tuuh

1. Монголын Юань улс
Багш Д.Нямдаваа

3. Чингис хаан түүний залгамжлагчдын 1206-1227 онд
явуулсан аян дайны үр дүнд Монголчууд Тангуд,
Хорезм, Хар Кидан, Зүрчидийн Алтан улсыг байлдан
дагуулж, Шар тэнгис, Манжуурын тэгш талаас
Каспийн тэнгис хүртэлх уудам газар нутгийг эзэлснээр
Ази, Европын олон улс, үндэстэн угсаатанг нэгтгэсэн
Монголын Эзэнт гүрнийг байгуулжээ. Чингис хаан нас
барахын өмнө дөрвөн хүүдээ Их Монгол улсын нутаг
дэвсгэрийг хуваан өгсөн ба ууган хүү Зүчид Уралын
нуруунаас Эрчис мөрөн хүртэлх газар нутаг,
Цагаадайд Эрчисээс Балхаш нуур, Дундад Ази,
Дорнод Персийг, Өгэдэйд Тарвагатайн нуруу орчим
нутгийг, отгон хүү Тулуйд монгол ёс заншлаар
язгуурын Монгол нутаг болон Умард Хятадын газар
нутгийг тус тус хуваан соёрхжээ.

4. Тулуйг нас барсны дараа Өгэдэй хаан 1236 онд Тулуйн
хатан Сорхагтан бэхид одоогийн Хэбэй мужийн Чэньдин
/өнөөгийн Хубэй мужийн умард хэсэг/ хэмээх газрыг
эзэмшил болгон өгчээ. Сорхагтан бэхи алсын бодолтой
хүн байсан учраас өөрийн хөвгүүдэд хар багаас нь хаан
хүний эзэмших ёстой эрдмийг эзэмшүүлж байсан ба хүү
Хубилайд Уйгурын Толочу хэмээх эрдэмтнээр монгол
бичиг үсэг, хятад эрдэмтдээр хятад хэл заалгаж байжээ.
1236 онд Өгэдэй хаан мөн Хубилайд арван мянган
өрх бүхий хүн амтай Хубэй мужийн нэг бүс нутаг Синжоу
(одоогийн Хубэй мужийн син тай) гэх эзэмшил газрыг
өгөв. Хубилай тэнд “Далд ордон” хэмээх ордон
байгуулж, хятадын өнцөг булан бүрээс эрдэмтэн
мэргэдийг сонгон авч зөвлөлдөн ажиллах болжээ.
Тэрээр хятадаас гадна Уйгур,Түрэг зэрэг бусад
үндэстний эрдэм төгс, чадварлаг хүмүүсийг ч мөн шилж
авч байв.

5. Их Юань улсыг Чингис хааны ач Хубилай Сэцэн хаан
(1215-1294) үүсгэн байгуулжээ. Монголын Юань улсыг
түүхэнд бас Дай Юань хэмээх Их Монгол улс, Юань улс гэх
мэтээр нэрлэдэг. Хубилай бол Чингис хааны ач бөгөөд
Тулуй ноёны хоёрдугаар хөвгүүн юм. Хубилайн ах Мөнх
1251-1259 онд Их Монгол улсын хаан ширээнд суужээ.
1259 онд Мөнх хаан Өмнөд Сүн улсыг дайлж байгаад
Сычуань мужийн Эчжоу гэдэг газар нас нөгчив.
Тэгээд Чингис хааны үр ач нарын дотор Хубилай
хэмээгдэж 1260 оны 3 дугаар сард Кайпинфу хотод Их
Монгол улсын хаан ширээнд суужээ. Хубилай хаан 1271
онд улсын нэрээ Их Юань улс хэмээн өөрчилж 1276 онд
Өмнөд Сүн улсыг мөхөөж Төвд, Дали, Зүрчид, Хятад,
Уйгур, Солонгос зэрэг олон үндэстнийг ноёрхсон Монголын
эзэнт гүрнийг байгуулж 100 гаруй жил Хятад улсыг эрхшээн
захирсан байна.

7. Юань гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном”-ын “Цянь
юань” буюу “тэнгэр мэт их” хэмээх утгыг үндэслэж өгсөн нэр
бөгөөд өөрөөр хэлбэл Юань гэдэг нь тэнгэр мэт их гэсэн үг
болох юм. Хубилай хаан 1271 онд (Жиюаны 8-р он) улсын
нэрийг сольж “ Дай Юань” (大元) хэмээн нэрлэжээ. Юань
гэдэг нь “И жин” буюу нанхиадын зурхайт номын “Их тэнгэр”
(大哉乾元) гэдэг үг юм.
Энэ нь Монголын Их Юань улс бол урьд өмнө нь байгаагүй
аугаа том улс, тэнгэрийн доорхи хамгийн их улс гэдгийг
гэрчлэх зорилготой байжээ.
Өвөрмонголын түүхч Дамба “Тэнгэр аливаагаас
тэргүүлжэхүй, тийнхүү тэнгэрийг дуурайн улсын нэрийг
Юань хэмээн нэрийдэв” хэмээн Юань улсын сударт
бичсэнийг “Мөнхийн эхлэл” гэсэн утгатай гэж тайлбарлажээ.
Хубилай хаан тухайн үед Юань гэх үгийг “Юань хэмээгч нь
түмэн бодисын эх, түвшин жаргалын үндэс, төр улсын
суурь, түмэн олны хүслэн, түүнээс их, түүнээс аугаа,
түүнээс эрхэм нь үгүй” хэмээн тайлбарлаж байжээ.

