ενότητα 2, σχόλια πηγή : http://study4exams.gr/

1. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 2θ ενότθτα
Η ΗΘΙΚΗ Α΢ΕΤΗ ΚΑΛΛΙΕ΢ΓΕΙΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΗΘΙΚΗ Ρ΢ΑΞΗ - ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
Η δυνάμει και
ενεργείᾳ κατάςταςθ
ςτισ φυςικζσ ιδιότθτεσ
του ανκρϊπου
Ραραδείγματα από τισ
ανκρϊπινεσ αιςκιςεισ
Η δυνάμει και
ενεργείᾳ κατάςταςθ
ςτισ αρετζσ
Αναλογικι αναφορά
ςτισ τζχνεσ
Ραραδειγματικι /
αναλογικι ςτιριξθ τθσ
κζςθσ
Σχετικά με όςα ζχουμε μζςα μασ εκ φφςεωσ
Ἔ ὅςα μὲν φφςει ἡμῖ ν παραγίνεται, τὰσ δυνάμεισ τοφτων
τι
πρότερον κομιηόμεκα,ὕςτερον δὲ
τὰσ ἐνεργείασ ἀποδίδομεν
(ὅπερ ἐπὶ τῶ αἰ ςκιςεων δῆλον˙ οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκισ ἰ δεῖ ν
ν
ἢ πολλάκισ ἀκοῦςαι τὰσ
αἰ ςκιςεισ ἐλάβομεν, ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντεσ ἐχρθςάμεκα, οὐ
χρθςάμενοι ἔςχομεν)˙
Σχετικά με τισ θκικζσ αρετζσ
τὰσ δ’ ἀρετὰσ λαμβάνομεν ἐνεργιςαντεσ πρότερον,
ὥ
ςπερ καὶ ἐπὶ τῶ ἄλλων τεχνῶ
ν
ν˙
ἃ γὰρ δεῖ μακόντασ ποιεῖ ν, ταῦτα ποιοῦντεσ μανκάνομεν, οἷ ον
οἰ κοδομοῦντεσ οἰ κοδόμοι
γίνονται καὶ κικαρίηοντεσ κικαριςταί˙ οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν
δίκαια πράττοντεσ δίκαιοι
γινόμεκα, τὰ δὲ ςϊφρονα ςϊφρονεσ, τὰ δ’ ἀνδρεῖ α ἀνδρεῖ οι.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Ακόμα, όςεσ ιδιότθτεσ ζχουμε από τθ φφςθ, πρϊτα αποκτοφμε τισ δυνατότθτεσ αυτϊν και
φςτερα προχωροφμε ςτισ αντίςτοιχεσ ενζργειεσ (πράγμα που φαίνεται ςτισ αιςκιςεισ μασ·
γιατί δεν αποκτιςαμε τισ αιςκιςεισ (τθσ όραςθσ και τθσ ακοισ), επειδι είδαμε πολλζσ φορζσ ι
ακοφςαμε πολλζσ φορζσ, αλλά αντίκετα τισ χρθςιμοποιιςαμε, επειδι τισ ζχουμε ιδθ, και δεν
τισ αποκτιςαμε ζχοντασ κάνει και ξανακάνει χριςθ τουσ)· τισ (θκικζσ) αρετζσ όμωσ τισ
αποκτοφμε, αφοφ πρϊτα προβικαμε ςε ενζργειεσ άςκθςθσ , όπωσ ακριβϊσ ςυμβαίνει και ςτισ
άλλεσ τζχνεσ· γιατί όςα πρζπει να κάνουμε, αφοφ τα μάκουμε, αυτά τα μακαίνουμε κάνοντάσ
τα· για παράδειγμα, οικοδόμοι γίνονται με το να χτίηουν ςπίτια και κικαριςτζσ με το να
παίηουν κικάρα· με τον ίδιο τρόπο λοιπόν γινόμαςτε και δίκαιοι κάνοντασ δίκαιεσ πράξεισ,
ςϊφρονεσ κάνοντασ ςϊφρονεσ πράξεισ, ανδρείοι κάνοντασ ανδρείεσ πράξεισ.
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
παραγίνεται < παρὰ + γίνομαι: αγενισ, γενεά, γενζκλια, γζνεςθ, γενζτειρα, γθγενισ, γονιόσ,
γόνοσ, γυνι, εγγονόσ, ενδογενισ, ευγενισ, νεογνό, πρωτογενισ, πρωτόγονοσ.
κομιηόμεκα < κομίηομαι: ανακομιδι, αποκομιδι, αποκόμιςθ, διακομιδι, διακομιςτισ,
διαμετακομιςτικόσ, κομιςτισ, κόμιςτρο, μετακόμιςθ, προςκόμιςθ, ςυγκομιδι.
ἐνεργείασ < ἐν + ἔργον < ἐργάηομαι: άεργοσ, ανενεργόσ, ανεργία, άνεργοσ, απεργία, απεργόσ,
δθμιοφργθμα, δθμιουργόσ, διεργαςία, ενζργεια, επεξεργαςία, εργαλείο, εργαςία,
1

2. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 2θ ενότθτα
εργαςιοκεραπεία, εργαςιομανισ, εργαςτιριο, εργάτθσ, εργατικόσ, εργατικότθτα,
εργατοπατζρασ, εργατοχπάλλθλοσ, εργατοϊρα, ζργο, εργοδθγόσ, εργοδότθσ, εργόχειρο,
κακοφργθμα, κακοφργοσ, καλλιζργεια, κωλυςιεργία, μεταλλουργία, μεταξουργία, μουςουργόσ,
ξυλουργόσ, όργανο, όργιο, πανοφργοσ, πάρεργο, περιζργεια, περίεργοσ, προεργαςία,
ραδιενεργόσ, ραδιοφργοσ, ςτιχουργόσ, ςυνεργόσ, υφαντουργία, χειρουργόσ.
