1. Ò¿¿õ: 9 ä¿ãýýð àíãè.
БНМАУ дахь Үндэсний ардчилсан өөрчлөлт, алдаа гажуудал
/1921-1939 /
Хэмжээт эрхт хаант Монгол улс
/ 1921-1924 он /
Монгол улсын хөгжлийн талаарх үзэл баримтлалууд
Монгол улсын төр төвхнөн бэхэжсэн нь
Тусгаар тогтнолоо бататган бэхжүүлэхийн төлөө тэмцэл
Тусгаар тогтнолоо бататган бэхжүүлэхийн төлөө тэмцэл
Нутаг орноо чөлөөлсөн нь
 1919 он 10-р сарын 29 нд Хятадын генерал Сюй Шу Жан гамин цэргийг
удирдан нийслэл хүрээнд орж ирсэн. Зорилго нь Монголын автономит
эрхийг устгах явдал байсан бөгөөд сүрийг үзүүлсэн учир Богд хаан аргагүй
болж “ энэ удаа хятадын эрх мэдэлд оровч 2-3 жилээс өнгөрөлгүй дахиж
эрхээ олж авах цаг ирэх тул ѐсоор болгогтун ” хэмээн зарлигболгосон

2. Нутаг орноо чөлөөлсөн нь
Тухайн үеийн Нийслэл хүрээний байдал
Нутаг орноо чөлөөлсөн нь

3. Тухайн үед ЗОУлсд хэвлүүлж байсан мөнгөн тэмдэгт 25, 50-ийн доллар.
Нутаг орноо чөлөөлсөн нь
 1920 оны 10-2 нд одоогийн Хэнтий аймаг Баян-Адарга сумын нутгаар
Барон Унгерний удирдсан “ Азийн морин дивиз” хил цөмрөн орж ирсэн.
Хожим Барон Унгернийг 1921 оны 8-р сарын 22 нд одоогийн Хөвсгөл
аймгийн Тариалан сумын нутаг Гангын үзүүр гэдэг газар бусад нөхдийн хамт
баривчлан авч, Зөвлөлтийн цэргийн ангид тушаасан бөгөөд 1921 оны 9-р

4. сарын 15 нд Новониколаевск хотноо цэргийн шүүхээр цаазлан хороосон
байна.
Нутаг орноо чөлөөлсөн нь
 Нийслэл Хүрээг чөлөөлж хувьсгал ялсны дараа ардын засгийн газар улс
орноо гамин цэргийн үлдэгдэл, цагаантны цэргээс бүрэн чөлөөлөх явдалд
анхаарч гурван үндсэн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулсан.
 Төв хэсэгт-Барон Унгерн, Резухин, Сундуй гүн, Сухарев нарын хүчийг
цохижээ.1921-8 сарын сүүлчээр Вангийн хүрээ, Заяын хүрээ, Жалханзын
хүрээ, Хөвсгөлийн Тариалан зэрэг газар чөлөөлөгдсөн.

5. Нутаг орноо чөлөөлсөн нь

6.  Зүүн хэсэгт-Найдан ван, Жамбалон, Островский, Хоботов нарыг Молцог элс,
Шивээлэн уул, Сан бэйсийн хүрээ гэх мэт газрыг 1921-10 сарын сүүлчээр
чөлөөлсөн
 Нутаг орноо чөлөөлсөн нь

7.  ЗОУ-ын цэрэг Монгол улсыг цагаантны цэргээс чөлөөлөж байгаа түүхэн
зураг
 Нутаг орноо чөлөөлсөн нь

8.  Баруун хэсэгт-Кайгородов, Бакич, Казанцев нарын удирдсан цагаантнуудтай
Сагсайн хүрээ, Барга харгай, Төгрөгийн хүрээ, Зэргийн хүрээ, Саруул гүнийн
хүрээ, Төгс буянтийн хүрээ, Улаан гом зэрэг газар тулалдан байлдсан.
 Ардын засгийн газрын гадаад бодлого

