Media literacy 2

1. موض عگيري
فعالانه در قبال
اثرات رسان هاي

2. برگرفته از كتاب
بازشناسي رسانه هاي
جمعي با رویکر سواد
رسانه اي
نوشته دبلیو جیمز پاتر

3. ايدۀ اصلي
 براي درك شیوۀ اثرگذاري رسان هها بر خود ما، بايد فعالانه ـ و نه با واكنشي منفي ـ
عمل كنیم. همچنین بايد عوامل مؤثر در فرآيند اثرگذاري را بشناسیم. وقتي درباره
اين دو ايده را بشناسیم، مي توانیم فرآيند اثرگذاري را كنترل كنیم.
 وقتي صحبت از اثرات رسانه اي به میان مي آيد، رويكرد مبتني بر سواد رسان هاي،
بیشتر به سمت رفتاري غیر منفعلانه در قبال خطرهاي بالقوه با استفاده از آموزش،
معطوف مي شود؛ نه اينكه انتظار بكشیم اثرات منفي رخ دهند و سپس وقتي براي
جلوگیري از وخی متر شدن اوضاع دير شد، به دنبال مقصر بگرديم. يادگیري
چگونگي موضعي فعالانه، اين امكان را به شما م يدهد تا بر جريان اثرات منفي،
كنترل بیشتري داشته باشید.

4. وقوع ب يوقفۀ اثرات رسان هاي
 بسیاري از مردم به طور مطلق درباره اثرات رسان هاي مي انديشند. به عبارتي ديگر،
يك اثر يا رخ م يدهد يا رخ نمي دهد. مشكل چنین تصوري، واكنشي بودن آن است.
اگر اثري منفي رخ دهد، تنها كاري كه مي توانیم انجام دهیم، اين است كه حس
بدي نسبت به آن داشته باشیم و دنبال مقصر بگرديم. اگر اثري مثبت رخ دهد، تنها
مي توانیم از وقوع آن خرسند بوده و امیدوار باشیم كه دوباره روي دهد. چنین
موضعي به شما اجازه نمي دهد كنترل زيادي بر اثرات داشته باشید. هر چه اطلاعات
شما درباره شیوۀ اثرگذاري رسانه ها بیشتر باشد، كنترل بهتري بر فرآيند اثرگذاري
خواهید داشت.

5. اثرات آشكار و اثرات در جريان
 رسان هها به طور مستمر بر شیوۀ انديشیدن، احساس و رفتار ما اثر مي گذارند. صرفاً
اين دلیل كه نمود خارجي اين اثرات را نم يبینیم، بدان معنا نیست كه رسان هها هیچ
اثري ندارند. براي ترسیم بهتر موضوع بايد میان اثرات آشكار و اثراتِ در جريان
تمايز قائل شد.
 اثرات آشكار اموري هستند كه به سادگي مي توان متوجه آ نها شد. اين اثرات
معمولاً به روشني قابل مشاهده هستند، نظیر تغییرات رفتاري يا احساسي در فرد.
 اثرات در جريان، آن دسته از اثراتي هستند كه در رويارويي هاي رسانه اي خود، آ نها
را به طور مستمر تجربه م يكنیم. براي مثال، سطوح احساسي ما در روزهاي
مختلف، ب يوقفه در حال تغییر است.

6. اثرات مبنايي و اثرات نوساني
 سطح نمود را همانند سطح آب در نظر مجسم كنید. فرض كنید در حال تماشاي
سطح يك درياچه هستید و ناگهان يك ماهي خود را به سطح آب م يرساند، تا
زماني كه اين ماهي را روي سطح آب نديده بوديد، از وجود ماهي در درياچه
اطمینان نداشتید. صرفا به اين دلیل كه شما هیچ نوع ماهي نديد هايد، نمي توان گفت
در زير آب، ماهي وجود ندارد.
 وقتي از اثرات رسان هاي سخن به میان مي آيد، معمولا غرض تنها اثرات نوساني
هستند كه از سطح نمود فراتر مي روند و آشكار م يشوند؛ يعني آن دسته از تغییرات
قابل مشاهده در رفتار يا آگاهي. براي مثال، هنگام تماشاي تلويزيون به خود م يآيیم
و متوجه م يشويم كه بعد از تماشاي يك آگهي تجاري دربارۀ چیپس سی بزمیني، به
آشپزخانه رفته و بستۀ چیپس را برداشت هايم تا در مقابل تلويزيون بخوريم