ἀποδίδομεν < ἀπὸ + δίδωμι (κ. -δω- και -δο- με ενεςτ. αναδιπλαςιαςμό δι- και κατάλθξθ –μι):
αιμοδότθσ, ανζκδοτοσ, ανζνδοτοσ, απόδοςθ, αποδοτικόσ, δόςιμο, δϊρο, δωςιδικία,
εκδοτιριο, μεταδοτικόσ, ξζδομα, παραδοτζοσ, πλθροφοριοδότθσ, προδότθσ, τροφοδότθσ,
φωτοδότθσ.
ἰ δεῖ ν < εἶ δον του ρ. ὁράω-ῶ (κ. Fορά- < ὁρά-, Fιδ- > ἐ-Fιδ-ον > εἶ δον, ὀπ-: ανφποπτοσ,
αόμματοσ, αυτόπτθσ, διορατικόσ, είδοσ, ειδφλλιο, είδωλο, επόπτθσ, ιδζα, κάτοπτρο, οπι,
οπτιρασ, οπτικόσ, όραμα, όραςθ, ορατόσ, οφκαλμίατροσ, οφκαλμόσ, όψθ, πρόςοψθ, φποπτοσ.
ἀκοῦςαι < ἀκοφω: ακοι, άκουςμα, ακουςτικό, ακουςτόσ, αυτικοοσ, βαρικοοσ, ευικοοσ,
ξακουςτόσ, ωτακουςτισ.
ἐλάβομεν < λαμβάνω: ακατάλθπτοσ, αμερολθψία, αμφιλαφισ, ανεπανάλθπτοσ, αντιλαβι,
αντίλθψθ, αντιςυλλθπτικό, αντιςφλλθψθ, απολαβι, αςφλλθπτοσ, δικολάβοσ, εικονολιπτθσ,
επανάλθψθ, επιλθψία, εργολάβοσ, ευυπόλθπτοσ, θχολιπτθσ, θχολθψία, κρθςκόλθπτοσ,
κρθςκολθψία, καταλθπτόσ, κατάλθψθ, καταλθψίασ, λαβι, λαβίδα, λάφυρο, λιμμα, λιψθ,
μερολθψία, μετάλθψθ, παραλαβι, παραλιπτθσ, περίλθψθ, προκατάλθψθ, πρόςλθψθ,
ςυλλαβι, ςφλλθψθ, υπόλθψθ, χειρολαβι.
ἔχοντεσ < ἔχω (κ. ςεχ-, ςχ-,): απροςχθμάτιςτοσ, αργόςχολοσ, ζνοχοσ, ζξθ, εξισ, κατεχόμενα,
καχεξία, μζκεξθ, παροχι, πάροχοσ, πολιοφχοσ, προςοχι, πρόςχθμα, προςχθματικά,
ραβδοφχοσ, ςχεδόν, ςχζςθ, ςχιμα, ςχθματιςμζνοσ, ςχολείο, ςχολι.
ἐχρθςάμεκα < χριομαι -ῶ
μαι: αχρθςιμοποίθτοσ, άχρθςτοσ, δφςχρθςτοσ, εφχρθςτοσ,
ιδιοχρθςία, καταχραςτισ, κατάχρθςθ, χρεία, χρζοσ, χριμα, χρθματικόσ, χριςθ, χρθςιμοκιρασ,
χρθςιμοποίθςθ, χριςιμοσ, χρθςιμότθτα, χρθςμόσ, χριςτθσ, χρθςτικόσ, χρθςτόσ, χρθςτότθτα.
ἐνεργιςαντεσ < ἐνεργζω-ῶ ανενεργόσ, ενζργεια, ενεργειακόσ, ενεργειοκρατία, ενζργθμα,
:
ενεργθτικόσ, ενεργθτικότθτα, ενεργθτιςμόσ, ενεργοποίθςθ, ενεργόσ.
τεχνῶ < τίκτω: απότοκοσ, αρχιτζκτονασ, άτεκνοσ, άτεχνοσ, ζντεχνοσ, επιτόκιο, επίτοκοσ,
ν
περίτεχνοσ, τεκνοποίθςθ, τζκτονασ, τεχνικι, τεχνολογία, τεχνοκράτθσ, τοκετόσ, τόκοσ.
δεῖ : αδζθτοσ, δζθςθ, ενδεισ, ζνδεια.
μακόντασ < μανκάνω (κ. μακ-, + πρόςφυμα «ν» πριν από τον χαρακτιρα «κ», + «αν» μετά από
αυτόν, + κατάλθξθ «ω») : αμακισ, άμακοσ, καλομακθμζνοσ, μάκθμα, μακθματικόσ,
μακθμζνοσ, μάκθςθ, μακθςιακόσ, μακθτισ, μακθτικόσ, μακθτολόγιο, μακθτοφδι, οψιμακισ.
ποιεῖ ν < ποιζω-ῶ αντιποιθτικόσ, αχειροποίθτοσ, δθμοςιοποίθςθ, κεοποίθτοσ, περιποιθτικόσ,
:
ποίθμα, ποίθςθ, ποιθτισ, προςποιθτόσ.
οἰ κοδόμοι < οἶ κοσ + δόμοσ: αποικία, αποικιςμόσ, αποικιςτικόσ, διοίκθςθ,ζνοικοσ,
ιδιοκατοίκθςθ, κάτοικοσ, μετοίκθςθ, μζτοικοσ, μονοκατοικία, οίκθμα, οίκθςθ, οικία, κατοικία,
οικιςμόσ, οικιςτικόσ, οικογζνεια, οικοδεςπότθσ, οικολογία, οικονομία, οικόπεδο, οικόςθμο,
οικόςιτοσ, οικοςκευι, οικότροφοσ, οικουμζνθ, παροικία, περίοικοσ, πολυκατοικία,
ςυγκατοίκθςθ, ςυγκάτοικοσ, ςυνοικία.
