Hoe ga je als gemeente en-of schoolbestuur om met de gevolgen van krimp? Hoe voorkom je dat dit vraagstuk eenzijdig wordt opgehangen aan ‘leerlingsprognoses’? Marco van Zandwijk verzorgde vanuit het landelijk kenniscentrum Ruimte voor Onderwijs en Kinderopvang (Ruimte-OK) naar tevredenheid tweemaal een presentatie op maat voor het onderwijsveld en gemeentelijke afdelingen binnen de gemeente Lingewaard. Fred Koeman (beleidsmedewerker team Sociaal Beleid voor de gemeente Lingewaard) kijkt positief terug op de gegeven presentaties.”Voor velen is nu duidelijk geworden dat we als beleidsambtenaren een andere tijd tegemoet gaan. De tijd van groei en uitbreidingsplannen is voorbij”. Ruimte-OK merkt op dat de meeste gemeenten en schoolbesturen worstelen met de benodigde omslag in het denken. Deze is niet zo gemakkelijk 1-2-3 gemaakt. Het vergt een andere kijk op bestaande structuren en systemen. Dat dit niet vanzelfsprekend is bleek ook tijdens de studiemiddag welke Ruimte-OK samen met BNA onderzoek heeft georganiseerd begin dit voorjaar. Het aangaan van de dialoog om ‘de dingen’ te benoemen en bespreekbaar te maken is een eerste aanzet. Ruimte-OK kan gemeenten en schoolbesturen helpen dit denk-proces richting te geven, onder andere door ervaringen te delen uit situaties die vergelijkbaar zijn. Op die manier hoeven gemeenten en schoolbesturen niet steeds opnieuw het wiel uit te vinden. Meer informatie over Ruimte-OK ; www.ruimte-ok.nl

1. Marco van Zandwijk
Medewerker Ruimte-OK
Grip op Krimp!
’Consequenties, keuzes en
mogelijkheden’
@gezondengoed / @RuimteOK

2. Ruimte-OK

3. + Slimmer organiseren
professionaliseren opdrachtgeverschap
vraaggericht: kennisbank, gebruikersnetwerken, trainingen
+ Beter ontwikkelen
faciliteren kwaliteitsimpuls
hulpmiddelen: huisvestingsinstrumenten, benchmarks
+ Anders financieren
bevorderen ondernemerschap
financieringsvormen: investeringsfonds, doordecentralisatie
3 peilers
> Grip op Proces, Kwaliteit, Financiën
wat?

4. Actualisatie PVE’s
Wet- en regelgeving
Budgetten en geldstromen
Ondersteuning opdrachtgeverschap
Integrale samenwerking

5. @Ruimte-OK
@Gezondengoed

6. 3 hoofdthema’s 8 deelthema’s 35 prestatievelden

7. ‘Krimp is geen mooi
verhaal. Krimp is een
gegeven, je ertegen
verzetten heeft dus
geen enkele zin’, aldus
Gerrit van Vegchel,
voorzitter van Parkstad
Limburg’
‘Voor de krimpende
systemen rondom zorg,
wonen, onderwijs en
economie zijn
monotone oplossingen,
zoals wij die nu zien en
kennen dan ook niet
langer te accepteren.’

8.  Samenwerking als groeimiddel
Oplossing zoeken in nieuwe samenwerkingsvormen
Sectordoorbrekende verbinding maken met partners
 Andere financieringsvormen
Nieuwe spelregels
Loskomen van bestaande geldstromen
 Oog voor onderwijs
Onderkenning en bespreekbaar maken knelpunten
Instandhouden kleine scholen is (g)een keuze!
 Omkering in het denken
Integrale benadering met respect voor belangen en posities
Stelsel, beleid en normen (nog) ingericht op groei (ontregelen)
Scholen en gemeenten en bewoners zijn gezamenlijke probleemeigenaar
 Delen van kennis en ervaringen
Krimp geen tijdelijk fenomeen
Bundeling en mobiliseren van kennis noodzakelijk
5x Kracht van Krimp!