8. Ийнхүү нийслэлийг шилжүүлсэн талаар эрдэмтэн
судлаачдын санал зөрүүтэй байдаг.
Түүхч А.Амар “Хубилай сэцэн хаан улсын нийслэлийг
Нанхиад дотор байгуулсан нь Нанхиадын аюулыг
Нанхиад дотор сэргийлсэн бөгөөд чухамдаа жинхэнэ
өөрийн Монгол орныг ямар ч аюул хямрал
учруулалгүйгээр сахин хамгаалж байсан ажгуу” гэсэн
бол Академич Ш.Нацагдорж “Хубилайн сүр хүчин Хятад
орныг эзэгнэн захирч байсанд голлон тулгуурлаж байсан
төдий биш, харин юуны урьд Монгол орноо эзэгнэн
захирч байсанд шууд дулдуйдаж байсан гэдгийг цохон
тэмдэглэх хэрэгтэй. Хубилай хятад орныг захирахад
анхаарлын голыг хандуулж байсан гэвэл, Монгол орноо
алдалгүй авч байхыг түүнээс дутахгүйгээр үл барам илүү
анхаарч байсан. Монгол орон бол түүний төрийн
бодлогын төв байсаар байсан” хэмээн бичжээ.

9. Их Юань Улсын далбааны нэг
хувилбар
Далбааны өөр хувилбар

10. Юань улс ("Их" Улс, Даян Их
Монгол улс) (1271–1368) нь Монгол
угсаатны байгуулсан Монгол, Хятад,
Солонгос улсуудын газар нутгийг
эзлэн оршиж байсан хаант улс
байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны
байгуулсан, Их Монгол Улсын
үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн
том үргэлжилсэн газар нутагтай эзэнт
гүрнийг удирдах төв нь байснаараа
онцлогтой байсан. Хубилай хаан Их
Юань улсыг байгуулсны дараа
Монголчуудын ноёрхлыг
бэхжүүлэхийн төлөө нийслэл хотод
Төв бичгийн муж байгуулж,
төвлөрсөн эрхийг чангатгасан бөгөөд
орон нутагт салбар муж байгуулж,
ноёрхлын тогтолцоог бататгажээ.

11. Ямар боловч Хубилай өөрийн төр улсыг бат тогтвортой
байлгахын тулд олон талт арга хэмжээ авч улс төр, эдийн
засаг, соёлын хүрээг хамарсан өөрчлөлт шинэчлэлтийн
бодлого хэрэгжүүлсэн байна.
Жишээлбэл:
-Засаг захиргааны зохион байгуулалтыг өөрчлөн олон
яам байгуулж, нийгэмд хэв журам тогтоон, хууль цаазыг
шинэчлэн зохиож, улс даяар сахилга журмыг
чангатгасны үндсэн дээр ард иргэдээ аливаа ёс бус
халдлагаас хамгаалахыг зорьж байжээ. Эрдэм чадалтай
түшмэд жанждыг үндэс угсаа үл харгалзан хэдэн зуугаар
нь төрийн албанд татан авч ажиллуулах болсон;
-Монгол угсаатны утга, соёлыг хөгжүүлэх зорилгоор
Пагва ламаар дөрвөлжин үсэг зохиолгон хэрэглэх болсон
бөгөөд олон тооны ном судар орчуулан хэвлэсэн;

12. -Худалдааг хөгжүүлж, олон улсын эдийн засгийн
харилцааг сайжруулах зорилгоор хууль ёсны цаасан
мөнгийг гүйлгээнд оруулсан. Энэ нь дэлхийн
түүхэнд цаасан мөнгөний тогтолцоо үүсч бий
болохын үндэс суурь болсон;
-Хоёр ёсыг тэгш явуулж, шашны талаар нээлттэй
бодлого хэрэгжүүлсэн зэргийг дурьдаж болно.
Юань улсын үед хөдөө аж ахуйг үндэс болгосон
олон төрлийн аж ахуйг зэрэг хөгжүүлэх бодлого
баримталсны дүнд таримлын төрөл зүйл олширч
тариа будааг элбэг хураах болсон бөгөөд мал сүрэг
ч өнөр өссөн байна. Мөн Юань улсын үед гар
үйлдвэр ихээхэн хөгжжээ.