κικαρίηοντεσ < κικαρίηω: κικάρα, κικάριςμα, κικαριςμόσ, κικαρίςτασ, κικαρωδόσ.
πράττοντεσ < πράττω (<κ. πρᾱγ + j + ω): απράγμων, άπρακτοσ, δυςπραγία, ειςπράκτορασ,
είςπραξθ, μεταπράτθσ, μεταπρατικόσ, πράγμα, πραγματικόσ, πραγματογνϊμων, πρακτζο,
πρακτικό, πράκτορασ, πρακτορείο, πράξθ, ςφμπραξθ.
2

3. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 2θ ενότθτα
ςϊφρονεσ < ςῶ + φρὴν (γεν. φρενόσ): εκνικόφρων, ευφροςφνθ, εχζφρων, μετριοφροςφνθ,
οσ
μετριόφρων, νομιμοφροςφνθ, παραφροςφνθ, παράφρων, ςωφροςφνθ, φρενίτιδα,
φρενοβλαβισ, φρενοκομείο, φρόνιμοσ.
ἀνδρεία < ἀνὴρ (γεν. ἀνδρόσ): άνανδροσ, ανδραγακία, ανδράποδο, ανδρείκελο, ανδριάντασ,
ανδρικόσ, ανδριςμόσ,
ανδρόγυνο, ανδροκρατία, ανδροπρεπισ, ανδροπρεπισ, εξανδραποδιςμόσ, εφανδροσ.
ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΡΟΔΟΣΗ ΡΕ΢ΙΕΧΟΜΕΝΟΥ
Ο Αριςτοτζλθσ κα επιχειριςει με ζνα ακόμα επιχείρθμα να ςτθρίξει τθ κζςθ του ότι οι θκικζσ
αρετζσ δεν υπάρχουν μζςα μασ εκ φφςεωσ: όςα ζχουμε μζςα μασ από τθ φφςθ μασ ζχουν ιδθ
μζςα τουσ τθ δυνατότθτα και περνοφν αμζςωσ ςτθν πράξθ, τθν εφαρμογι αυτισ τθσ
δυνατότθτασ. Χαρακτθριςτικό είναι το παράδειγμα των αιςκιςεων, οι οποίεσ είναι ιδθ
ζτοιμεσ τθ ςτιγμι που γεννιόμαςτε και αμζςωσ ενεργοποιοφνται. Αντίκετα, τισ θκικζσ αρετζσ
τισ αποκτοφμε αφοφ πρϊτα ενεργιςουμε και αςκθκοφμε ς’ αυτζσ. Συμβαίνει δθλαδι ό,τι και
με τισ πρακτικζσ τζχνεσ: για να γίνει, για παράδειγμα, κάποιοσ οικοδόμοσ ι κικαριςτισ, πρζπει
πρϊτα να αςκθκεί ςτο χτίςιμο ι ςτο παίξιμο κικάρασ και φςτερα κα αποκτιςει τθν ικανότθτα
του οικοδόμου ι του κικαριςτι αντίςτοιχα. Το ίδιο γίνεται και ςτισ θκικζσ αρετζσ: κα γίνουμε
δίκαιοι κάνοντασ δίκαιεσ πράξεισ, ςϊφρονεσ κάνοντασ ςϊφρονεσ πράξεισ και ανδρείοι
κάνοντασ ανδρείεσ πράξεισ. Ζτςι, αποδεικνφεται ότι τισ θκικζσ αρετζσ δεν τισ ζχουμε μζςα μασ
εκ φφςεωσ, αλλά τισ αποκτοφμε με τθν πράξθ.
Η ενότθτα οργανϊνεται ςε δφο κεματικζσ υποενότθτεσ ςυνδεόμενεσ αντικετικά.
Θεματικι οργάνωςθ τθσ ενότθτασ
Α) «Ἔ ὅςα μὲν φφςει… οὐ χρθςάμενοι ἔςχομεν)˙»: Η δυνάμει και ενεργείᾳ κατάςταςθ ςτισ
τι
φυςικζσ ιδιότθτεσ του ανκρϊπου
Β) «τὰσ δ’ ἀρετὰσ λαμβάνομεν… τὰ δ’ ἀνδρεῖ α ἀνδρεῖ οι.»: Η δυνάμει και ενεργείᾳ κατάςταςθ
ςτισ αρετζσ
Ερμηνευτικά σχόλια
Α) «Ἔ ὅςα μὲν φφςει… οὐ χρθςάμενοι ἔςχομεν)˙» Η δυνάμει ΚΑΙ ενεργείᾳ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΙΣ
τι
ΦΥΣΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘ΢ΩΡΟΥ
1. «Ἔ
τι…»Με τθ λζξθ ἔτι ο Αριςτοτζλθσ δθλϊνει ι ότι ειςάγει νζο επιχείρθμα (που ζρχεται να
προςτεκεί ςτα προθγοφμενα) ι ότι προχωρεί ςε βακφτερθ εξζταςθ του κζματόσ του. Το νζο
του λοιπόν επιχείρθμα είναι εδϊ το ακόλουκο: «Οριςμζνα πράγματα ο άνκρωποσ τα ζχει εκ
φφςεωσ (τθν όραςθ π.χ. ι τθν ακοι)· ςτθν περίπτωςθ λοιπόν αυτϊν των πραγμάτων κάνουμε
τθ διαπίςτωςθ ότι αυτά ςτθν αρχι υπάρχουν μζςα μασ ωσ δυνατότθτεσ· ςτισ ςχετικζσ
ενζργειεσ προχωροφμε αργότερα (επειδι γεννιζμαι με τθν ικανότθτα να βλζπω, «αρχίηω
3

4. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 2θ ενότθτα
κάποια ςτιγμι» να βλζπω· ι: επειδι γεννιζμαι με τθν ικανότθτα να ακοφω, «αρχίηω κάποια
ςτιγμι» να ακοφω). Δεν ςυμβαίνει το ίδιο με τισ αρετζσ· ςτθ δικι τουσ περίπτωςθ πρζπει να
προθγθκοφν οι ενζργειεσ, αν είναι να βρεκϊ κάποια ςτιγμι να ζχω πια τθν κάκε επιμζρουσ
ςυγκεκριμζνθ ιδιότθτα = δφναμθ = ικανότθτα να ςυμπεριφζρομαι ζτςι ι ζτςι. Αν ζτςι ζχουν τα
πράγματα, κα πει ότι οι αρετζσ δεν ανικουν ς’ αυτά που ο άνκρωποσ τα ζχει εκ φφςεωσ». Το
«ἔτι» αποκτά εδϊ μεταβατικι και προςκετικι ςθμαςία.
