1. De transitie naar duurzaamheid: pleidooi voor een systeemvisie
Dr. Ir. Peter Tom Jones
(IOF Onderzoeksmanager KU Leuven, SIM² & Voorzitter i-Cleantech Vlaanderen vzw)
Aardewerk, 13/12/2014
2. •Welkom in het Antropoceen
•Oplossingen
oEen gefaseerde aanpak
oTransitiemanagement als nieuw kader
oTransitiepaden naar duurzaamheid
•Een nieuwe visie op klimaatbeleid
•Besluit: transities leveren massa’s voordelen op
Overzicht
2
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
3. •Welkom in het Antropoceen
•Oplossingen
oEen gefaseerde aanpak
oTransitiemanagement als nieuw kader
oTransitiepaden naar duurzaamheid
•Een nieuwe visie op klimaatbeleid
•Besluit: transities leveren massa’s voordelen op
Overzicht
3
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
4. Een ecologisch, sociaal én economisch onduurzame situatie (cf. UNEP, 2010)
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
4
5. Een ecologisch, sociaal én economisch onduurzame situatie: slinkende grondstofvoorraden
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
5
6. Uitputting van niet-hernieuwbare grondstoffen
Gelijkaardig probleem voor uitputting van fosfaatvoorraden
Bron: ITRE, Maart 2009
6
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
9. Kritieke metalen en mineralen voor de EU cruciale bouwstenen voor energietransitie
Wind energy, electric cars, energy saving lamps
Catalysts
PV energy
Batteries
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
9
15. Planetaire grenzen worden doorboord
Verdwijnen van habitat
Invasieve soorten
Opwarming aarde
…
Bron: WWF bewerking van J. Rockström et al., Nature, 461, 2009
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
15
25. Groei broeikasgasemissies tussen 2000 en 2010 sneller dan in de drie decennia voordien
Bron: IPCC, AR5, WGII
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
25
26. Zonder (extra) klimaatbeleid neemt temperatuur met 3,7 tot zelfs 4,8°C toe tegen 2100
Grens voor “gevaarlijke klimaatveranderingen”
Bron: IPCC, AR5, WGII
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
26
29. Klimaatbeleid vereist drastische reducties – hoe langer wordt gewacht, hoe duurder
Bron: IPCC, AR5, WGIII
Om de opwarming te beperken tot maximum 2°C moet de hoofdmoot van de fossiele grondstofvoorraden (steenkool, aardolie, gas) in de grond blijven
Bron: IPCC, AR5, WGIII
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
29
30. Van het Holoceen naar het Antropoceen
•Holoceen:
oGeologisch tijdvak sinds einde laatste ijstijd 12.000 jaar geleden
oStabiele omgevingsvoorwaarden bloei menselijke samenlevingen
oVooralsnog: enige systeemtoestand waarvan we zeker zijn dat die de huidige complexe samenleving kan ondersteunen
•Antropoceen:
oToename menselijke macht... maar ook kwetsbaarheid
oMenselijke wijzigingen: ‘Global Change’
•“Meervoudig, complex, interagerend en mondiaal”
•Systeemparameters buiten natuurlijke variabiliteitszone
30
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
31. “Postnormale problemen”
•Duurzaamheidskwesties (Bv. climate change) = ‘postnormaal probleem’:
oOnzekerheid, niet-perfect begrijpen van functionering van complexe systemen;
oBeslissingen nemen vooraleer volstrekte wetenschappelijke zekerheid kan worden gegeven;
oPotentiële impact verkeerde keuzes = immens;
oVerborgen agenda’s en conflicts of interest
31
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
32. Naar een planetair kantelpunt?
Bron: A. Barnosky et al., Nature, 2012
Holoceencondities
Antropoceencondities
32
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
33. Naar een planetair kantelpunt?
•Wat zijn de gevolgen indien het traject, nog dieper in het Antropoceen, wordt verdergezet?
oWaar ligt “het kantelpunt”?
oIs Antropoceen éénrichtingsreis naar een onzekere, mensonvriendelijke toekomst in nieuwe planetaire systeemtoestand?
oTerugkeer naar Holoceen-achtige condities mogelijk?