13. Жишээ нь: хөх цэцэгтэй цагаан шаазан нэгэнт дэлхийн
хэмжээний шилдэг бүтээгдэхүүн болж, олон оронд
борлуулагдаж байжээ. Онгоц хийх мэргэжил дээшилж
усан флоттой болжээ. Хубилай хаан анх удаа хууль ёсны
баталгаатай цаасан мөнгийг гүйлгээнд гаргасан нь олон
улсын худалдааг хөгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой зүйл
болсон байна.
Юань улсын үед Ханчжоугаас Бээжин хүрэх усан
сувгийг холбосон бөгөөд Шанхай, Ханчжоу, Гуанчжоу
зэрэг нэлээд олон газрыг худалдааны чөлөөт бүс нутаг
болгож ус хуурай хосолсон шинэ торгоны замыг нээж
дэлхий олон орны эдийн засаг соёлын солилцоонд чухал
хувь нэмэр оруулжээ. Хубилай хаан 1261 оноос эхлэн
Бичгийн утгачийг хавсаргасан улсын судар бичгийн
хүрээлэнг байгуулж Чингис хаан тэргүүтэй хаад ноёдын
үнэн тэмдэглэлийг бичүүлж түүх соёлоо өвлүүлэн
үлдээжээ.

14. Мөн Юань улсын үед “Ляо улсын түүх”, “Алтан улсын
түүх”, “Сүн улсын түүх” зэрэг гурван төрийн түүхийг
бичүүлж үлдээсэн бөгөөд хятад болон бурхны шашны
ном зохиолоос олон боть, сонгодог ном зохиолуудыг
хэвлүүлж байжээ. Юань улсын үед Хубилай хаан
Монголын утга соёлыг хөгжүүлэх зорилгоор улсын багш
Пагва ламд үүрэг болгож 1269 онд улсын шинэ бичиг
буюу дөрвөлжин бичгийг зохиолгож төрийн үйл хэргийг
хөтлөн явуулж байсан билээ.
Хубилай хаан хүн ам ихтэй Хятад орныг эзэмшин
захирах зорилгоор Монголын нийслэлийг Хархорумаас
Шандуд, Шандугаас дахин Дайду буюу Бээжинд
шилжүүлсэн боловч өөрийн үндэстнийхээ өв
уламжлалыг бат баримталж шинэ цагаан сар, дээдсийн
тахилга, тэнгэр тахилга, хурим найр бүгд Монгол
уламжлалын дагуу хийгддэг байсан билээ.

15. Юань улсын үед тариалангийн мэргэжил, одон орны
судлал, ус суваг ашиглалт, урлаг зэрэг олон зүйл нь
дэлхийн тэргүүний эгнээнд хүрчээ.
Юань улсын үед бурхны шашныг төрийн шашин болгож
эрхэмлэн дээдэлж байсан боловч бусад шашны тэгш эрхийг
ч баталж олон соёл зэрэгцэн оршиход таатай нөхцөлийг
бүрдүүлж байсан юм.
Юань улс бол Монголын эзэнт гүрний оргил үе бөгөөд
Монголчуудаас дэлхийн түүхэнд баларшгүй хувь нэмэр
оруулсан гэрэл цацрангуй үе байжээ.
Юань улсын үед Монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд,
малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль
цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний
шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан.
Улмаар Жи Юаний шинэ хууль гэх хууль цаазын бичгийг
Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж, 1291 оны 6 сарын
18-нд эмхэтгэсэн.

16. Юань гүрний үеийн засаг захиргааны
зохион байгуулалт
Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад
нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан
захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг
үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар
зохион байгуулсан.
Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан
хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд төвлөн засах яам (Уг
яаманд Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам,
Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам зэрэг 6 яам харьяалагдаж
байв), нууц бичгийн яам , зарга шийтгэх яам гэх гурван
биеэ даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд
ажиллаж байсан. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох
байр суурьтай байсан байна. Тус яамыг зарим үед
хунтайж жун шу лин буюу эрхэлсэн сайдын албан
тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа.

17. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн
этгээдийн тэргүүлсэн сайд Чинсан нар орж байжээ. Баруун
этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв.
Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч
хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв.
Түүний дараа Үйл таслах яам нь цэргийн үйлийг хариуцаж,
дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан
суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн
хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ.
Юй ши тай буюу Зарга шийтгэх яам нь түшмэдийн албанд
нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох,
шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан.
Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай
байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан.
Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж
байсан.

19. Юань улсын үеийн
Монгол орон

20. Юань улсын мөхөл
14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт
дараалсан олон үер болсоны улмаас 1351 онд шар
мөрний далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг
Тогоонтөмөр хаан удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө
зүгт Шаньдуны хагас аралд шинээр суваг бариулсан
байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого
зохион байгуулж эхэлжээ.
Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн
гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал
бослогын бүлэг нь улаан алчууртны бослого байсан юм.
Тус бослого нь одоогийн Аньхуй, Жяньсу, Жэжян,
Юньнань, Сюйчуань, Шаньдун, Хэнань, Хүбэй зэрэг
мужуудыг хамарсан. Анх Хань Шань Тун, Люй Фу Тун
нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр
1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн.

21. Юань улсын сүүлийн хаан Тогоонтөмөрийн үед бослого
хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд
цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс
мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ.
Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр
шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд: дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг
удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь
хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р
зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд
хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна.
Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй
харьцуулбал Монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа
алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон Мин улсын хойд
хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань
улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг
захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь
үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.