2. «ὅςα μὲν φφςει ἡμῖ ν παραγίνεται» Ο Αριςτοτζλθσ αρχίηει το νζο επιχείρθμα με αναφορά ςε
όςα ο άνκρωποσ ζχει από τθ φφςθ και όχι από εκιςμό. Αυτά, λοιπόν, που δόκθκαν από τθ
φφςθ, δόκθκαν αρχικά ωσ δυνατότθτεσ και, όταν αναπτφχκθκαν πλιρωσ τα γνωρίςματά τουσ,
ζγιναν ικανότθτεσ, περιιλκαν δθλαδι ςτθν ἐνεργείᾳ κατάςταςθ. Στθν κατθγορία αυτι
κατατάςςει τισ αιςκιςεισ, οι οποίεσ δόκθκαν ωσ a priori ςτοιχεία τθσ φπαρξθσ του ανκρϊπου.
Ζτςι ο άνκρωποσ διακζτει εκ των προτζρων τα αιςκθτιρια όργανα, τα οποία του δίνουν τθ
δυνατότθτα να αιςκάνεται, όταν ολοκλθρωκεί θ ανάπτυξι τουσ. Για περαιτζρω διευκρίνιςθ ο
Αριςτοτζλθσ αναφζρει τθν ακοι και τθν όραςθ ωσ παραδείγματα, με τα οποία δείχνει ότι ο
άνκρωποσ διακζτει πρϊτα τθ δυνατότθτα να ακοφει και να βλζπει και ςτθ ςυνζχεια ακοφει και
βλζπει.
Η διάκριςθ δφναμθσ και ενζργειασ απαςχολεί τον Αριςτοτζλθ κυρίωσ ςτα Μετά τα Φυςικά
Δφναμισ είναι θ δυνατότθτα ενόσ όντοσ να περνά από μια κατάςταςθ ςε μια άλλθ, που ζχει
ζνα πράγμα ι ζνα ον να γίνει ι να κάνει κάτι φτάνοντασ ςτο τζλοσ του, ςτθν τελειοποίθςι του,
ενϊ ἐνζργεια είναι θ πραγμάτωςθ αυτισ τθσ δυνατότθτασ. Για τον Αριςτοτζλθ, θ «ἐνζργεια»
ζχει μεγαλφτερθ ςθμαςία από τθ «δφναμιν», αφοφ θ πρϊτθ εξαρτάται από τθν προςπάκεια
που καταβάλλει κάκε άνκρωποσ, τθν προςωπικι ευκφνθ και προαίρεςθ, ενϊ θ δεφτερθ
ςχετίηεται με τθ φφςθ και υπάρχει ανεξάρτθτα από τον άνκρωπο. Στο κείμενο ςυνδζει «τὰσ
δυνάμεισ» με το «πρότερον» και «τὰσ ἐνεργείασ» με το «ὕςτερον» εννοϊντασ ότι οι
«δυνάμεισ» ζχουν χρονικι προτεραιότθτα – και όχι λογικι και οντολογικι – ζναντι των
«ἐνεργειῶ
ν». Ο Αριςτοτζλθσ αποδεικνφει τθ λογικι και οντολογικι προτεραιότθτα τθσ
«ενζργειασ» ζναντι τθσ «δφναμθσ» με τρία επιχειριματα:
1. Η «ενζργεια» αποδίδει μια ςυνκετότερθ ζννοια από ό,τι θ «δφναμθ», γιατί ςυνδζεται με
τθν φπαρξθ ενόσ πράγματοσ, δθλαδι με τθν πλιρθ ανάπτυξθ των ςτοιχείων που το
ςυνιςτοφν.
2. Για να οδθγθκεί το δυνάμει ον ςτθν ενεργείᾳ κατάςταςι του χρειάηεται τθν επίδραςθ μιασ
ενζργειασ, γιατί θ δφναμθ και προχποκζτει τθν ενζργεια και προκφπτει από αυτι. Άλλωςτε
θ ενζργεια είναι ο ςκοπόσ (οὗ ἕνεκα) του όντοσ και όχι θ δφναμθ. Σκοπόσ, τον οποίο
εξυπθρετεί θ δφναμθ, είναι θ ενζργεια και όχι αντίςτροφα. Άρα θ ενζργεια ζχει οντολογικι
προτεραιότθτα ζναντι τθσ δφναμθσ.
3. Η δυνατότθτα μπορεί να εξελιχκεί ςε ον, αλλά και ςε μθ ον. Η ενζργεια όμωσ ταυτίηεται
μόνο με τθν φπαρξθ, το ον.
