Moogii
- 2. Үүсгэн байгуулагч
Их Монгол Улсыг үндэслэн байгуулагч эзэн богд
Чингис хааныг өнөөгийн Монгол улсын зүүн хойд нутгийн
Онон голын хөвөөнд Дэлүүн болдог гэдэг газар мэндлэхэд
Тэмүүжин хэмээн нэрийджээ. Эцэг нь монгол овог
аймгуудыг хураан нэгтгэж, анхны төр улс болох Хамаг
монгол улсыг байгуулсан Хабул хааны жич, боржигид
овгийн толгойлогч Есүхэй баатар, эх нь олхунуд овгийн
Өгэлүн хатан байлаа
- 3. Тэмүүжиний алдар нэр
Тэмүүжин насанд хүрмэгцээ эцгийг нь нөгчсөний
дараа тарж бутарсан овог аймгаа гэр бүлийнхээ
захиргаанд дахин оруулж, хагацсан улсаа хамтатгахаар
зориг шулуудсан байна. Түүнд олон нөхөд нь туслаж
дэмжиж байв. 1178 онд Мэргид аймгийг гэнэт довтлон
ялжээ.Булаалгасан эхнэр Бөртэгээ эргүүлэн авч их
ялалт байгуулжээ. Үүнээс хойш түүний нэр талын
нүүдэлчин овог аймгуудын дунд нэр хүнд нь үтэр
түргэн өсөж, Монголын төр улсыг богино хугацаанд
сэргээж чадсан юм.
- 4. Хаанд өргөмжлөгдсөн нь
Тэмүүжинг 1189 онд Сэнгүр горхины хойд эрэгт Хар
зүрхний Хөх нуурт буун бүхүйд Хотала хааны хөвгүүн
Алтан, Жүрхин аймгийн толгойлогч Сача бэхи нар
зөвлөлдөж, Хамаг монголын хаанд өргөмжилж,
Чингис хаан цол хайрлажээ. Энэ үед тэрээр 28 настай
байлаа. Есүхэй баатрыг нас барснаас хойш эзгүйрээд
байсан Хамаг Монголын хаан ширээ ийнхүү дахин
эзэнтэй болсон бөлгөө. Ийнхүү Чингис хаан
монголчуудын дунд улам их алдар хүндийг олов.
- 5. Их Монгол Улсын хаан
Чингис хаан 1189 оноос хойших арав гаруйхан
жилийн хугацаанд 30 гаруй удаа тулалдаан хийж,
уугуул монголчууд төдийгүй Монголын бусад бүх
нүүдэлчин овог аймгийг нэгдсэн нэг захиргаанд
оруулжээ. Монгол овог аймаг, ханлигуудын эзэн ноѐд
1206 оны намар Онон мөрний хөвөөнд цуглаж, гүрний
их чуулган Их хуралдай чуулав. Тэд есөн хөлт цагаан
тугаа мандуулж, Чингис хааныг цагаан эсгий дэвсэн,
сэнтийд залж, Их Монгол Улсын Их хаанд өргөмжлөв.
- 6. Их Монгол Улс байгуулагдсаны ач
холбогдол
Монголын нэгдсэн улс байгуулагдсан нь Чингис хааны
төдийгүй, шадар нөхөд, дэмжиж байсан
Монголчуудын гавъяа байсан. Овог аймаг хоорондын
байнгын тэмцэл, улс орны тархай бутархай байдал
эцэс төгсгөл болов. Урьд өмнө овог аймаг, ханлиг бүр
өөрийн хил, нутаг дэвсгэртэй байсан бол аажимдаа
нэгдсэн нэг улс бүрэлдэн тогтов. Энэ нь өнөөгийн
Монгол улсын үндсэн нутаг дэвсгэр билээ.
- 7. Янз бүрийн овог аймгуудыг нэгдсэн нэг захиргаанд
оруулснаар нутаг нутгийн хэл аялгуу бие биедээ
хурдан ууссан юм. Энэ нь ярианы хэл, ардын уран
зохиолд суурилсан монгол хэл үүсэх угтвар нөхцөл
болж, улмаар монгол бичгийн хэлний үндэс суурийг
тавьсан билээ. Янз бүрийн овог аймгийн амьдралын
хэлбэр, оюуны уламжлал, үнэт зүйлс, зан заншил
нэгдэн нийлж, нэг монгол соѐл бүрэлдэн бий болов.
“Монголчуудын орон”, “монголчууд” гэсэн нэр бий
болов.
- 8. Засаг захиргаа
Чингис хааны үед Их Монгол улсын засаг захиргаа нь
нүсэр, хашин хойрго түшмэдийн аппарат байсангүй,
нүүдэлчин амьдралд зохицсон хийгээд төрийн бүхий л
шаардлагыг хангасан уян хатан бүтэцтэй байжээ. Дээд
эрх мэдэл Их хааны гарт бүрэн төвлөрч байв. Чингис
хаан төрийн бүх хэрэг хууль тогтоох, шүүх эрх мэдэл,
хяналт, засаг захиргаа, цэрэг, эдийн засгийн бүх
асуудлаар шийдвэр гаргах хязгааргүй эрхийг эдлэж
байв. Язгууртан дээдсийн их чуулган Их хурилдай
онцгой чухал байсан бөгөөд өргөн цар хүрээтэй
асуудлаар хэлэлцэн зөвлөлддөг ба хаан өөрөө зарлан
хуралдуулдаг байв.
- 9. Их хуралдай нь хааныг сонгох, аялаг дайлах, эвсэн
найрамдах зэрэг улсын чухал хэргийг шийдэхэд
зөвлөх үүрэгтэй байв. Их монгол улсын төр,
захиргааны шинэчлэлийг бататгаж улам хөгжүүлэх
зорилгоор Чингис хаан Их Засаг хэмээх хуулийг
гаргасан байна. Хуульд иргэнийг нийгмийн гарлаар
ялгаварлаж үздэггүй байсан. Хэн боловч хуульд
захирагдах ѐстой. Хууль ѐсыг чандлан эс сахиваас улс
төр мөхөхөд хүрнэ гэдгийг Чингис хаан сайтар ухаж
байсан тул хууль цаазыг ѐсчлон биелүүлэхийг даасан
“улсын заргач” ийг томилж байсан. Их засаг бол
монгол бичгээр бичигдсэн анхны хууль юм.
- 10. Төрийн ордон
Их монгол улсын төрийн ѐслол, томоохон үйл явдлын
үед хүндэтгэлтэйгээр залдаг 9 хөлт цагаан туг – сүлд,
аян дайны онгодыг сэргээн болгоодог 4 хөлт хар туг
сүлднээс гадна хар, цагаан адууны хялгасыг хольж,
хийсэн ямар ч үед хэрэглэж болох боловч маш ховор
хэрэглэж агсан Адаг туг-сүлд гэж байсныг дурьджээ.
Эдгээр туг – сүлдний бага тахилгыг жилд нэг удаа, их
тахилга нь 3 жил тутамд болдог ажээ.