9.  Улс орноо цагааны цэргээс бүрэн чөлөөлж тусгаар тогтнолоо сэргээж,
угсаа залгамжлан захирах ѐсыг халж, ардын эрхт засгийг тогтоох Монгол
улсын түүхийн шинэ үе эхэлсэн. Улс орны дотоод байдлыг тогтворжуулах
талаар олон арга хэмжээ авч явуулахын зэрэгцээ гадаад байдлаа
бэхжүүлэх үүднээс ардын засгийн газраас олон талт гадаад бодлого
хэрэгжүүлсэн.
 Ардын засгийн газрын гадаад бодлого

10.  1921.10.14 нд ардын засгийн газар тусгай тунхаг бичиг гаргасан Уг
тунхагтаа Ардын эрхт, хэмжээт цаазат хаант Монгол улс байгуулагдсаныг
зарлан тунхагласан.
 Ардын засгийн газрын гадаад бодлого

11.  ДИУ-н байр суурь нь Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхгүй,
өөрийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг гэж мэдэгдэж байсан. ДИУ-ын энэ байр суурь
манай улс бусад улстай эрх тэгш харилцаа тогтооход саад болж байсан.
 Ардын засгийн газрын гадаад бодлого

12. ЗОУ-ын байр суурь нь Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн боловч
бүрэн дипломат харилцаа тогтоож чадахгүй байсан. Гэвч Монголын засгийн газар
ЗОУ ба Коминтернд түшиглэж, улс орныхоо тусгаар тогтнолыг бэхжүүлэх
алхамууд хийж байсан.
Ардын засгийн газрын гадаад бодлого

13.  1921.11.5 нд найрамдлын 13 зүйл бүхий гэрээ бичиг баталсан. Гэрээнд:
o Засгийн газруудаа харилцан хүлээн зөвшөөрөх
o Бүрэн эрхт төлөөлөгч ба Консул харилцан суулгах
o Улс төр, эдийн засгийн тааламжтай харилцаатай байх
o Өөр, өөрсдийн нутаг дэвсгэрт дайсагнагч хүчийг үл оруулах
o Тэдэнд зориулсан буу зэвсгийг нэвтрүүлэн өнгөрүүлэхгүй байх
гэх мэт асуудлуудыг тусгасан.
Ардын засгийн газрын гадаад бодлого

14. С. Данзан
(1883-1924 он)
Д. Сүхбаатар
(1893-1923 он)

15. Ерөнхий сайд
Д. Цэрэндорж
Жонон ван Ширнэндамдин
Ардын засгийн газрын гадаад бодлого

16. Төрийн байгуулал, орон нутгийн засаг захиргааны схем
• “Нутаг орноо чөлөөлсөн нь” даалгавар
• Ц.Гантулга, Т.Алтанцэцэг, Ч.Болдбаатар, Ш.Жамбалдорж, Ж.Заанхүү,
С.Энхжин нарын “ Монголын түүх III ”
• Өнөөгийн Монгол улсын газрын зургаас толбо нуурыг олж,ямар түүхэн үйл
явдал болсныг 61-р хуудсанаас уншиж тэмдэглэл хөтөл
• 60-р хуудас бие даан гүйцэтгэх ажлын I,II даалгавар
• 61-р хуудас дахь хөшөөний зургийн холбогдолтой түүхэн үйл явдлыг олж
тэмдэглэ
• Мөн түүхэн хүмүүсийн үйл ажиллагаанд дүгнэлт гарга
• Г.Шүрэнцэцэг, Б.Энхбилэг нарын “Монголын түүхийн хичээлээр ажиллах
тест даалгавар” 51-р хуудас баримт 4
• Даалгавар

