòíèé óëàìæëàëò ñàëáàðò
òîîöîãääîã áºãººä óëñ õîîðîíäûí àëáàí ¸ñíû õàðèëöàà òîãòîîí äýìæèõ ÿâöàä ãàäààä õàðèëöààíû ÷èã
¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý,
çàð÷ìûí íèéëáýð öîãö þì.
Ãàäààä õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
-
Óëñ ã¿ðíèé ãàäààä õýðãèéí áàéãóóëëàãûí /äîòîîäûí/ îëîí óëñûí òàâöàí äàõü ýðõèéí íèéòëýã
ñòàòóñ, ÷èã ¿¿ðýã
-
Äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõ, äýìæèõ, çîãñîîõ îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí æóðàì
-
Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí ÷èã ¿¿ðýã, ýðõèéí ñòàòóñ
-
Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð, àëáà õààã÷äûí ýðõèéí ñòàòóñ
-
Êîíñóëûí õàðèëöàà òîãòîîõ, äýìæèõ, çîãñîîõ, îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí æóðàì
-
Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí äýðãýäýõ óëñ ã¿ðíèé òºëººëºë, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ õàðèëöàà
-
Òóñãàé òºëººëºë
-
Îëîí óëñûí áàãà õóðàë, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ ýðõ ç¿éí àñóóäàë
-
Áóñàä
Ãàäààä õàðèëöààíû áàéãóóëëàãà
Ãàäààä õàðèëöààíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ãîë çîðèëò íü óëñ ã¿ðýí áîëîí îëîí óëñûí
ýðõ ç¿éí áóñàä ñóáúåêò¿¿äòýé àëáàí ¸ñíû õàðèëöàà òîãòîîõ, ò¿¿íèéã äýìæèõ, óëñ ã¿ðíèé óëñ òºðèéí
ãàäààä áîäëîãûí ÷èãëýëèéã äèïëîìàò àðãààð õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ìºí.
ÃÀÄÀÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÛ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ
/îðøèõ íóòàã äýâñãýð, ¿éë àæèëëàãààíûõ íü áàéäëààð/
Õèëèéí
÷àíàä äàõü
Òºâèéí /äîòîîäûí/
¯íäñýí
õóóëèéí
Òóñãàé
Áàéíãûí
Ò¿ð
õóãàöààíû

19. ¯íäñýí õóóëèéí áàéãóóëëàãûã òóõàéí óëñûí òóëãóóð /¿íäñýí/ õóóëèíä çààæ ºãñºí áàéäàã áà
ýðõ õýìæýý íü ò¿¿ãýýð òîäîðõîéëîãääîã. /ïàðëàìåò, òºðèéí òýðã¿¿í, çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿íèé òýðã¿¿í/
Äîòîîäûí òóñãàé /ìýðãýæëèéí/ áàéãóóëëàãûí æóðàì íü ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæ, îëîí óëñûí
ïðàêòèê, ãýðýýãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. /ýíý íü ãàäààä õýðãèéí áîëîí áóñàä ÿàìäàä õàìààðíà/
Õèëèéí ÷àíàä äàõü áàéíãûí áàéãóóëëàãàä äèïëîìàò òºëººëºã÷äèéí ãàçàð, êîíñóëûí
áàéãóóëëàãà, òºëººëºã÷äèéí ãàçàð, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí äýðãýäýõ óëñ ã¿ðíèé áàéíãûí
òºëººëºã÷èéí ãàçàð õàìààðíà.
Ò¿ð õóãàöààíû áàéãóóëëàãàä ¸ñëîëûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ, õýëýëöýýð õèéõýýð áóñàä
óëñ ã¿ðýíä ÿâóóëñàí òóñãàé òºëººëºã÷èä, îëîí óëñûí /áàãà/ õóðëûí òºëººëºã÷èä, àæèãëàã÷äûí õýñýã,
îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ÷óóëãàíû àæèëëàãààíä îðîëöîõ òºëººëºã÷èä áîëîí áóñàä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí
ýòãýýä áàãòàíà.