9.  Omkering in het denken
Stelsel, beleid en normen (nog) ingericht op groei
Scholen en gemeenten en bewoners zijn gezamenlijke probleemeigenaar
omkering in het denken
= nieuw houvast

10. ‘krimp manifesteert zich als eerst in de kinderopvang en het onderwijs’

11.  Landelijke context ruimtevraagstuk
1200 besturen  70% = < 5 scholen
1.6 miljoen leerlingen
15 % van de leerlingen zit op een school (= 30%) met < 145 leerlingen
38 jaar is gemiddeld leeftijd van gebouwen
15 miljoen m2 bruto vloeroppervlakte
€ 9.5 miljard lumpsum
15-20% leegstand
 In relatie tot landelijke ontwikkelingen
Sluiten voorzieningen (verpleeghuizen, bibliotheken en dorps- en buurthuizen)
Passend Onderwijs
Decentralisatie Jeugdzorg
Burgerparticipatie / Zelfvoorzienend burgerschap DO IT YOURSELF
Gebruik buiten schooltijd > Buurtfunctie (vergroten multifunctionaliteit = openingstijden)
Voorzieningennivo/ accommodatiebeleid
Autonomie schoolbesturen > Decentralisatie buitenonderhoud
ICT-ontwikkelingen (onderwijskundige vernieuwingen)
Schooltijden > Overblijven
Veilig halen en brengen (kindcentra-dagarrangementen)
Duurzaamheid / Cradle to Cradle
Nieuwe
spelregels?
Krimpende markt?
Ontkenning
‘Krimp wordt nog
niet erkend’

12.  De cijfers
demografische krimp agv krimpende bevolking, ontgroening, huishoudens
7% daling in 2020 = ca.100.000 leerlingen Primair Onderwijs
78% gemeenten heeft krimpend leerlingaantal tot 2015 (326 gemeenten)
50% gemeenten meer dan 10% krimp tot 2015 (208 gemeenten)
30% gemeenten meer dan 25% krimp tot 2015 (127 gemeenten)
4% gemeenten meer dan 10% groei tot 2015 (16 gemeenten)
Over 10 jaar aantal geboorten kwart lager dan nu!
Verschillen in NL zijn groot
(-67% Haarlemmerliede en Spaarnwoude en + 33% Rijswijk)
Krimpgemeenten -750 scholen + 300 scholen in groeigemeenten
= overschot 450 scholen
23% groei kleine scholen (<140 leerlingen)
= 2672 scholen in 2020 (nu 2181)
Bronnen:
www.leerlingendaling.nl/handboek-primair-onderwijs (‘van meer naar beter’ kennisplein krimp)
www.jeugdstatline.cbs.nl (jeugdmonitor CBS 7 okt 2012; jongeren 5/ 10 jaar)
www.aob.nl (onderwijsblad)

13. Lokale cijfers
 Gemeente Lingewaard
Krimpende leerlingaantallen in gemeente Lingewaard is 23,3%
Ter vergelijking:
30% gemeenten meer dan 25% krimp tot 2015 (127 gemeenten)
Gemiddelde krimp in Nederland 6%
Gemiddelde krimp in Oost-Nederland 9,5%
Gemiddelde krimp in Gelderland 12,8%
 Omringende gemeenten
Ubbergen (-40%)
Millingen aan de Rijn (-33,3%)
Rijnwaarden (-28,6%)
Westervoort (-25%)
Lingewaard (23,3%)
Duiven (-20%)
Overbetuwe (-9,4%)
Arnhem (+9,8%)
Nijmegen (+14,5%)
Bronnen:
www.leerlingendaling.nl/handboek-primair-onderwijs (‘van meer naar beter’ kennisplein krimp)
www.jeugdstatline.cbs.nl (jeugdmonitor CBS 7 okt 2012; jongeren 5/ 10 jaar)