4

5. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 2θ ενότθτα
Η δφναμθ και θ ενζργεια ςτθ κεωρία των τεςςάρων αιτίων
Ο Αριςτοτζλθσ αποδίδει τθν φπαρξθ των πραγμάτων ςε τζςςερα αίτια: τθν φλθ, τθν ενζργεια,
τθ μορφι / είδοσ και τον ςκοπό. Αρχικά υπάρχει θ φλθ, θ άμορφθ μάηα, θ οποία με τθν
ενζργεια παίρνει μορφι ςφμφωνα με τον ςκοπό, το τελικό αίτιο, που κατευκφνει το πζραςμα
τθσ φλθσ από τθ δυνάμει κατάςταςθ ςτθν ἐνεργείᾳ. Με αυτι τθ ςυλλογιςτικι διαδικαςία θ
άμορφθ φλθ είναι δυνάμει ὄν, εμπεριζχει δθλαδι τθ δυνατότθτα να γίνει ἐνεργείᾳ ὄν. Ζτςι ο
Αριςτοτζλθσ εξθγεί τθ γζνεςθ των μορφϊν ηωισ και των μορφϊν τθσ τζχνθσ. Χαρακτθριςτικό
είναι το παράδειγμα του μάρμαρου, που «δυνάμει» είναι άγαλμα. Αν, όμωσ, το ςμιλζψει ο
γλφπτθσ (ενζργεια + μορφι προσ ζναν ςκοπό), κα γίνει άγαλμα, δθλαδι «ἐνεργείᾳ ὄν».
Τα τρία είδθ των δυνάμεων
Στο ζργο του Μετὰ τὰ Φυςικά (Θ5.1047b 31-35): «Ἁπαςῶ δὲ τῶ δυνάμεων οὐςῶ τῶ μὲν
ν
ν
ν ν
ςυγγενῶ οἷ ον τῶ αἰ ςκιςεων, τῶ δὲ ἔκει οἷ ον τῆσ τοῦ αὐλεῖ ν, τῶ δὲ μακιςει οἷ ον τῆσ τῶ
ν
ν
ν
ν
ν
τεχνῶ ο Αριςτοτζλθσ διακρίνει τρία είδθ δυνάμεων: α. «εγγενείσ», αυτζσ που υπάρχουν
ν»,
ςτον άνκρωπο από τθ γζννθςι του (π.χ. οι αιςκιςεισ) και ςυνδζονται με το άλογο μζροσ τθσ
ψυχισ, β. «εξ ζκουσ», αυτζσ που τισ αποκτά ο άνκρωποσ με τθν άςκθςθ, τον εκιςμό (π.χ. οι
πρακτικζσ τζχνεσ, το παίξιμο ενόσ μουςικοφ οργάνου) και ςυνδζονται με το άλογο και με το
λογικό μζροσ τθσ ψυχισ και γ. «εκ μακιςεωσ», τισ δυνάμεισ που τισ αποκτά ο άνκρωποσ με τθ
μάκθςθ (π.χ. οι επιςτθμονικζσ γνϊςεισ) και ςυνδζονται και αυτζσ με το λογικό μζροσ τθσ
ψυχισ.
Β) «τὰσ δ’ ἀρετὰσ λαμβάνομεν… τὰ δ’ ἀνδρεῖ α ἀνδρεῖ οι.» Η δυνάμει ΚΑΙ ἐνεργείᾳ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
ΣΤΙΣ Α΢ΕΤΕΣ
Ο Αριςτοτζλθσ ςυνεχίηει με τισ αρετζσ αντικετικά προσ τα φυςικά γνωρίςματα. Οι θκικζσ
αρετζσ δεν υπάρχουν μζςα μασ εν ςπζρματι, αλλά τισ αποκτοφμε με τισ πράξεισ μασ. Ο
Αριςτοτζλθσ εννοεί προφανϊσ ότι με τισ αρετζσ ςυνδζονται δφο είδθ πράξεων: α) οι πράξεισ
άςκθςθσ με ςκοπό τθν απόκτθςθ των αρετϊν, και αυτό αντιςτοιχεί ςτθ δυνάμει κατάςταςθ και
β) οι πράξεισ τθσ αρετισ, αφοφ ζχει γίνει ζξθ, μόνιμο γνϊριςμα του χαρακτιρα και αυτό
αντιςτοιχεί ςτθν ενεργείᾳ κατάςταςθ. Συνεπϊσ, ςτθν θκικι αρετι και θ δφναμισ εκδθλϊνεται
ωσ ενζργεια, ωσ πράξθ προσ απόκτθςι τθσ, ενϊ θ ενζργεια ωσ πράξθ εφαρμογισ τθσ
κατακτθμζνθσ ιδθ ιδιότθτασ. Οι θκικζσ αρετζσ είναι αποτζλεςμα ζμπρακτθσ ενεργοποίθςθσ
του ανκρϊπου και κατακτϊνται με τθν άςκθςι του ςε αυτζσ. Για να διευκρινίςει περιςςότερο
ο Αριςτοτζλθσ ότι θ κατάκτθςθ των θκικϊν αρετϊν είναι αποτζλεςμα προθγοφμενθσ άςκθςθσ
και πράξθσ, αναφζρεται ςτισ τζχνεσ, για να δείξει ότι ο άνκρωποσ αποκτά τεχνικζσ / πρακτικζσ
δεξιότθτεσ, αφοφ προθγουμζνωσ ζχει εξαςκθκεί ςε αυτζσ. Τζλοσ, ενιςχφει τθ κζςθ του με
παραδείγματα για τισ τεχνικζσ δεξιότθτεσ και τισ θκικζσ αρετζσ, από τα οποία φαίνεται ότι
οφτε οι τεχνικζσ δεξιότθτεσ οφτε οι θκικζσ αρετζσ είναι ζμφυτεσ, αλλά προϊόντα εξάςκθςθσ και
προγφμναςθσ ςε αυτζσ.
