1. ‫نظریه های هنجاری‬
‫سیبرت ، مک کوایل‬

2. ‫نظریههایی که بر اساس شرایط ارزشی و ایدئولوژیک، با قاطعیت‬
‫بیان میکند که ارتباط چگونه باید شكل گیرد و به انجام برسد،‬
‫نظریههای هنجاری خوانده میشوند.‬
‫اولین تالش برای بیان مقایسهای نظریههای عمده این عرصه، توسط‬
‫"سیبرت“ )‪(Sibert‬و همكارانش در سال 6591م صورت گرفته است.‬
‫طبقهبندی سیبرت، که نظریههای عمده در مورد مطبوعات را به 4 طبقه‬
‫تقسیم کرده است، هنوز معتبر است؛ اما برخی مانند "مککوایل"، دو نوع‬
‫جدید را به طبقهبندی وی افزودند و طبقههای ششگانه را تشكیل دادند.‬

3. ‫نظریههای هنجاری پیرامون رسانههای جمعی‬
‫نظریات هنجاری یا دستوری به تبیین بایدها و نبایدهای حاکم بر وسایل ارتباط جمعی در‬
‫شرایط مختلف میپردازند. این نظریات که دارای ماهیتی تعهدآور و الزامآورند، از وضعیت‬
‫رسانهها در جوامع و زمانهای مختلف، نشأت گرفتهاند. این نظریهها به ترسیم رابطه دولت،‬
‫رسانه و جامعه میپردازند و انتظارات دولت از رسانهها، ضوابط و شرایط حاکم بر آنها و‬
‫توقعات مربوط به نقش اجتماعی رسانهها را در جوامع مختلف بررسی میکنند.‬
‫این نظریهها بنابر نظر "سیبرت" عبارتند از: اقتدارگرا، آزادی رسانهای مسؤولیت اجتماعی‬
‫رسانهها و رسانههای شوروی؛ که بعدها نظریههای "رسانههای توسعهبخش" و "مشارکت‬
‫دموکراتیک رسانهها"، توسط دیگران بدان افزوده شد.‬

4. ‫1. نظریه اقتدارگرا یا استبدادی‬
‫این نظریه که به اوضاع مطبوعات در اولین جوامعی که در آنها ظاهر شدند،‬
‫اشاره دارد، حاکی از فقدان استقالل و وابستگی مطبوعات آن دوران به‬
‫نظامهای دولتی است. نظریه استبدادی که تقویتکننده و پیشبرنده‬
‫سیاستهای مورد نظر حكومت و دولت حاکم بود، رسانهها را مطیع دولت و‬
‫منافع طبقۀ حاکم قرار میداد.‬
‫اصول اساسی این نظریه درباره رسانههای جمعی را میتوان به شرح زیر‬
‫خالصه کرد:‬

5. ‫رسانهها نباید دست به اقدامی بزنند که موجب تضعیف قدرت‬
‫موجود یا مخلّ نظم میشود؛‬
‫* باید مطیع یا تابع قدرت مستقر باشند؛‬
‫* باید از توهین به اکثریت یا ارزشهای غالب اخالقی و سیاسی‬
‫بپرهیزند؛‬
‫* سانسور را برای به اجرا درآوردن این اصول، میتوان توجیه کرد؛‬
‫* روزنامهنگاران یا دیگر شاغالن رسانهها، در درون سازمان‬
‫رسانهای خود، هیچ استقاللی ندارند؛‬
‫* حمله غیر قابل قبول به مراجع قدرت، انحراف از سیاست رسمی‬
‫و یا توهین به اصول اخالقی را باید جرم بشمار آورد.‬

6. ‫2. نظریه آزادی رسانهای‬
‫این نظریه که ریشه در ظهور مطبوعات، فارغ از کنترل دولتی در قرن هفدهم‬
‫دارد، هنوز هم به عنوان اصل اساسی مشروعیتبخش به مطبوعات در‬
‫دموکراسیهای لیبرال مورد توجه است.‬
‫این نظر، متأثر از نوشتههای "میلتون"، "الك" و "میل" است؛ که معتقدند‬
‫مطبوعات به همان اندازه که در خدمت اطالعرسانی، سرگرمی و در اندیشه‬
‫فروش بیشتر هستند، باید در خدمت کشف حقیقت و نظارت بر دولت هم باشند.‬