Äèïëîìàòûí ýðõ ç¿é íü îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õàìãèéí ýðòíèé ñàëáàðûí íýã þì. Äèïëîìàò
õàðèëöààã çîõèöóóëäàã ãîë áàðèìò áè÷èã íü Âåíà õîòìîî 1961 îìä áàòëàðàì “Äèïëîíàò õàðèëöààìû
òñõàé êîìâåìö” áîëîì 2000 îìä áàòëàãäðàì Ìîìãîë Óëðûì “Äèïëîíàò àëáàìû òñõàé õññëü” þí. ̺ì îëîì
óëñûí çàíøëûí ýðõ ç¿é äèïëîìàòûí ýðõ ç¿éä èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.
Äèïëîìàòûí ýðõ ç¿é íü ýë÷èí õàðèëöààíû ýðõ ç¿é, ººðººð õýëáýë ýë÷èí õàðèëöààòàé
õîëáîîòîé õýì õýìæýýã çîõèöóóëàõ õýëáýðýýð ¿¿ñ÷ õºãæèæ áàéãààä ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åýñ óëñ
õîîðîíäûí àëáàí ¸ñíû õàðèëöààã çîõèöóóëäàã ºíººãèéí Äèïëîìàòûí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæýý.
Ãàäààä õàðèëöààíû àñóóäëààðõ
òºðèéí áàéãóóëëàãóóä
Äîòîîä
-
Õóóëü òîãòîîõ - Òºðèéí ãàäààä áîäëîãûí ¿íäñèéã òîäîðõîéëîõ
-
Òºðèéí òýðã¿¿í - Óëñ îðíîî ãàäààä òºëººëºõ
-
Çàñãèéí ãàçàð – Òºðèéí ãàäààä áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, áóñàä óëñòàé ãýðýý õýëýëöýýð
áàéãóóëàõ
-
Ãàäààä õàðèëöààíû òºâ áàéãóóëëàãà – Ãàäààä õàðèëöààã ýðõëýí ÿâóóëàõ

20. Ãàäààä / Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð/
-
Ýë÷èí ñàéäûí ÿàì
-
Åðºíõèé êîíñóëûí ãàçàð
-
Õóäàëäààíû òºëººëºã÷èéí ãàçàð
-
ªðãºìæèò êîíñóë
Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí ÷èã ¿¿ðýã
Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð íü ¿éë àæèëëàãàà áàéíãà ÿâóóëäàã îíöëîãòîé áºãººä
òóõàéí ñóóãàà îðíûõîî îíöëîãîîñ õàìààð÷ óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë áîëîâñðîë, êîíñóë, õóäàëäàà,
öýðãèéí çýðýã àñóóäàë õàðèóöñàí íýãæòýé áàéäàã.
Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð òîìèëîã÷ óëñûã õ¿ëýýí àâàã÷ óëñàä òºëººëºõ, òîìèëîã÷ óëñûí
áîëîí ò¿¿íèé èðãýäèéí àøèã ñîíèðõëûã õ¿ëýýí àâàã÷ óëñàä îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä õàìãààëàõ
õ¿ëýýí àâàã÷ óëñûí çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéõ, õ¿ëýýí àâàã÷ óëñàä áîëæ áàéãàà ¿éë ÿâäàë,
íºõöºë áàéäëûã õóóëü ¸ñíû á¿õèé ë àðãà çàìààð ñóäàëæ òîäðóóëàõ, òýäãýýðèéí òóõàé òîìèëîã÷
óëñûí çàñãèéí ãàçàðò ìýäýýëýõ, òîìèëîã÷ óëñ áîëîí õ¿ëýýí àâàã÷ óëñûí õîîðîíäûí íàéðñàã õàðèëöààã
õºãæ¿¿ëýõ, ìºí òýäãýýðèéí õîîðîíä ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò õàðèëöàà õºãæ¿¿ëýõ
¿íäñýí ¿¿ðýãòýé.