•Urgentie van een koerswijziging naar een planetair rentmeesterschapsmodel
oTraject dieper in het Antropoceen drastisch afremmen
o“Living within the ecological limits is the non-negotiable basis for our social and economic development” (Stevenson & Keehn, 2006)
33
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
34. •Welkom in het Antropoceen
•Oplossingen
oEen gefaseerde aanpak
oTransitiemanagement als nieuw kader
oTransitiepaden naar duurzaamheid
•Een nieuwe visie op klimaatbeleid
•Besluit: transities leveren massa’s voordelen op
Overzicht
34
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
35. Tijdslijn (vanaf heden tot 2050...)
Niveau van systeemverandering
BAU
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
35
36. Veerkrachtige, ecologisch duurzame, sociale en economisch stabiele samenleving
Tijdslijn (vanaf heden tot 2050...)
Niveau van systeemverandering
Rechtvaardige Duurzaamheid
BAU
Systeemgrenzen groeimodel
Factor 10
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
36
37. Een duurzame macro-economie
•Veranderingen in structuur investeringen en arbeidsmarkt:
•Essentieel = herwaardering publieke sector, i.p.v. ‘vrije markt’ te verstoren, proactieve rol in:
oBeschermen macro-economische stabiliteit
oLeveren openbare diensten, en – fundamenteel –
oInvesteren in groene productie- en consumptiesectoren (bv. grondstofefficiëntie, hernieuwbare energie, schone technologie)
•Arbeidsmarkt: verkorten van werkweek
oStructurele oplossing voor behoud werkgelegenheid met niet-toenemende materiële productie.
37
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
38. Redefining prosperity
•Noodzaak herdefiniëring welvaart, vooruitgang, welzijn, arbeid (Jackson, 2010)
•Transitie in wereldbeeld(en)/ethiek(en):
oEcologisch wereldbeeld i.p.v. Modern wereldbeeld
oRelationeel mensbeeld i.p.v. Hobbesiaanse mensbeeld
oEthiek van verbondenheid
o(zie ook Peeters (red.), 2010)
38
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
39. SCP
Duurzame regimes
(voeding, wonen, energie, mobiliteit...)
Niveau van systeemverandering
Duurzame consumptie
en productie
Rechtvaardige Duurzaamheid
BAU
Secundaire voordelen
Systeemgrenzen groeimodel
Veerkrachtige, ecologisch duurzame, sociale en economisch stabiele samenleving
Factor 10
Tijdslijn (vanaf heden tot 2050...)
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
39
40. Drie niveaus van problemen (zie ook Tukker et al. 2008)
Type probleem
Tijdschaal
Kenmerken
Low hanging fruit
Onmiddellijk op te lossen
Quasi win-win
40
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
41. Drie niveaus van problemen (zie ook Tukker et al. 2008)
Type probleem
Tijdschaal
Kenmerken
Low hanging fruit
Onmiddellijk op te lossen
Quasi win-win
Regimeverandering, SCP (bv. mobiliteit, energie, voeding)
Middellange termijn
(richting DO)
Vele winnaars, enkele (machtige) verliezers: transitieaanpak vereist
41
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
42. Drie niveaus van problemen (zie ook Tukker et al. 2008)
Type probleem
Tijdschaal
Kenmerken
Low hanging fruit
Onmiddellijk op te lossen
Quasi win-win
Regimeverandering, SCP (bv. mobiliteit, energie, voeding)
Middellange termijn
(richting DO)
Vele winnaars, enkele (machtige) verliezers: transitieaanpak vereist
Metatransities in landschap (bv. economisch groeisysteem, antropocentrische ethiek)
Lange termijn
(sterke DO)
Vele winnaars, vele (machtige) verliezers: metatransitie naar ecologische economie
42
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
43. Drie niveaus van problemen (zie ook Tukker et al. 2008)
Type probleem
Tijdschaal
Kenmerken
Low hanging fruit
Onmiddellijk op te lossen
Quasi win-win
Regimeverandering, SCP (bv. mobiliteit, energie, voeding)
Middellange termijn
(richting DO)
Vele winnaars, enkele (machtige) verliezers: transitieaanpak vereist
Metatransities in landschap (bv. economisch groeisysteem, antropocentrische ethiek)
Lange termijn
(sterke DO)
Vele winnaars, vele (machtige) verliezers: metatransitie naar ecologische economie
43
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
44. •Welkom in het Antropoceen
•Oplossingen
oEen gefaseerde aanpak
oTransitiemanagement als nieuw kader
oTransitiepaden naar duurzaamheid
•Een nieuwe visie op klimaatbeleid
•Besluit: transities leveren massa’s voordelen op
Overzicht
44
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
45. Transitiemanagement
•Derk Loorbach, 2007: “… we are facing persistent societal problems of such complexity, that we cannot easily solve them by means of traditional approaches. (…) sustainability can not be delivered by top-down approaches or bottom-up innovation (…) governance approaches are needed that are able to take into account a very long time horizon, a multitude of actors with different perspectives, different levels of scale and uncertain future development. By taking societal complexity as point of departure, transition management offers an integrative framework (…) for social innovation towards sustainability.”