5

6. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 2θ ενότθτα
α. Πςα ζχουμε μζςα μασ εκ φφςεωσ («ὅςα μὲν φφςει ἡμῖ ν παραγίνεται») Ο Αριςτοτζλθσ
ξεκινάει το ςυλλογιςμό του διερευνϊντασ πρϊτα τι ςυμβαίνει ςε όςα χαρακτθριςτικά ζχουμε
μζςα μασ εκ φφςεωσ. Αυτά ζχουν εκ των προτζρων μζςα τουσ τθ δυνατότθτα να
πραγματωκοφν, αλλά θ πραγμάτωςι τουσ ζρχεται φςτερα χωρίσ να χρειάηεται ο εκιςμόσ, θ
επανάλθψθ μιασ ενζργειασ. Για να αποδείξει τα λεγόμενά του ο φιλόςοφοσ, χρθςιμοποιεί το
παράδειγμα των αιςκιςεων: τθν όραςθ και τθν ακοι δεν τισ αναπτφξαμε μζςα από τθν
εξάςκθςθ, αντικζτωσ υπάρχουν ιδθ αναπτυγμζνεσ μζςα μασ και περνάμε αμζςωσ ςτθ
χρθςιμοποίθςι τουσ.
β. Οι θκικζσ αρετζσ («τὰσ δ’ ἀρετὰσ λαμβάνομεν ἐνεργιςαντεσ πρότερον») Αντίκετα, ςτισ
θκικζσ αρετζσ προθγείται θ ενζργεια, δθλαδι θ εξάςκθςθ, θ επανάλθψθ μιασ ενζργειασ, και
ακολουκεί θ κατάκτθςθ τθσ θκικισ αρετισ. Αλλά για να γίνει θ αρετι από προδιάκεςθ
αποκτθμζνθ ιδιότθτα, είναι ανάγκθ ο άνκρωποσ να αςκθκεί ςε αυτι. Ο Αριςτοτζλθσ για τον
τρόπο άςκθςθσ αναφζρει «γιατί όςα πρζπει να κάνουμε αφοφ τα μάκουμε, τα μακαίνουμε
κάνοντάσ τα («ἃ γὰρ δεῖ μακόντασ ποιεῖ ν, ταῦτα ποιοῦντεσ μανκάνομεν»). Δφο παραδείγματα
από τθν κακθμερινι ηωι, που αφοροφν τισ πρακτικζσ τζχνεσ αποδεικνφουν τθν αλικεια τθσ
κζςθσ αυτισ: για να αποκτιςει δθλαδι κανείσ τθν ικανότθτα του οικοδόμου ι του κικαριςτι
πρζπει πρϊτα να εξαςκθκεί ςτο χτίςιμο ι ςτο παίξιμο τθσ κικάρασ αντίςτοιχα. Αναλογικά με
τα δφο αυτά παραδείγματα αναφζρονται τρία παραδείγματα από τον χϊρο τθσ θκικισ, από τα
οποία φαίνεται ότι οι δίκαιοι, οι ςϊφρονεσ και οι ανδρείοι αποκτοφν τισ ςυγκεκριμζνεσ
ιδιότθτεσ ζχοντασ αςκθκεί ςε αντίςτοιχεσ δίκαιεσ, ςυνετζσ και ανδρείεσ πράξεισ. Αυτό, λοιπόν,
που ςυμβαίνει ςτισ πρακτικζσ τζχνεσ, ςυμβαίνει και ςτισ θκικζσ αρετζσ (αναλογία με τρία
παραδείγματα θκικϊν αρετϊν: τθσ δικαιοςφνθσ, τθσ ςωφροςφνθσ και τθσ ανδρείασ): με τθν
επανάλθψθ και τον εκιςμό ςε θκικζσ πράξεισ αποκτοφμε τισ θκικζσ αρετζσ.
Συνοπτικι νοθματικι απόδοςθ του ςυλλογιςμοφ. 1θ προκείμενθ: ςε όςα υπάρχουν μζςα μασ
εκ φφςεωσ προθγείται θ φπαρξθ και θ δυνατότθτα μιασ ενζργειασ και ακολουκεί θ ενζργεια, θ
πραγμάτωςθ τθσ δυνατότθτασ (δφναμισ → ἐνζργεια) 2θ προκείμενθ: ςτισ θκικζσ αρετζσ
προθγείται θ ενζργεια, ο εκιςμόσ και θ επανάλθψθ μιασ πράξθσ και ακολουκεί θ κατάκτθςι
τουσ Ρράξεισ που προςδίδουν αρετι → πράξεισ που απορρζουν από τθν αγακι φφςθ.
Συμπζραςμα: οι θκικζσ αρετζσ δεν υπάρχουν μζςα μασ εκ φφςεωσ, αφοφ δεν ακολουκοφν τθν
πορεία όςων υπάρχουν μζςα μασ εκ φφςεωσ.