Äèïëîìàò õàðèëöààã óëñ îðíóóä õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð òîãòîîõ òºëººëºã÷èéí
ãàçðàà íýýõ ýñýõ, ò¿¿í÷ëýí Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí çýðýã äýâèéã õàðèëöàí òîõèðîëöäîã. Äèïëîìàò
òºëººëºã÷èéí ãàçðûí òýðã¿¿íèéã äàðààõü äºðâºí ¿å øàòûí äàãóó òîìèëäîã.
-
Òîìèëîã÷ óëñ àãðåìàí õ¿ñýõ /зөвшөөрөл/
-
Àëáàí òóøààëä òîìèëîõ
-
Òîìèëñîí óëñàä õ¿ðýëöýí èðýõ
-
Èòãýìæëýõ æóóõ áè÷ãýý áàðèõ
Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí òýðã¿¿í õ¿ëýýí àâàã÷ óëñûí îíöîãîîñ øàëòãààëæ: Èòãýìæëýõ
æóóõ áè÷ãýý áàðüñàí ìº÷ººñ ýõëýí, ýñõ¿ë Èòãýìæëýõ æóóõ áè÷ãèéí áàòàëãààò õóóëáàðûã õ¿ëýýí
àâàã÷ óëñûí Ãàäààä õýðãèéí ÿàìä ºãñºí ìº÷ººñ ýõëýí àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ýõýëñíýýð, ò¿¿íèéã
ýã¿¿ëýí äóóäñàí, ýñõ¿ë Äèïëîìàò õàðèëöàà òàñàðñàí, ýñõ¿ë òîìèëîã÷ áîëîí õ¿ëýýí àâàã÷ óëñûí àëü
íýã íü îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñóáúåêò áàéõàà áîëüñîí çýðýã øàëòãààíààð ò¿¿íèé ¿¿ðýã äóóñãàâàð
áîëäîã. Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí áóñàä àæèëòíû õóâüä Äèïëîìàò òîìèëîëò àâ÷ õ¿ëýýí àâàã÷
óëñûí ýðõ á¿õèé õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä ìýäýãäñýíýýð àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýäýã áºãººä òýäýíä
àãðåìàí õ¿ñýõ øààðäëàãàã¿é.

21. Ãàäààä îðîíä ñóóãàà Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí àæèëòíóóä äàðõàí ýðõ, ýðõ ÿìáà ýäëýäýã
îíöëîãòîé. ДТГ – н бие бүрэлдэхүүнийг дипломат, захиргаа-техникийн, үйлчилгээний
ажилтан хэмээн ангилна.
Дипломат ажилтанд дипломат зэрэгтэй элчин сайд, элчин, зөвлөх, тусгай үүрэгтэй
атташе, түүний орлогч, 1,2,3 – р НБД, атташе хүмүүс багтана.
Захиргаа-техникийн ажилтанд бичиг хэргийн эрхлэгч, нягтлан бодогч, орчуулагч,
бичээч, захиргаа-техникийн ажил эрхэлдэг бусад хүмүүс багтана.
Үйлчилгээний ажилтан жолооч, шуудан зөөгч, хаалгач, төлөөлөгчийн газрын
үйлчлэх үүрэгтэй хүмүүс багтана.
Äàðõàí ýðõ ãýæ õ¿ëýýí àâàã÷
óëñûí ø¿¿õèéí áóþó õýðãèéí
õàðúÿàëààñ ÷ºëººëºãäºõ
Äèïëîìàò äàðõàí
ýðõ, ýðõ ÿìáà
Ýðõ ÿìáà ãýæ ýðõ ç¿éí
îíöãîé íýìýëò ýðõ
Гадаадын ДТГ, түүний тэргүүн, бусад ажилтанд эдлүүлдэг тусгай эрхийг дархан эрх, ямба
гэнэ.