45
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
47. Parallelle transities... Transitiearena’s in Vlaanderen
Wonen
Voeding
Mobiliteit
Materialenbeheer
Energiebeheer
Financiën
Cultuur & educatie
Plan C
Ecocultuur
DUWOBO
Landbouw en voeding
In oprichting
In oprichting
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
47
56. •Welkom in het Antropoceen
•Oplossingen
oEen gefaseerde aanpak
oTransitiemanagement als nieuw kader
oTransitiepaden naar duurzaamheid
•Een nieuwe visie op klimaatbeleid
•Besluit: transities leveren massa’s voordelen op
Overzicht
56
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
57. 1. Systeemtechnologische innovatie en nieuwe business modellen
•De innovatieparadox:
oInnovatie = drijvende kracht voor onduurzame ontwikkelingspatronen (cf. teerzandolie)
oInnovatie = onze hoop om duurzaamheid en veerkracht te realiseren in de samenleving
• Innovatie 2.0: Innovatie i.f.v. duurzaamheidstransitie
oChallenge drive research/innovation op basis van megatrends/uitdagingen (cf. Horizon 2020, Grand Challenges)
57
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
58. Europese Commissie: Horizon 2020
•The “Grand Societal Challenges”:
oHealth & well being
oFood security and Bio-based economy
oSecure, clean and efficient energy
oSmart, green and integrated transport
oResource efficiency and climate
oInclusive, innovative and secure societies
58
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
59. Europese Commissie: Horizon 2020
•The “Grand Societal Challenges”:
oHealth & well being
oFood security and Bio-based economy
oSecure, clean and efficient energy
oSmart, green and integrated transport
oResource efficiency and climate
oInclusive, innovative and secure societies
59
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
60. 1. Systeemtechnologische innovatie en nieuwe business modellen
•De innovatieparadox:
oInnovatie = drijvende kracht voor onduurzame ontwikkelingspatronen (cf. teerzandolie)
oInnovatie = onze hoop om duurzaamheid en veerkracht te realiseren in de samenleving
• Innovatie 2.0: Innovatie i.f.v. duurzaamheidstransitie
oChallenge drive research/innovation op basis van megatrends/uitdagingen (cf. Horizon 2020, Grand Challenges)
oSchone technologieën = minimale maar niet voldoende voorwaarde
•Transitie >> technologische innovatie
oDoorbraken in structuren, culturen, praktijken, fiscale systemen, governance, business modellen…. systeeminnovatie
60
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
61. 1. Systeemtechnologische innovatie en nieuwe business modellen
Energietransitie
•Energie-efficiëntie
•Restwarmte optimaal benutten
•Hernieuwbare energie (inclusief bio-based economy)
61
(Jones, Aardewerk)
Bron: van den Dobbelsteen, 2009
13/12/2014
62. 1. Systeemtechnologische innovatie en nieuwe business modellen
Energietransitie
•Energie-efficiëntie
•Restwarmte optimaal benutten
•Hernieuwbare energie (macro-meso-micro)
•(Super)Smart Grids
62
(Jones, Aardewerk)
Bron beeld: www.geni.org
13/12/2014
74. Nieuwe business modellen - Van producten naar diensten
•In volle opmars (cf. Jeremy Rifkin, The Third Industrial Revolution, 2011):
oVan verkopers-kopers naar leveranciers- gebruikers
oVan producten en bezit naar diensten en toegang
13/12/2014
74
(Jones, Aardewerk)
75. Welke relevante trends kan men verwachten?
•Energie en materialen worden duurder verlagen footprint activiteiten wordt economisch-ecologisch noodzakelijk
•Meer nadruk op duurzaam materialenbeheer & circulaire economie toename belang selectieve inzameling, kringloopcentra, herstelcafés voor meer hergebruik, preprocessing voor betere recycling
•Verschuiving van product- naar een diensteneconomie (economy of use) nieuw type van kleinere bedrijven, eigenaarschap producten (cf. WEEE)) zal veranderen impact op business model Kringloopcentra
•Toename sociaal ondernemerschap
13/12/2014
75
(Jones, Aardewerk)
76. Third Industrial Revolution (2011)
Bron: Wilson & Post, Small Bus Econ, 40, 2013
13/12/2014
76
(Jones, Aardewerk)
81. •Welkom in het Antropoceen
•Oplossingen
oEen gefaseerde aanpak
oTransitiemanagement als nieuw kader
oTransitiepaden naar duurzaamheid
•Een nieuwe visie op klimaatbeleid
•Besluit: transities leveren massa’s voordelen op
Overzicht
81
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
82. Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid komt niet van de grond
UNFCCC Proces COPx Kyoto, post-Kyoto...