14. Lokale cijfers
Ruimtebehoefte Kernen:
2013 2015 2020 2030 KRIMP
Angeren (1) 1593 m2 -141m2 -372m2 -427m2 =27%
Bemmel (5) 7976 m2 -377m2 -1730m2 -2861m2 =35%
Doornenburg (1) 1030 m2 -25m2 -156m2 -136m2 =13%
Gendt (2) 3870 m2 -126m2 -392m2 -382m2 =10%
Haalderen (1) 1312 m2 -141m2 -277m2 -357m2 =27%
Huissen (7) 10.458m2 -110m2 -240m2 -925m2 =9%
Totaal 26.239 m2 -1000m2 -2247m2 -5088 m2 = 20%
 Gemeente Lingewaard
Consequenties leerling-prognoses voor dorpen als Angeren en Haalderen (+Doornenburg);
Leegstand bij veel leslokalen dreigt!!
Teruggave onrendabele gebouwen naar gemeente?
Veranderingen kleine scholen toeslag?
Focus op verwachtingen nieuwbouw als mogelijke valkuil?
Verwachtingen 800 woningen tot 2025! (boekwaarde gronden)

15. Partners
‘Krimp vraagt
afstemming’
 2. Samenwerking als groeimiddel

16. MFA Leusden
Dilemma:
In voorzieningenniveau dorpen speelt onderwijs steeds
belangrijkere rol. Terwijl onderwijsgebouwen in juridische
zin geen openbaar gebouwen zijn.

17. - Regionaal coördinator in Overijssel (Provincie Overijssel!)
- Afspraken tussen gemeenten/ scholen over spreidingsbeleid (Eindhoven)
- Afspraken over gebruik schoolpleinen buiten schooltijd (Barendrecht)
- Combinatiefuncties/ IKC ontwikkeling (Leeuwarden)
- Leefbaarheid/ voorzieningenniveau kleine kernen (Ouderkerk)
- Bevordering samenwerkingsscholen vanuit kabinet (OCW)
- Gezamenlijk dossier bevolkingsdaling (Provincie Zeeland en Limburg)
(met oa inventarisatie knelpunten wet- regelgeving uit 2010)
=
Regionale sectoroverstijgende samenwerking
als gemeenschappelijke deler (geven en nemen)

20.  Kwaliteitsimpuls gebouwen;
Vervangingsopgave / Teruggave van (onrendabele) gebouwen
(focus op bestaande voorraad; energieverbruik- binnenklimaat)
Accent op vervanging en kwaliteitsverbetering
(ipv nieuwbouw/ uitbreiding)
Kosten multifunctionaliteit / Passend onderwijs
(andere m2/ flexibelere inzet/ huur en medegebruik)
 Andere financieringsvormen;
Doordecentralisatie/ Investeringsfonds / Schoolschap
(loskomen van bestaande geldstromen)
Teruglopende uitkering gemeentefonds/
Overheveling budgetten onderhoud buitenzijde PO-scholen
Andere inzet kleine scholen toeslag
Revolving funds/ van MOP naar MEP (Eindhoven)
(kosten exploitatie inzichtelijk maken/ voorfinancieren)
Contractvormen/ aanbesteden
(schoolbestuurder als huurder)
30% krimp
= 30%
budgetkrimp

21. Verouderd
‘gemiddelde
leeftijd 38 jaar’

22.  Oog voor onderwijs
Instandhouden kleine scholen is een keuze! Krimp raakt rechtstreeks Bedrijfsvoering scholen!
In krimp regio’s gaan alarmbellen rinkelen als scholen onder 80 leerlingen raken
(=ondergrens 3 grp > 40 leerl. = 2 groepen echt dicht); kosten per leerl. kan factor 3 schelen!
(kleine scholen toeslag < 140 leerl.; ondergrens instandhouding 23 leerl.; kosten 170 mln)
Rapport ‘Krimpen met Perspectief’ www.stamm.nl/actueel/
Omslagpunt (bedrijfseconomisch) ligt rond de 125 tot 150 leerlingen (Topteam Krimp, 2009)
Omslagpunt (sociaal-emotioneel) ligt rond de 80 tot 100 leerl. (4 combigroepen 20/25 leerl.)
(ter vergelijking gemiddelde school = ca 225 leerlingen/ ca 18 leerkrachten)