7. ‫این نظریه معتقد است که زیان خاص سرکوب عقائد، آن است که‬
‫نسل بشر موجود و اعقاب او را از وجود کسانی که از نشر عقیدتی با او‬
‫اختالف دارند و حتی بیشتر از کسانی که آن را حفظ میکنند، محروم‬
‫سازند. پس بدین ترتیب، اگر عقیدهای صحیح است، آنها از فرصت‬
‫تبدیل اشتباه به حقیقت محرومند و اگر عقیدهای غلط است، فرصت‬
‫درك حقیقت را در برخورد با اشتباه از دست خواهند داد. ترقی جامعه،‬
‫بستگی به انتخاب درست یا نادرست راهحلها دارد.‬
‫پشتوانۀ "نظریه آزادیخواهی"، که در مقابل نظریه اقتدارگرا شكل‬
‫گرفت، همان ارزشهای دولت لیبرال دموکراسی؛ یعنی باور به برتری‬
‫فرد، خِرَد، حقیقت، پیشرفت و نهایتاً حاکمیت ارادۀ مردم است.‬

8. ‫اصول این نظریه را میتوان بشرح زیر دانست:‬
‫* نفی سانسور نشریات؛‬
‫* آزادی انتشار و توزیع از قید و بند مجوز؛‬
‫* نفی تعقیب برای حمله رسانهها به حكومت، مقامات و یا احزاب سیاسی(بر‬
‫عكس حمله به افراد، خیانت و تهدید امنیت)؛‬
‫* نفی فشار و اجبار در نشر و درج مطالب در رسانهها؛‬
‫* مجاز بودن انتشار نظر اشتباه، مانند نشر حقیقت در مسائل عقیدتی و باورها؛‬
‫* نفی محدودیت در گردآوری اطالعات برای انتشار؛‬
‫* نفی محدودیت برای صادرات، واردات، ارسال و دریافت پیام از مرزهای کشور؛‬
‫* استقالل حرفهای برای روزنامهنگاران در درون سازمان خودشان، به میزان قابل‬
‫مالحظه.‬

9. ‫3. نظریۀ مسئولیت اجتماعی رسانهها‬
‫این نظریه که مدیون یک اقدام آمریكایی؛ یعنی تشكیل کمیسیون آزادی‬
‫مطبوعات در سال 4791م بود، معتقد است، رسانهها عالوه بر اطالعرسانی و‬
‫سرگرمی و فروش، باید موجب تضارب آراء شده و مباحث را رشد دهند. در این‬
‫نظریه، رسانه، بوسیله عمل مصرفکننده، عقاید جامعه و اخالق حرفهای کنترل‬
‫میشود و در بخش پخش، بخاطر محدودیتهای فنی که در تعداد فرکانسها‬
‫وجود دارد، توسط مراجع دولتی کنترل میشود.‬

10. ‫برخی اصول این نظریه از این قرار است:‬
‫* رسانهها موظف به فراهم آوردن تریبون آزاد برای افرادی که‬
‫سخن مهمی دارند، میباشند و بطور کلی باید کثرتگرا باشند؛‬
‫* باید تعهداتی را در مورد جامعه انجام دهند؛‬
‫* باید از هرچیزی که احتمال دارد به جرم، خشونت، بینظمی یا تهاجم به‬
‫اقلیتها شود، جلوگیری کنند؛‬
‫* رسانه باید در چهارچوب قانون و نهادهای مستقر خودگردان، عمل کند؛‬
‫* روزنامهنگاران و متخصصان رسانهها باید در مقابل جامعه و بازار‬
‫پاسخگو باشند.‬