Η χριςθ των χρονικϊν επιρρθμάτων «πρότερον - ὕςτερον» και «πολλάκισ»
Ρροκειμζνου ο Αριςτοτζλθσ να αποδϊςει τθ χρονικι προτεραιότθτα των δυνάμεων ζναντι των
ενεργειϊν (δφναμισ → ἐνζργεια) ςε όςα χαρακτθριςτικά υπάρχουν μζςα μασ εκ φφςεωσ,
ςυνδζει τισ δυνάμεισ με το «πρότερον» και με απαρζμφατα ι μετοχζσ αορίςτου που δθλϊνουν
το προτερόχρονο («ἰ δεῖ ν», «ἀκοῦςαι», «χρθςάμενοι»). Αντίκετα, για να αποδϊςει τθν
αντίκετθ πορεία που ακολουκείται ςτισ θκικζσ αρετζσ (ἐνζργεια → δφναμισ), ςυνδζει τθ
μετοχι «ἐνεργιςαντεσ» με το «πρότερον», για να δθλϊςει το προτερόχρονο, ι τισ μετοχζσ
6

7. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 2θ ενότθτα
ενεςτϊτα «ποιοῦντεσ» και «πράττοντεσ», για να δθλϊςει το ςφγχρονο. Ζτςι, αν
προςπακιςουμε να ςυςχετίςουμε τα παραπάνω με τα παραδείγματα που δίνονται ςτο
κείμενο (αιςκιςεισ – τζχνεσ – αρετζσ) και με τα δφο ηεφγθ των αριςτοτελικϊν όρων «πρότερον
- ὕςτερον» και «δυνάμει - ἐνεργείᾳ», προκφπτει το εξισ διάγραμμα:
φφςει (αιςκιςεισ)
πρότερον δυνάμει → ὕςτερον ἐνεργείᾳ
ἐξ ἔκουσ (τζχνεσ)
πρότερον ενζργειεσ προσ κατάκτθςθ τθσ τεχνικισ δφναμθσ → ὕςτερον
ενζργειεσ από τθν κατακτθμζνθ τεχνικι δεξιότθτα
ἐξ ἔκουσ (αρετζσ)
πρότερον ενζργειεσ προσ κατάκτθςθ τθσ θκικισ δφναμθσ → ὕςτερον
ενζργειεσ από τθν κατακτθμζνθ θκικι ιδιότθτα
Χαρακτθριςτικι είναι θ χριςθ του επιρριματοσ «πολλάκισ». Ραρόλο που αναφζρεται ςε όςα
χαρακτθριςτικά ζχουμε εκ φφςεωσ, θ χριςθ του υποδθλϊνει ότι για τθν κατάκτθςθ των
θκικϊν αρετϊν είναι απαραίτθτθ θ άςκθςθ και θ επανάλθψθ. Ρϊσ είναι δυνατόν θ κατάκτθςθ
τθσ αρετισ να είναι μεταγενζςτερθ, αφοφ, για να κάνει κανείσ μια ενάρετθ πράξθ (π.χ. δίκαιθ
πράξθ), πρζπει να είναι ιδθ ενάρετοσ (π.χ. δίκαιοσ); Για να λυκεί αυτι θ απορία, πρζπει να
ςτακοφμε ςε επιςθμάνςεισ που ο Αριςτοτζλθσ κα κάνει ςε επόμενθ ενότθτα. Οι πραγματικά
θκικζσ πράξεισ, λοιπόν, γίνονται με θκικό τρόπο και διαφοροποιοφνται από τισ πράξεισ που
προθγοφνται και επαναλαμβάνονται, με τισ οποίεσ ζχουν εξωτερικζσ ομοιότθτεσ. Επίςθσ δεν
είναι τυχαίεσ οφτε γίνονται κατόπιν υποδείξεωσ, αλλά αυτόσ που τισ κάνει, πρζπει: α. να ζχει
ςυνείδθςθ των πράξεϊν του, β. να τισ ζχει επιλζξει ενςυνείδθτα και να ζχει δθλϊςει με
ςαφινεια τθν προτίμθςι του γι’ αυτζσ, γ. να ζχει κάνει τισ πράξεισ αυτζσ μόνιμο, ςτακερό και
αμετάβλθτο τρόπο ςυμπεριφοράσ του. Οι θκικζσ αρετζσ δεν υπάρχουν μζςα μασ εν ςπζρματι,
αλλά τισ αποκτοφμε με τισ πράξεισ μασ. Ππωσ ςθμειϊνει και W.D.Ross, για να εξθγιςει το
παράδοξο πϊσ πράττουμε αγακά ζργα, αν δεν είμαςτε αγακοί, υπάρχει διαφορά «ανάμεςα
ςτισ πράξεισ που προςδίδουν αρετι και ςε αυτζσ που απορρζουν από τθν αγακι φφςθ». Ο
Αριςτοτζλθσ εννοεί προφανϊσ ότι με τισ αρετζσ ςυνδζονται δφο είδθ πράξεων: α) οι πράξεισ
άςκθςθσ με ςκοπό τθν απόκτθςθ των αρετϊν, και αυτό αντιςτοιχεί ςτθ δυνάμει κατάςταςθ και
β) οι πράξεισ τθσ αρετισ, αφοφ ζχει γίνει ζξθ, μόνιμο γνϊριςμα του χαρακτιρα και αυτό
αντιςτοιχεί ςτθν ενεργείᾳ κατάςταςθ. Συνεπϊσ, ςτθν θκικι αρετι και θ δφναμισ εκδθλϊνεται
ωσ ενζργεια, ωσ πράξθ προσ απόκτθςθ τθσ αρετισ, ενϊ θ ενζργεια ωσ πράξθ εφαρμογισ τθσ
κατακτθμζνθσ ιδθ αρετισ. Οι θκικζσ αρετζσ είναι αποτζλεςμα ζμπρακτθσ ενεργοποίθςθσ του
ανκρϊπου και κατακτϊνται με τθν άςκθςι του ςε αυτζσ.