Дипломат төлөөлөгчийн газрын эрх дарх:
Байрны халдашгүй дархан байдал – ДТГ – н тэргүүний өргөө, иөлөөлөшчийн газрын
албан хэрэгцээний барилга, дагавар барилга, эдэлбэр газар, унаа хөсөг зэргийг
нэгжиж, дайчилж, ыитүүмжилж үл болно.
Албан татвараас чөлөөлөгдөх эрх – цахилгаан, ус хэрэглэсэний төлбөр зэргээс
бусадаас чөлөөлөгдөнө.
Архив, баримт бичгийн халдашгү дархан байдал – хэзээ ч хаана ч хэн ч халдаж үл
болно.
ДТГ – н харилцаа холбоо барих эрх – тохиромжтой бүх хэрэгсэл, дипломат шуудан,
шифрийн холбоог ашиглах эрхтэй.
Сүлд, далбаа ашиглах эрх – томилогч улсын сүлд, далбааг өөрийн байр унаанд
хэрэглэх эрхтэй.

22.  Хувийн эрх, дарх
Дипломат ажилтаны эрх, дарх
Биед нь үл хандах дархан эрх – баривчилж саатуулж болохгүй.
Орон сууцны халдашгүй дархан байдал – тэдний баримт бичиг, хөрөнгө, унаа
хөсөг, орон байр, зочид буудалд халдаж болохгүй.
Шүүхэд үл татагдах дархан эрх – суугаа орондоо эрүүгийн хариуцлагад
татагдахгүй.
Алба, дайчилгаа, татвараас чөлөөлөгдөх эрх – үл хөдлөх хөрөнгө, өв
залгамжлалд ноогдох татвар, үйлчилгээний татвар, хураамжаас бусад улсын
орон нутгийн, хотын бүх татвар, хураамжаас чөлөөлөгдөнө.
Гаалийн дархан эрх – хуулиар хориглосон эд бараа агуулж байгаа гэж үзэх
лавтай үндэслэл байхгүй бол дипломат ажилтны хувийн ачаа тээшийг гаалийн
үзлэгээс чөлөөлнө.
ДТГ – н бусад ажилтаны эрх, дарх
Захиргаа – техникийн ажилтан, тэдэнтэй хамт амьдарч байгаа бөгөөд суугаа
орны харьяат биш буюу тэнд байнга оршин суудаггүй гэр бүлийн хүмүүс бие
ба байр сууцанд үл халдуулах, эрүүгийн хариуцлага үлхүлээх эрх эдэлж ,
элдэв алба, дайчилгаа, татвараас чөлөөлөгдөнө.
 Суугаа улсын өмнө хүлээх хариуцлага – суугаа орны хууль тогтоомж, дүрмийг
баримтална.
 Эрх, дарх эдлэх хугацаа – хүлээн авагч улсад нэвтрэн орсон, тэнд оршин сууж
байсан бол ажилд томилсон тухай холбогдох байгууллагад мэдэгдсэн үеэс эрх, дарх
нь эхэлнэ.
 Гурав дах орны нутаг дэвсгэрт байх үед эдлэх эрх дарх – үүрэгт ажилаа
гүйцэтгэхээр суугаа орондоо очих буюу нутаг буцахаар гурав дах орны нутаг
дэвсгэрээр дамжин өнгөрч байгаа дипломат ажилтан, түүний гэр бүлийн хүмүүс
биед нь үл халдах болон саадгүй дамжин өнгөрөхөд шаардагдах бусад эрх, дарх
эдэлнэ.
 Дипломат элч /курьер/ - дипломат элчид албан үүргээ биелүүлж байх үед нь
хүлээн авагч ба дайран өнгөрүүлэгч улс хамгаалалт үзүүлж биед гь үл халдах эрх,
дархэдлүүлнэ.