11. ‫4. نظریه مسلكی(رسانههای شوروی)‬
‫نظریه تمامیتخواه شوروی، بعد از انقالب 7191 روسیه، به عنوان‬
‫الگویی که بیشتر رسانههای شوروی از آن تبعیت میکردند، در آمد.‬
‫ایده کلی این تئوری بر این مبنا استوار است که در یک جامعه‬
‫سوسیالیستی، طبقه کارگر قدرت را در اختیار دارد و برای حفظ این قدرت،‬
‫الزم است ابزار «تولید فكری» را نیز کنترل کند. بنابراین تمامی رسانهها‬
‫باید تحت کنترل سازمانهای کارگری و در نهایت کمونیستی باشند و‬
‫نباید در راستای تعارض سیاسی عمل کنند.‬

12. ‫برخی اصول اصلی این نظریه به شرح زیر است:‬
‫* رسانهها باید در خدمت طبقۀ کارگر و تحت کنترل آنها باشند؛‬
‫* نباید به تملیک خصوصی درآیند(برخالف نظریه آزادیخواهی که در آن‬
‫رسانهها عمدتاً خصوصی هستند)؛‬
‫* باید از نهضتهای مترقی داخل یا خارج کشور دفاع کنند؛‬
‫* باید تصویری کامل و عینی از جهان، براساس اصول مارکیستی-‬
‫لنینستی ارائه دهند.‬

13. ‫5. نظریه رسانههای توسعهبخش‬
‫عناصر هنجاری این نظریه که بر نظامهای رسانهای بسیاری از کشورهای در حال توسعه،‬
‫حاکم است، از این قرارند:‬
‫* رسانهها باید وظایف توسعهبخشی مثبتی را که مبتنی بر سیاست تثبیتشدۀ ملی است،‬
‫بپذیرند؛‬
‫* امكان محدود کردن آزادی رسانهها براساس اولویتهای اقتصادی و نیازهای توسعهای؛‬
‫* اولویت رسانهها باید فرهنگ و زبان ملی باشد؛‬
‫* اولویت خبری رسانهها، باید انتشار اخبار کشورهای در حال توسعه باشد؛‬
‫* آزادی توأم با مسئولیت، برای شاغلین در رسانهها؛‬
‫* کنترل رسانهها توسط دولت، از طریق سانسور، یارانه و کنترل مستقیم‬

14. ‫در واقع اوضاع خاص کشورهای جهان سوم، چه از نظر اقتصادی و چه‬
‫سیاسی و عدم انطباق چهار نظریه هنجاری قبلی بر آنها، افزایش آگاهی‬
‫ملتها و تمایل به مبارزه با شیوههای تازه سلطه استعماری و نیل به‬
‫استقالل فرهنگی و ارتباطی همراه با طرح موضوع نظم نوین ارتباطی در‬
‫یونسكو، بستر پیدایش نظریه رسانههای توسعهبخش را فراهم آورد.‬

15. ‫6. نظریه مشارکت دموکراتیک رسانهها‬
‫خاستگاه این نظریه که نظریههای حاکم را به مبارزه میطلبد، جوامع‬
‫توسعهیافتۀ لیبرال است.‬
‫این نظریه که به نفی وجود رسانههای یكنواخت، متمرکز، پرهزینه، بیتفاوت‬
‫و تحت کنترل دولت معتقد است، طرفدار چندگانگی ، محلی بودن، نهادزدایی،‬
‫جابجایی نقشهای دریافتکننده و فرستنده، کنش متقابل و تعهد میباشد.‬
‫برخی اصول این نظریه عبارتند از:‬

16. ‫* مخالفت با کنترل متمرکز سیاسی یا دولتی رسانهها؛‬
‫* حق دسترسی برای همه نسبت به رسانهها؛‬
‫* رسانهها در درجۀ اول متعلق به مخاطبین خود هستند؛ نه سازمانهای‬
‫رسانهای یا مشتریان رسانهها؛‬
‫* حق داشتن رسانه برای گروهها و سازمانها و اجتماعات محلی؛‬
‫* رسانههای تعاملی و مشارکتی، بهتر از رسانههای پهندامنه، یکسویه و‬
‫حرفهای است.‬