Heel moeilijk...
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
82
83. Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid komt niet van de grond
UNFCCC Proces COPx Kyoto, post-Kyoto...
Bottom-up proces: gemeenten, steden, provincies nemen het voortouw...
Heel moeilijk...
Én én
Hoopgevend… Lokale overheden sneller pro-actief
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
83
84. Steden gaan voorop in de strijd tegen de klimaatveranderingen
13/12/2014
Bron: J. Dirix, W. Peeters, J. Eyckmans, P.T. Jones, S. Sterckx, Climate Policy, 2013
(Jones, Aardewerk)
84
85. EU Burgemeestersconvenant http://www.covenantofmayors.eu/index_en.html
13/12/2014
•6158 Burgemeesters & 191 miljoen inwoners
•Mission statement: “(…) By their commitment, Covenant signatories aim to meet and exceed the European Union 20% CO2 reduction objective by 2020.”
(Jones, Aardewerk)
85
86. Klimaatprocessen in Vlaanderen
De Vlaamse klimaatkaart – Klimaatneutrale processen
Antwerpen 2050
Stadslab
Brugge klimaatneutraal 2050
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
86
89. Project Tweewaters Leuven – From a grey industrial zone to a sustainable community
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
89
90. •Welkom in het Antropoceen
•Oplossingen
oEen gefaseerde aanpak
oTransitiemanagement als nieuw kader
oTransitiepaden naar duurzaamheid
•Een nieuwe visie op klimaatbeleid
•Besluit: transities leveren massa’s voordelen op
Overzicht
90
(Jones, Aardewerk)
13/12/2014
91. “Health co-benefits” klimaat- en transitiebeleid
13/12/2014
•Groene stadsontwikkeling + schone technologieën + investeren in sociaal kapitaal…
Leidt tot…
•Minder ademhalingsaandoeningen en hart- en vaatzieken
•Betere mentale gezondheid door meer fysische activiteit, schaduwzones, groengebied en sociale interactie
•Minder obesitas
•Enzovoort
Tabel: Cheng en Berry, 2012
(Jones, Aardewerk)
91
92. Hoe “kosten-effectief” is dit beleid?
•Leefbare steden – minder gezondheidskosten [Pittel en Rubbelke, 2008; West el al., 2013 (zie figuur)]
13/12/2014
Kostprijs klimaatbeleid < Vermeden gezondheidsschade
(Jones, Aardewerk)
92
93. Andere secundaire voordelen van klimaat- en transitiebeleid
•Resilience
oNieuwe jobs (Bv. 2 miljoen jobs in EU-renovatie gebouwen - [Næss-Schmidt et al. 2012, http://concerto.eu]
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
93
94. Jobs in de energiesector: cleantech versus fossiel (credits: Han Vandevyvere, VITO)
[Bron: McKinsey 2012]
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
94
96. Andere secundaire voordelen van klimaat- en transitiebeleid
•Resilience
oNieuwe jobs
oDaling energiefactuur
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
96
97. Andere secundaire voordelen van klimaat- en transitiebeleid
•Resilience
oNieuwe jobs (Bv. 2 miljoen jobs in EU-renovatie gebouwen - [Næss-Schmidt et al. 2012, http://concerto.eu]
oDaling energiefactuur
oEnergie-, materialen- en voedselautonomie
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
97
99. Permanent verlies aan middelen i.p.v. middelen in eigen regio te houden
13/12/2014
Güssing Renewable Energy (AT): ‘money stays in the region and the air clean’ [www.gussingrenewable.com]
(Jones, Aardewerk)
99
100. Samengevat: secundaire voordelen van transitiebeleid
•Nieuwe jobs
•Daling energiefactuur
•Energie-, materialen- en voedselautonomie
•Leefbare steden – minder gezondheidskosten [Pittel en Rubbelke, 2008]
•Hier en nu, geen vrijbuiters
Meer veerkracht
•Katalysator voor koerswijziging klimaatbeleid op continentaal & mondiaal niveau
13/12/2014
(Jones, Aardewerk)
100
101. Dank voor de aandacht!
13/12/2014 (Jones, Aardewerk) 101