23. Êîíñóëûí ýðõ ç¿é
Êîíñóëûí õàðèëöàà íü Äèïëîìàò õàðèëöààã áîäâîë èë¿¿ ºìíº ¿¿ñýí áèé áîëñîí. Ýðòíèé Ðîìä Ìݪ
III çóóíä ãàäààäûí èðãýäèéí õîîðîíä ãàðñàí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã á¿õèé àëáàí òóøààë áèé
áîëñîí íü îð÷èí ¿åèéí êîíñóëûí ¿íäñèéã òàâüñàí. Êîíñóëûí õàðèëöààã çîõèöóóëäàã ýðõ ç¿é ãîë ýõ
ñóðâàëæ íü Êîíñóëûí õàðèëöààíû òóõàé 1963 îíû Âåíèéí êîíâåíö þì.
Êîíñóëûí ýðõ ç¿é íü êîíñóëûí ãàçàð áîëîí ò¿¿íèé àëáàí õààã÷äûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ýðõ ç¿éí
ñòàòóñûí àñóóäëààð áàéãóóëñàí îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýð øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä äîòîîäûí
õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàãäñàí õýì õýìæýýíèé öîãöûã õýëäýã.
Êîíñóëûí ýðõ ç¿é íü Äèïëîìàòûí ýðõ ç¿éòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áºãººä çàðèì òîõèîëäîëä áèå
äààñàí øèíæòýé áàéäàã ÷ èõýíõ òîõèîëäîëä Äèïëîìàòûí ýðõ ç¿éí ñàëøã¿é õýñýã áàéäàã.
Êîíñóëûí õàðèëöààã óëñ îðíóóä õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð áàéãóóëäàã. Èõýíõ
òîõèîëäîëä Äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîñíîîð íýãýí çýðýã êîíñóëûí õàðèëöàà òîãòîîñîíä òîîöäîã áîë
Äèïëîìàò õàðèëöààã òàñàëñíààð êîíñóëûí õàðèëöààã òàñàëñàíä òîîöäîãã¿é.
Êîíñóëûí õàðèëöàà òîãòîîñíîîð êîíñóëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæ íýýãäýõ áºãººä õ¿ëýýí
àâàã÷ óëñûí çºâøººðñíººð êîíñóëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íóòàã äýâñãýðèéã òîäîðõîéëäîã. Îëîí
óëñûí ïðàêòèêò êîíñóëûí äàðààõü àëáàí òóøààëûã ºðãºí õýðýãëýäýã.
Êîíñóëûí àëáàí
òóøààë
Åðºíõèé êîíñóë
Êîíñóë
Äýä Êîíñóë
Êîíñóëûí òºëººëºã÷
Êîíñóëûí ãàçðûí òýðã¿¿íèéã òîìèëîõ òóõàé
Êîìðñëûì ãàçðûì òýðã¿¿ìèéã òîíèëîõ òñõàé áàðèíò áè÷ãèéã ïàòåìò ãýõ áºãººä ò¿¿ìä êîìðуëûì
îâîã íýð, àëáàí òóøààë, àæèëëàõ òîéðãèéã òóñãàæ õ¿ëýýí àâàã÷ òàëä õ¿ðã¿¿ëäýã. Õ¿ëýýí àâàã÷
òàë òóõàéí êîíñóëûí ãàçðûí òýð¿¿íèéã çºâøººðñºí òóõàé áàðèìòûã òîìèëîã÷ óëñàä õ¿ðã¿¿ëýõ áºãººä
ò¿¿íèéã ýêçåêâàòóð ãýäýã. Õ¿ëýýí àâàã÷ óëñ ýêçåêâàòóð ºãºõººñ òàòãàëçàõ ýðõòýé áºãººä èéíõ¿¿

24. òàòãàëçàõ áîëñîí øàëòãààíàà º÷èõ àëáàã¿. Èõýíõ óëñûí õóóëü òîãòîîìæèä êîíñóëûí àëáàí òóøààëòíûã
òîìèëîã÷ óëñààñ òîìèëîõîîð çààñàí áàéäàã áºãººä õ¿ëýýí àâàã÷ óëñûí èðýíèéã òóõàéí àëáàí òóøààëä
òîìèëîõ òîõèîëäîëä õ¿ëýýí àâàã÷ óëñààñ çºâøººðëèéã àâàõ øààðäëàãàòàé.