17. • Ардын засгийн газрын гадаад бодлого
• 1921.10.14 нд АЗГ-с хэмжээт цаазат хаант засаг байгуулагдсан болон
тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэх найрамдалт харилцаа тогтоох
хүсэлтээ илэрхийлсэн энэ үйл явдлыг хөрш зэргэлдээ ДИУ, ЗОУ хэрхэн
хүлээж авсан бэ?
• Тэдгээрийн байр суурийн ялгаа, шалтгааныг өөрийн үзэл бодлоор
тайлбарла
• 1921.11.05 нд баталсан Монгол –Оросын гэрээ бичигт заасан 5 зарчмуудаас
өнөөг хүртэл хэрэгжиж ирсэн түүхэн үйл явдлыг өөрийн мэдэх жишээ
баримтаар нотол
• Монгол улсын төр төвхнөн бэхэжсэн нь
• Улсын түр цагийн хурал
• Тангарагийн гэрээ
• Улсын түр цагийн хурал
• Таслан шийдвэрлэх эрхгүй, зөвлөх эрхтэй төрийн гол байгууллага бөгөөд
бүрэлдэхүүнд нь ард, түшмэл ноѐд залуучууд зэрэг янз бүрийн албан
ажилтай 56 хүн байсан. Үйл ажиллагааны шинжээрээ үндэсний эв нэгдлийн
байгууллага байсан. Татан буугдах хүртлээ нийтдээ 60 шахам удаа
хуралдан янз бүрийн асуудлаар шийдвэр гаргаж байжээ.

18. Тангарагийн гэрээ
1921 оны 11-р сарын 1 нд засгийн газар Богд хааны эрхийг хязгаарлан тогтоосныг
хууль эрхийн үндэслэлтэй болгож “Тангарагийн гэрээ ” гэдэг дүрэм баталсан.
Дүрмийн заалтаар засгийн газар нь тогтоол шийдвэрээ Богд хаанд айлтгаж
танилцуулах боловч Богд хаан шийдвэрийг няцаах буюу бүрэн хүчингүй болгох
эрхгүйг заажээ. Тангарагийн гэрээг хэмжээт засагт ард улсуудын Үндсэн
хуулиудын гол утгыг баримталсан учир нэг үе хэрэг дээрээ үндсэн хуулийг орлож
байсан.
• Даалгавар
• Монгол улсын ардчилсан өөрчлөлтийн эрх зүйн үндсийг бүрдүүлсэн
хуулиудыг номын 64-65-р хуудаснаас түүн,он дарааллын дагуу бичиж
дүгнэлт өг
• З.Баасанжав, Ж.Болдбаатар, З.Лонжид, Р.Цэгмэд нарын “Монгол улсын
түүх” 48-49-р хуудас
• 1921-1924 оны хоорондох төрийн байгууллын бүтцийг өнөөгийн төрийн
байгууллын бүтэцтэй харьцуулж ижил ба ялгаатай зүйлийг олж тогтоо сурах
бичиг 65-р хуудас

19. • Тухайн үеийн орон нутгийн засаг захиргааны нэгжийг өнөө үеийн засаг
захиргааны нэгжтэй харьцуулан дүгнэлт өг.сурах бичгийн 65-р хуудас
• Г.Шүрэнцэцэг, Б.Энхбилэг нарын “Монголын түүхийн хичээлээр ажиллах
тест даалгавар” 54-р хуудас тест 1,3,5,8
• Монгол улсын хөгжлийн талаарх үзэл баримтлалууд
Ардын эрхт хэмжээт
цаазат хаант төр
/ Д.Бодоо /

20. Ардчилсан шинэ төр буюу Бүгд найрамдах засаг тогтоох
/ С.Данзан
Уламжлал шинэчлэл ардчилсан үзэл
/ Д.Сүхбаатар /
Ардын эрхт хэмжээт цаазат хаант төр

21. Д.Бодоо (1885-1922 он)
1921 он Ерөнхий сайд,гадаад яамны сайдаар ажиллаж байжээ
Ардын эрхт хэмжээт цаазат хаант төр засаг тухайн үедээ тохиромжтой гэж
үзэж байсан. “ Ард түмний хэргийг гол болгон баян үгээгүйг ялгаварлахгүй ” боловч
“ Үгээгүй ардыг баячуудын дарлалаас ангижруулахыг хэчээх, завсарт нь эв
найрамдалтай байлгахыг ” эрхэмлэж байжээ.
Хэмжээт эрхт хаант засаг бол хуучнаас шинэ байгуулалд шилжих үед
зайлшгүй байх ѐстой засаглалын хэлбэр юм гэж үзэж байв.
Ардчилсан шинэ төр буюу Бүгд найрамдах засаг тогтоох