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΚΑΙ ΡΑ΢ΑΤΗ΢ΗΣΕΙΣ
Αντικζςεισ
Αναλογίεσ
«ὅςα μὲν φφςει … ≠ τὰσ δ’ ἀρετὰσ λαμβάνομεν»
«τὰσ δυνάμεισ τοφτων πρότερον κομιηόμεκα ≠ ὕςτερον δὲ τὰσ ἐνεργείασ
ἀποδίδομεν»
«οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκισ ἰ δεῖ ν … ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντεσ ἐχρθςάμεκα»
«τὰσ δ’ ἀρετὰσ λαμβάνομεν ἐνεργιςαντεσ πρότερον, ὥ
ςπερ καὶ ἐπὶ τῶ
ν
ἄλλων τεχνῶ
ν»
«ἃ γὰρ δεῖ μακόντασ ποιεῖ ν, ταῦτα ποιοῦντεσ μανκάνομεν … - οὕτω δὴ καὶ
7

8. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 2θ ενότθτα
τὰ μὲν δίκαια πράττοντεσ δίκαιοι γινόμεκα …»
Ραραδείγματα όραςθ – ακοι //οικοδόμοι – κικαριςτζσ
Σχιμα
κατ’ «οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκισ ἰ δεῖ ν … ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντεσ ἐχρθςάμεκα»
άρςθ και κζςθ
Σχιμα
εξ «τὰσ δ’ ἀρετὰσ λαμβάνομεν ἐνεργιςαντεσ πρότερον, ὥ
ςπερ καὶ ἐπὶ τῶ
ν
αναλόγου
ἄλλων τεχνῶ (εννοείται : ἐνεργοῦμεν πρότερον)
ν»
Σχιμα
από «οἰ κοδομοῦντεσ οἰ κοδόμοι γίνονται καὶ κικαρίηοντεσ κικαριςταὶ (γίνονται)»
κοινοφ
«τὰ μὲν δίκαια πράττοντεσ δίκαιοι γινόμεκα, τὰ δὲ ςϊφρονα (πράττοντεσ)
ςϊφρονεσ (γινόμεκα), τὰ δ’ ἀνδρεῖ α (πράττοντεσ) ἀνδρεῖ οι (γινόμεκα)»
Ρολυςφνδετο «τὰ μὲν δίκαια …, τὰ δὲ ςϊφρονα …, τὰ δ’ ἀνδρεῖ α …»
ςχιμα
Εναλλαγι πρϊτου και τρίτου πλθκυντικοφ προςϊπου: Ραρατθροφμε και ς’ αυτι, αλλά και ςε
επόμενεσ ενότθτεσ ότι, όταν ο Αριςτοτζλθσ αναφζρεται ςε ανκρϊπουσ (ςτουσ οποίουσ
ςυμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του), χρθςιμοποιεί το αϋ πλθκυντικό πρόςωπο. Συγκεκριμζνα,
ςτο κείμενο αυτό χρθςιμοποιεί οχτϊ ριματα ςε αυτό το πρόςωπο: «κομιηόμεκα»,
«ἀποδίδομεν», «ἐλάβομεν», «ἐχρθςάμεκα», «ἔςχομεν», «λαμβάνομεν», «μανκάνομεν»,
«γινόμεκα». Πταν, πάλι, αναφζρεται ςτουσ οικοδόμουσ ι τουσ κικαριςτζσ, χρθςιμοποιεί το γϋ
πλθκυντικό πρόςωπο. Η αλλαγι αυτι ίςωσ να οφείλεται ςτο ότι ο φιλόςοφοσ δεν είχε
προςωπικι επαφι με τισ τζχνεσ και τουσ τεχνίτεσ και χρθςιμοποιεί το γ’ πλθκυντικό πρόςωπο,
όταν πρόκειται για δεξιότθτεσ που αφοροφν τον καταμεριςμό τθσ εργαςίασ και ςυνεπϊσ οι
δεξιότθτεσ δεν είναι γνϊριςμα όλων των ανκρϊπων. Αντίκετα, χρθςιμοποιεί το α’ πλθκυντικό
πρόςωπο, όταν αναφζρεται ςτισ θκικζσ αρετζσ και ςυνεπϊσ ςε γνωρίςματα που αφοροφν
όλουσ τουσ ανκρϊπουσ ανεξαιρζτωσ. Ωςτόςο, μασ προβλθματίηει ότι ςε επόμενεσ ενότθτεσ
(πχ. 4θ και 6θ) εναλλάςςει τα πρόςωπα («γινόμεκα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι», «οἳ μὲν γὰρ
ςϊφρονεσ καὶ πρᾶοι γίνονται») ι χρθςιμοποιεί γϋ πλθκυντικό εκεί που κα περιμζναμε αϋ
πλθκυντικό («ἀγακὸσ ἄνκρωποσ γίνεται», ενϊ κα περιμζναμε «ἀγακοὶ ἄνκρωποι γινόμεκα»).
Από τα παραπάνω, λοιπόν, μποροφμε να καταλιξουμε ςτο ςυμπζραςμα ότι θ χριςθ γ'
προςϊπου δεν αποτελεί ςυνειδθτι επιλογι, αλλά χρθςιμοποιείται μάλλον αςυναίςκθτα και
προςδίδεται μ’ αυτόν τον τρόπο ποικιλία ςτον λόγο. Ασ μθν ξεχνάμε, άλλωςτε, ότι τα κείμενα
του Αριςτοτζλθ προζρχονται από προςωπικζσ του ςθμειϊςεισ, που χρθςιμοποιοφςε ςτισ
παραδόςεισ των μακθμάτων του. Είναι, λοιπόν, εφλογο ς’ αυτζσ τισ ςθμειϊςεισ να ζχουν
παρειςφριςει και ςτοιχεία του προφορικοφ λόγου.
«ὥ
ςπερ καὶ ἐπὶ τῶ ἄλλων τεχνῶ Άλλο ζνα ςτοιχείο αυκόρμθτου και προφορικοφ λόγου
ν
ν»
ςυναντάμε ςτθ φράςθ «ὥ
ςπερ καὶ ἐπὶ τῶ ἄλλων τεχνῶ Ο προςκετικόσ «καὶ » εδϊ είναι
ν
ν».
περιττόσ, ενϊ ο προςδιοριςμόσ «ἄλλων» υποδθλϊνει ότι οι αρετζσ είναι και αυτζσ τζχνεσ, κάτι
βζβαια που δεν ιςχφει. Κανονικά, λοιπόν, θ παραβολικι φράςθ κα ζπρεπε να είναι ωσ εξισ:
«ὥ
ςπερ ἐπὶ τῶ τεχνῶ Υπενκυμίηουμε και πάλι ότι τα κείμενα του Αριςτοτζλθ προζρχονται
ν
ν».
από προςωπικζσ του ςθμειϊςεισ, που χρθςιμοποιοφςε ςτισ παραδόςεισ των μακθμάτων του.
Είναι, λοιπόν, εφλογο ς’ αυτζσ τισ ςθμειϊςεισ να ζχουν παρειςφριςει και ςτοιχεία του
προφορικοφ λόγου.
8