Êîíñóëûí ãàçðûí ÷èã ¿¿ðýã
Êîíñóëûí ãàçðûí ¿¿ðýã íü óëñ õîîðîíäûí õóäàëäàà, ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí
õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ, õ¿ëýýí àâàã÷ óëñ äàõü ººðèéí èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõàä îðøèõ áºãººä
Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíààñ ÿëãàãäàõ ãîë îíöëîã íü óëñ òºðèéí àñóóäëûã ýðõëýí ÿâóóëäàãã¿é, õ¿ëýýí
àâàã÷ óëñòàé ãýðýý õýëýëöýýðèéã Çàñãèéí ãàçðûí ò¿âøèíä áàéãóóëäàãã¿éä ò¿¿íèé îíöëîã íü îðøèíî.
Êîíñóëûí ãàçðûí àæèëòàí
Êîíñóëûí ãàçðûí àæèëòàí äèïëîìàò àæèëòíû àäèë äàðõàí ýðõ, ýðõ ÿìáà ýäýëäýã áºãººä ¿¿íèéã
Êîíñóëûí õàðèëöààíû òóõàé 1963 îíû êîíâåíöîîð çîõèöóóëñàí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ êîíâåíöîîð êîíñóëûí
áàéãóóëëàãà áîëîí êîíñóëûí àëáàí òóøààëòíû ýäëýõ äàðõàí ýðõ, ýðõ ÿìáûã òóñ òóñàä íü çààñíààðàà
îíöëîãòîé. Êîíñóëûí áàéãóóëëàãûí äàðõàí ýðõ, ýðõ ÿìáàûã ñõåìýýð ¿ç¿¿ëýâ.
׺뺺òýé õàðèëöàõ
׺뺺òýé çîð÷èõ ýðõ
Êîíñóëûí àðõèâ, áàðèìò
áè÷ãèéí õàëäàøã¿
ªðãºìæèò êîíñóë
Êîíñóëûí áàéðûã òàòâàð
õóðààìæààñ ÷ºëººëºõ
Êîíñóëûí áàéðíû
õàëäàøã¿é áàéäàë
Òºðèéí äàëáàà, ñ¿ëä
õýðýãëýõ
Êîíñóëûí áàéãóóëëàãûí äàðõàí ýðõ, ýðõ ÿìáà
Êîíñóëûí õàðèëöààíû òóõàé Âåíèé êîíâåíö ºðãºìæèò êîíñóëûí ñòàòóñûã çîõèöóóëñíààðàà
îíöëîãòîé. ªðãºìæèò êîíñóë ãýäýã íü êîíñóëûí, ýñõ¿ë äèïëàìîò áóþó òºðèéí áóñàä àëáà õàøäàãã¿é
áîëîâ÷ ººðèéã íü õàðúÿàëàõ óëñûí çºâøººðñíººð òîìèëîã÷ óëñûí íýðèéí ºìíººñ êîíñóëûí ÷èã ¿¿ðãèéã
õýðýãæ¿¿ëæ áóé ýòãýýäèéã õýëäýã.
ªðãºìæèò êîíñóëûã ãîëäóó óëñ òºð áèçíåñèéí õ¿ðýýíèé íýð õ¿íä á¿õèé ýòãýýä¿¿äýýñ òîìèëäîã
áºãººä ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðãèéíõ òºëºº òîìèëîã÷ óëñààñ öàëèí õºëñ îëãîäîãã¿é. ªðãºìæèò êîíñóë ¿éë
àæèëëàãàà êîíñóëûí òîéðîã ãýæ ò¿¿íèéã òîìèëîã÷ óëñààñ çºâøººð÷, ººðèéí õàðúÿàò óëñòàé
çºâøººðºëöñºí íóòàã äýâñãýð, çàñàã çàõèðãààíû íýãæèéã õýëíý.