22. С.Данзан
(1883-1924 он)
АЗГ-ын ерөнхий сайдын жинхэнэ орлогч, сангийн сайд
1923 он II хагасаас 1924 оны 8 сар хүртэл бүх цэргийн жанжин
1921-1924 он МАН-ын тэргүүлэгч гишүүн
Ардчилсан шинэ төр буюу Бүгд найрамдах засаг тогтоох нь зүйтэй гэж үзэж
байсан. Монгол төрийн уламжлалыг огт хайхрахгүй байх буюу хэт хуучныг
баримтлахын аль аль нь ардын эрхт засгийн ѐс сурталд харш юм. Тиймээс хуучин
байдлыг алгуур аажим зохих дэс дараатайгаар өөрчлөх нь зөв гэхдээ төрийн
уламжлалын аль дэвшилттэйг шинэ байдалд тохируулан ашиглаж байх ѐстой гэж
үзсэн.
Уламжлал шинэчлэл ардчилсан үзэл

23. Д. Сүхбаатар
(1893-1923 он)
Цэргийн яамны сайд,
Бүх цэргийн жанжин
Уламжлал шинэчлэл ардчилсан үзэл ардын эрхт хэмжээ цаазат засаг
байгуулсан нь эзэрхэг ѐсыг халж, ард олонд эрх чөлөө олгон амгалан тохинуулах
учиртай бөгөөд тэгш журамт, баян хүчирхэг улс болгох тухай үзэл бодлоо
илэрхийлж байсан.
 Үндэсний ардчилсан үзэлтнүүд үндэсний өвөрмөц онцлог, ѐс
уламжлалаа харгалзсан ардчилсан шинэ төрийн байгуулал тогтоох, бүх
Монгол овогтноо нэгтгэх, тусгаар тогтнолоо бэхжүүлэх талаар үзэл санаа
нэгтэй байсан
 Харин шинэ засаг төрийн байгууллын агуулга , хэлбэрийн талаарх
ойлголт нь зарим талаар зөрүүтэй байжээ

25. ЗОУ, Коминтерний зүгээс Монгол орныг зүүний буюу социалист чиг баримжаагаар
хөгжүүлэх гэсэн бодлого үзэл баримтлал зэрэгцэн гарч ирснийг хэрэгжүүлэхэд
Элбэгдорж Ринчино / Монгол улсын засгийн газрын зөвлөх,Бүх цэргийн зөвлөлийн
гишүүн, МАН-ын хорооны тэргүүлэгч гишүүн/ Т. Р. Рыскулов нар ихээхэн үүрэг
гүйцэтгэсэн.
• Даалгавар
• Монголын түүх номын 70-р хуудас суралцахуйн үйл ажиллагааны даалгавар
гүйцэтгэх
• Монголын түүх номын 70-р хуудас бие даан гүйцэтгэх ажлыг хийгээрэй
• Элбэгдорж Ринчино гэж хэн бэ? Яагаад энэ хүн Монголын түүхэнд бичигдэх
болов.Өөрийн байр сууриа илэрхийл