7. خطوط مبنا
 وقتي بناست اثرات در جريان را بررسي كنیم، بايد خطوط مبنا را نیز در نظر بگیريم.
 خط مبنا سطح معمول خطر روبه رو با يك اثر را نشان مي دهد. اين سطح با گذشت
زمان نیز معمولاً ثابت باقي مي ماند، ولي ممكن است به تدريج افزايش يا كاهش
يابد. خطوط مبنا به واسطۀ شرط يسازي بلندمدت شكل مي گیرند. برخي افراد به
گونه اي شرطي شده اند كه خط مبناي آ نها بسیار به سطح نمود نزديك است.
 بنابراين، براي آنكه رويارويي رسانه اي به اثري آشكار منتج شود، به زمان زيادي نیاز
نیست. در مقابل، گروهي ديگر از افراد به گونه اي شرطي شده اند كه خط مبناي
آ نها با فاصلۀ بسیار زيادي از سطح نمود قرار گرفته است. ازاين رو، احتمال آنكه
رويارويي رسان هاي به اثري قابل رؤيت منتج شود، بسیار ناچیز است.

8. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي
 عوامل در رسان هها و در زندگي روزمره هستند كه خط مبناي ما را شكل م يدهند.
برخي از اين عوامل، خطر را افزايش م يدهند. به عبارت ديگر، خطر اثرات را از خط
مبنا بالاتر مي برند و تا سطح نمود يا فراتر از آن افزايش م يدهند. برخي ديگر از
عوامل نیز احتمال خطر را كاهش م يدهند و از سطح نمود دور م يسازند. تمام اين
تحركات، اثرات در جريان هستند.

9. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل مبنا
 كدام يك از عوامل، بیشترين تأثیر را بر خط مبناي افراد دارند؟ در اين بخش به
مواردي از آ نها اشاره خواهد شد. هريك از اين عوامل تأثیري نامحسوس، ولي
دائمي بر فرد دارند و همین امر، خط مبناي شخصرا نسبتاً باثبات و پايدار م يكند.

10. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل مبنا< پختگ يهاي س نمحور
 با گذشت زمان، هر يك از ما از نظر شناختي، عاطفي و اخلاقي به بلوغ مي رسیم.
وقتي خیلي جوان هستیم، منطق اخلاقي، احساسات و ذهن ما در حال رشد است و
تا رسیدن به رشد كامل همچنان ظرفیت دارد. وقتي در اين حوز هها به بلوغ رسیديم،
مي توانیم اطلاعات بیشتري را پردازش كنیم و مهارت هاي پیچیده اي را به كار
گیريم. اين موضوع به ما امكان م يدهد تا براي تجربۀ اثرات دلخواه، خط مبناي
خود را به سطح نمود هر چه بیشتر نزديك كنیم و برعكس، براي پرهیز از اثرات
ناخوشايند، خط مبنا را از سطح نمود دور سازيم.

11. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل مبنا< توا نمند يهاي شناختي
 در حوزۀ سواد رسان هاي، چهار توا نمندي شناختي را مي توان برشمرد: وابستگي
میداني، هوش و ذكاوت، تفكر و تماي زگذاري ذهني. هريك از اين توا نمند يها در
شكل گیري خط مبناي شخص در حوزۀ اثرات رسانه اي اثرگذار هستند. براي مثال،
كسان يكه استقلال میداني و هوش بیشتري داشته و از توانايي بالاتري در
تمايزگذاري ذهني میان اطلاعات مختلف برخوردار باشند، به احتمال بسیار بر سطوح
مبناي خود نیز كنترل بیشتري دارند.

12. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل مبنا<ساختارهاي دانش
 اشخاصي كه دانش بیشتري دارند، بیشترين میزان يادگیري را از رسان هها دارند.
وقتي فرد درباره موضوعي خاص، حجم مناسبي از دانش را در اختیار داشته باشد
معمولاً براي كسب اطلاعات بیشتر درباره موضو عهاي متنوع انگیزۀ بیشتري دارند و
در نتیجه، رسانه هايي را جست وجو مي كنند كه چنین اطلاعاتي را برايشان
فراهم آورند. وقتي آ نها با پیامي تازه درباره يك موضوع روبه رو مي شوند، قادرند به
سرعت و به طور كارآمد، اين اطلاعات جديد را در ساختارهاي دانش موجود خود
تلفیق كنند.
 اگر رسان هها، منبع اولیۀ اطلاعات موجود در ساختار دانش فرد باشند، آن گاه مي توان
انتظار داشت كه اين ساختار زير سیطرۀ تعمی مهاي رسانه اي و دروني سازي هاي
دنیاي رسان هاي قرار گیرد.

13. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل مبنا<شيوۀ زندگي
 كساني كه شیوۀ زندگي فعالآنه اي داشته باشند و در جريان آن با بسیاري از افراد و
نهادها رابطه برقرار م يسازند، به طور كلي، كمتر تحت تأثیر رسان هها قرار م يگیرند.
گروهي ديگر كه به دلیل كمبود پول، آموزش يا سرزندگي، تجربه هاي كمتري از
دنیاي واقعي كسب كرد هاند، به احتمال زياد، روياروي يهاي رسان هاي متعددي دارند
كه با تجرب ههاي ديگر آ نها تناسب ندارد. به همین دلیل، به ويژه افراد فقیر، افرادي
متعلق به طبقات اجتماعي ـ اقتصادي پايین، اقلیت هاي قومي و سال خوردگان،
بیشتر مستعد پذيرش تأثیرهاي رسان هاي به ويژه تلويزيون هستند.

14. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل مبنا<جايگاه شخصي
 جايگاه شخصي، تركیبي است از اهداف و انگیزه هاي فرد براي رويارويي با رسان هها.
 وقتي فرد از جايگاه شخصي مستحكمي برخوردار باشد، براي استفادۀ حداكثري از
پختگ يها، مهار تها، ساختارهاي دانش، عوامل جامع هشناختي و شیوۀ زندگي، انگیزۀ
كافي دارد و از فرآيندهاي اثرگذاري، آگاهي بیشتري دارند و مباني خود را چنان
طراحي م يكنند كه با اهداف شخص يشان هماهنگ باشد.

15. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل مبنا< عاد تهاي رويارويي
رسانه اي
 هريك از ما مجموعه اي از عادت هاي رويارويي رسانه اي داريم كه توجه ما را به
رسان هها و پیا مهاي رسانه اي مشخصي معطوف م يكنند. براي مثال، برخي مايلند به
جست وجوي اينترنتي بپردازند و بدون تمايزگذاري به انواع تارنماها سر بزنند. در اين
موارد، افراد با طیفي گستره و متنوع از پیا مها روبه رو م يشوند و بعید است كه يك
پیام اثر چنداني بر خط مبناي آن ها بر جاي بگذارد. در مقابل، برخي ديگر ممكن
است تمام وقت خود را صرف انجام دادن بازي هاي ويدئويي خشونت آمیز و تماشاي
فیل مهاي جنايي/اكشن كنند. خط مبناي اين عده، به احتمال زياد، در نزديكي سطح
نمود براي انجام رفتاري پرخاشگرانه قرار دارد.

16. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل نوسان
 وقتي نسبت به جايگاه خطوط مبناي خود در فرآيندهاي اثرگذاري شناخت پیدا
كرديد، نظارت بر عواملي كه شما را تكان م يدهند و سبب اثر نوساني م يشوند،
اهمیت م ييابند. در اين بخش، سه نوع از عوامل رسان هاي و سه نوع از عوامل
شخصي كه در ارزيابي اين تحريكات اهمیت دارند، بررسي م يشود.

17. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل نوسان< محتواي پيا مها
 اين مسئله مهم است كه در هر بار رويارويي رسان هاي، خود را در معرض چه چیزي
قرار م يدهید. فرض كنید براي رويارويي با نمايش هاي ترسناك و جنايي/ اكشن،
يك الگوي عادت گونه داريد و خط مبناي شما براي اثري تهاجمي بسیار بالاست. آيا
تماشاي يك ساعت ديگر از برنامۀ تلويزيوني براي عبور شما از سطح نمود كافي
خواهد بود؟ اين موضوع به اين بستگي دارد كه چه محتوايي را تماشا مي كنید. اگر
يك نمايش كمدي را تماشا م يكنید كه در جريان آن، شخصی تها به يكديگر كمك
م يكنند و درو نمايه هاي آن اجتماعي است، آ نگاه احتمال دور شدن شما از سطح
نمود بسیار زياد است. در مقابل، اگر برنامه اي به شدت خشون تآمیز را تماشا كنید، به
احتمال زياد، از سطح نمود فراتر مي رويد.

18. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل نوسان< بافت نماي شها
 معناي پیا مها در شیوۀ نمايش آن ها نهفته است، به ويژه معناي در سهاي اجتماعي.
وقتي چهره اي به شدت جذاب از شخصی تهاي يك نمايش تصوير م يشود؛ زماني
كه رفتار آ نها توجیه شده نشان داده م يشود و آن گاه كه اين شخصیت ها به دلیل
انجام دادن اين رفتار، پاداش دريافت مي كنند، احتمال هم زادپنداري مخاطبان با اين
شخصی تهاي جذاب بالا مي رود. پس از منظر خود، رفتار آن شخصیت را تجربه
م يكنند و از اين تجربۀ ه مدلانه و غیرمستقیم، چیزهايي مي آموزند. در اين حالت،
مخاطبان، معناي تجربه اي را م يپذيرند كه اين شخصی تها تصوير مي كنند.

19. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل نوسان< پيچيدگي شناختي محتوا
 وقتي پیام از مخاطب، مطالب ههاي شناختي داشته باشد، افراد، راحت تر مي توانند
معناي آن را پردازش كنند. هر چه روايت از حافظۀ فعال، مطالبۀ بیشتري داشته
باشد، قدرت درك و به يادسپاري حقايق كم م يشود. براي مثال، در كودكان، قدرت
يادآوري اخبار تلويزيوني، بیشتر از اخباري است كه در رسانه هاي مكتوب خوانده اند.
علت نیز اين است كه اخبار تلويزيوني به طور هم زمان از گذرگا ههاي متعددي
)تصاوير، واژگان و صدا(، اطلاعات را در اختیار فرد قرار م يدهند و وقتي اطلاعات از
نظر معنايي تكراري باشد ـ به عبارتي ديگر، اطلاعات يكديگر را تكمیل و تقويت
كنند ـ يادگیري بهتر صورت مي گیرد.

20. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل نوسان< انگيز هها
 وقتي افراد به اطلاعاتي مشخص، نیازي آگاهانه داشته باشند، اين اطلاعات را در
رسان هها فعالانه جست وجو م يكنند و شانس يادگیري از اين تجربه نیز براي آ نها
بالا خواهد بود. وقتي افراد، منفعل هستند، بازهم يادگیري رخ مي دهد، ولي نه
همچون قبل. همچنین افرادي كه از آموزش و هوش بالاتري برخوردارند، براي
جست وجوي اطلاعات در رسان هها انگیزۀ بیشتري دارند. اين عده، اطلاعاتي را
انتخاب م يكنند كه كارآيي بیشتري برايشان دارد.
 يكي از دلايل محبوبیت خشونت رسانه اي اين است كه بسیاري از مخاطبان در پي
احساسات هستند. اين عده بي حوصل هاند و م يخواهند به نوعي تحريك شوند و
تماشاي خشونت تلويزيوني بسیار تحري ككننده است.

21. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل نوسان<حال تها
 حالت يك كشش يا واكنشي احساسي است كه در پاسخ به تحريكي گذرا رخ
م يدهد. حالت، نسبتاً عمر كوتاهي دارد. در زندگي چیزهايي رخ مي دهد كه ما را
عصباني يا سرخورده م يكند. اين حالت در تعامل با محتواي رسانه اي ممكن است
به اثراتي مشخص منجر شود. براي مثال، احتمال بروز واكنشي پرخاشگرانه بعد از
تماشاي خشونت رسانه اي از سوي شخصي كه سرخورده و ناامید است، بسیار بالا
مي رود.
 رسان هها در بیشتر اوقات، حال تهاي روان شناختي ما را دست كاري مي كنند. شايد
بتوان گفت مهم ترين اين حالت ها، حس برانگیختگي باشد. وقتي بیننده برانگیخته
شود، تمركز وي بیشتر م يشود و تجربۀ شفاف تري خواهد داشت. تصاوير بیشتري را
به خاطر مي سپارد و احتمال بروز واكنش در حالت برانگیختگي برايش بیشتر است.

22. عوامل مؤثر بر اثرات رسان هاي< عوامل نوسان< ميزان ه مزادپنداري
 هم زادپنداري با شخصی تهايي خاص يكي از عوامل مهم در فرآيند اثرگذاري است؛
چون مخاطبان به شخصی تهايي كه با آن ها ه مزادپنداري كرده اند، توجه
بیشتري دارند. ما در فرآيندي دو مرحله اي و از طريق رابطه اي روا نشناختي با
شخصی تها، در رويدادهاي ترسی مشده در رسانه درگیر م يشويم. نخست، دربارۀ
میزان گرايش خود به سمت يك شخصیت و میزان شباهت وي با خود قضاوت
م ي كنیم.
 مي شويم و خود را در نقش اين شخصیت » تصور « در مرحلۀ دوم، وارد تجربۀ
مجسم مي كنیم. بسته به رفتار و گفتار شخصی تها، مخاطبان د لبستگ يهاي
مستحكمي با برخي شخصی تهاي خاص برقرار م يسازند. هر چه د لبستگي،
شديد تر باشد، احتمال اثرگذاري نیز بیشتر خواهد بود.

23. نتيج هگيري
 در مورد تأثیر رسانه اي بايد سه چیز را در نظر داشته باشیم. نخست، جريان اثرگذاري
رسان هاي بي وقفه و مستمر است؛ چون ما مستقیم يا غیرمستقیم، بي وقفه تحت تأثیر
پیام هاي رسان هاي قرار داريم. دوم، رسان هها براي اثرگذاري در كنار عوامل ديگري
عمل مي كنند. سوم اينكه شما مي توانید بر فرآيند اثرات رسانه اي در زندگي خود
كنترل داشته باشید.