25. ªðãºìæèò êîíñóë òîìèëîã÷ óëñûã ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõ ¿éë àæèëëàãààã èäýâõòýé ÿâóóëàõûí
çýðýãöýý õóäàëäàà, ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãè, ñî¸ë, áîëîâñðîë, õ¿ì¿¿íëýãèéí ñàëáàðûí
õàìòûí àæèëëàãàà õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð àæèëëàíà.
Òîìèëîã÷ óëñûí áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ íü ªðãºìæèò êîíñóëûí ¿íäñýí
¿¿ðýã áàéíà.
ªíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîë Óëñûí 50 øàõàì ºðãºìæèò êîíñóë äýëõèéí ãó÷ ãàðóé óëñàä ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.
Лекц 4.
Олон улсын хүмүүнлэгийн эрх зүй

26. Äàéí ¿ð äàãàâàð. Äàéíû ¿åä òºâèéã ñàõèõ
Áàéëäààíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä õîðèîòîé àðãà õýðýãñýë
Çýâñýãò ìºðãºë人íèé ¿åä õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ
Çýâñýãò ìºðãºë人íèé ¿åä èðãýíèé áàéãóóëàìæ, ñî¸ëûí äóðñãàëò ç¿éëèéã õàìãààëàõ
Äàéí áàéäàë áà áàéëäààíû àæèëëàãààã òºãñãºë áîëãîõ Îëîí óëñûí íèéòèéí ýðõ ç¿éí æóðàì
ОУЭЗ-н субъектүүд үүссэн зөрөлдөөн, сөргөлдөөнийг эвээр арга зүйгээр
зохицуулахын оронд хүчээр түрий барих, зэвсэг хэрэглэх явдал гарсаар байна. Зэвсэгт
мөргөлдөөний сүйтгэлээс энгийн хүн ам, түүх соѐлын өвийг хамгаалах, дайнд
нэрвэгдэгсдийг асран туслах хэм хэмжээг хүмүүнлэгийн эрх зүй гэнэ.
Зэвсэгт мөргөлдөөний үед дараах зарчим, хэм хэмжээг мөрдөнө.
1. Байлдааны арга хэрэгсэлд хязгаарлал тогтоосон, хэрцгийлэлийг хориглосон
2. Байлдаанд шууд оролцдог ба бусад хамааралтай хүмүүсийн эрхийг хамгаалсан
3. Энгийн хүн амыг хамгаалах, иргэний объектын эрх зүйн дэглэмийг
тодорхойлсон
4. Дайны үед дайтагч ба төвийг сахигч улсын хоорондын харилцааны дэг журмыг
тогтоосон хэм хэмжээ.
Зэвсэгт мөргөлдөөний үеийн ОУЭЗ-нь улс хоорондын ба хоорондын бус зэвсэгт
мөргөлдөөний үед зэвсэгт тэмцэл явуулах тодорхой арга, хэрэгслийг хориглох, энэ үед хүний
эрхийг хангаж хамгаалах, баримталбал зохих олон улсын нийтлэг журмыг зөрчсөн улс гүрний
олон улсын эрх зүй, хувь хүний эрүүгийн хариуцлагатай холбогдон үүсэх харилцааг
зохицуулахад чиглэгдсэн эрх зүйн хэм хэмжээ, зарчмын нийлбэр юм. Зэвсэгт мөргөлдөөн ба
дайн гарах шалтгааныг:
•
Улс хоорондын өрсөлдөөн
•
Баялаг газар нутгийг эзэмших шунал
•
Шашны ба улс төрийн номлолыг тулган түгээх оролдлого
•
Үндэсний дээрэнгүй үзэл, зөрөлдөөнийг үл тэвчих барил
•
Хүн амын хяналтгүй өсөлт
•
Үндэсний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл хэмээн Оппенгемын олон улсын эрх
зүй
дурдсан байна.
Зэвсэгт мөргөлдөөний үеийн эрх зүйн зохицуулалт нь / систем /:
1. Зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцогчдын эрх зүйн байдал
2. Дайтагч талаас тэмцэл явуулах арга хэрэгсэлийн хамгаалалт
номд