26. • Монголын түүхийн хичээлээр ажиллах тест даалгаваруудын 53-р хуудас
баримт 6
• З.Баасанжав, Ж.Болдбаатар, З.Лонжид, Р.Цэгмэд нарын “Монгол улсын
түүх” 46-50-р хуудас
• Эх түүхээсээ ихийг сурч мэдэх эрдмийн үйлсэд тань амжилт хүсье...
Àñóóëò:
1. Àðäûí ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí ãîë ãîë àðãà õýìæýýí¿¿äèéã
íýðëýí ¿ð äàãàâàðûã òîäîðõîéëíî óó?
Íóòàã îðíîî ÷ºëººëñºí
1921 îíû 10.14íä òóíõàã áè÷èã ãàðãàñàí
1921 îíû 11.5íä íàéðàìäëûí ãýðýý áàòàëñàí.
ÀÇÃ-ûí òºëººíèé ò¿øìýëèéã
Õîøóóäàä òîìèëîí ñóóëãàñàí ýäãýýð àðãà õýìæýýí¿¿ä íü àðäûí
ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí ýðõ õýìæýý ¿éë àæèëëàãàà íü àðä îëîí ò¿ìíèé
ñýòãýë ñàíààíä íèéöýæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé.
2. Çàñàã çàõèðãààíû õóâüä ÿìàð , ÿìàð àéìãóóäàä õóâààãäàæ áàéñàí áý?
Çàñàãò õàí àéìàã
Ò¿øýýò õàí àéìàã
Ñàéí íî¸í õàí àéìàã
Ñýöýí õàí àéìàã
3. Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí òàëààð ÿìàð ¿çýë áàðèìòëàëóóä ãàð÷ áàéñàí
áý?
Õýìæýýò öààçàò õààíò òºð
Àðä÷èëñàí øèíý òºð áóþó ÁÍÇ òîãòîîõ
Óëàìæëàë øèíý÷ëýë àðä÷èëñàí ¿çýë áàðèìòëàëóóä ãàð÷
áàéñàí áºãººä ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýëòí¿¿ä ¿íäýñíèé
ºâºðìºö îíöëîã óëàìæëàëàà õàðãàëçñàí øèíý òºð òîãòîîõûã
õ¿ñýæ áàéñàí.
4. ÇÎÓ Êîìèíòåðí Ìîíãîëûí òàëààð ÿìàð áîäëîãî áàðèìòëàæ áàéñàí áý?
ÇÎÓ ººðèéí íºëººã íýìýãä¿¿ëýí ç¿¿íèé áóþó ñîöèîëèñò ÷èã
áàðèìæààãààð õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòëàæ áàéñàí.
5. Ä.Áîäîî Ñ.Äàíçàí íàðûí çýðýã óëñ òºð÷èä ÿàãààä õýëìýãäñýí áý?
¯çýë áîäëûí çºð÷èëäººíººñ áîëæ õýëñ õýðýãò ã¿òãýí
õîðîîñîí áîëîâ÷ õîæèì õî¸óëàíã íü öàãààòãàñàí áàéäàã.
6. Áîãä õààíû ýðõ õýìæýýã ÿàãààä õÿçãààðëàõ áîëîâ?
Øàøèí òºðèéí õýðãèéã òóñãààðëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéñàí
ó÷ðààñ

27. 7. Áàðóóí õÿçãààðûã ÷ºëººëºõ òóëàëäààíû õàìãèéí õ¿íä áýðõ òóëàëäààí
ÿìàð íýðòýé ãàçðóóäàä áîëæ áàéñàí áý?
Àëòàéí óðèàíõàéí Ñàðóóë ã¿íèé õîøóóíû íóòàã , Òîëáî íóóðò
áîëæ áàéñàí.
8. Òóñãààð òîãòíîëîî îëæ àâñàíû ¿ð ä¿í þó âý?
Àðä ò¿ìýí ãàìèí áîëîí öàãààíû öýðãèéí äàðëàëààñ àíãèæðàí
ñýòãýë ñàíààíû áîëîí ýä ìàòåðèàëûí äàðàìòã¿é áîëñîí.
Ìîíãîë õ¿í ýõ íóòàãòàà ýçýí íü áàéõ áîëîìæ íýýãäñýí
Àðä ò¿ìýí ÀÇÃ-òàà èòãýõ èòãýë íýìýãäñýí
9. Ýíý ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëóóäûã õàðóóëñàí ÿìàð êèíîíóóä áàéäàã âý?
ªã뺺, Òýìöýë, Õàòàíáààòàð, Òºãñãºë Íàìðûí øàðãàë
ºäð¿¿ä, Ñ¿õáààòàð çýðýã êèíîíóóäàä óðàí ñàéõíû àðãààð
ä¿ðñëýñýí áàéäàã.
10. Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí øèíý ¿å ýõýëñýí ãýæ ¿çäýã íü ÿìàð ç¿éëýýð
èëýðäýã âý?
Òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýæ óãñàà çàëãàìæëàí çàõèðàõ ¸ñûã
õàìò àðäûí ýðõò çàñàã òîãòîñíîîð èëýðäýã.