23. Bron:
‘fluchskrift Demografie en onderwijs’ www.partoer.nl

24. De gevolgen
 Huisvesting
minder geld voor aanpassingen huisvesting en duurzame nieuwbouw
(kwaliteitsslag juist nodig agv achterstallig onderhoud, voorzieningenniveau onder druk)
 Financieel
minder inkomsten gemeenten en scholen (lumpsum tot 2020 ca 435 mln minder)
(minder geld voor personeel en materiele instandhouding)
toename remanentiekosten (inkomsten dalen sneller dan de uitgaven)
(onderzoek OCW: duurt gemiddeld 7 jaar voordat kosten worden aangepakt)
toename kosten leegstand; leeg lokaal kost jaarlijks ca € 4.500,-/€ 6.500,-)
(veel verborgen leegstand >leegstaande lokalen in praktijk vaak gebruikt)
 Personeel
teveel aan personeel
(4.800 banen van 6.500 mensen; gedwongen ontslagen?
vergrijzend personeelsbestand
(23% Primair Onderwijs > 55 jaar)
 Onderwijskwaliteit
verslechtering educatieve infrastructuur
(diversiteit, grotere klassen, werkdruk)
lagere onderwijskwaliteit tegen hogere kosten
(kleinere scholen)

25.  Delen van kennis en ervaringen
Krimp geen tijdelijk fenomeen
(bundeling en mobiliseren van kennis noodzakelijk)
Ruimte-OK; www.ruimte-ok.nl
Nationaal netwerk bevolkingsdaling: oa themagroep onderwijs www.vanmeernaarbeter.nl
Kennisnetwerk Noord Nederland www.kknn.vanmeernaarbeter.nl
Onderzoek leerlingendaling www.onderwijsarbeidsmarkt.nl en www.leerlingdaling.nl

26. Burgerparticipatie [inwoners] Anders kijken naar regierol Betrokkenheid/ communityforce
school als lokaal eigendom
Opwaardering [schoolbestuur] Anders kijken naar rol architect Flexibiliteit / stap voor stap
dynamische planontwikkeling
Programmatisch [gemeente] Anders kijken naar onderwijs Samenwerking / kindnetwerken
gebruik bestaande ankerpunten
Herfinanciering [gem./school] Anders kijken naar investeringen Businesscase/ schuiven budgetten
exploitatielast als kracht
Bereikbaarheid [regio] Anders kijken naar leerlingstromen Verbindingen/ buslijnnetwerk
bereikbaarheid ipv aanwezigheid
Kenmerk [schaalnivo] Wat anders.. Wat nodig – Welke aanpak?
 Denkrichtingen

27. kanskaart
kanskaart
kanskaart
kanskaart
kanskaart
kanskaart
kanskaart
kanskaart
kanskaart
 Heeft een school een gebouw nodig?

28.  Scenario 6: Op de schop
naar totaal ander onderwijsaanbod ( bereikbaarheid/ vervoer)
totale ontschotting/ harmonisatie CAO/ regelgeving/ onderwijs en kinderopvang
opstapscholen/ onderbouwscholen
 Scenario 1: Niets doen
huidig - vierjarige actualisatie IHP
Scenario’s
 Scenario 2: Ieder voor zich
actief beleid scholen zelf
herdefiniëring doelgroepen schoolbesturen
 Scenario 3: Quick wins
optimaliseren bedrijfsvoering gemeente/ schoolbesturen
gezamenlijke inkoop, flexibele pool meubilair ea
bovenschoolse vervangingspool
 Scenario 4: Samenwerking zonder fusie(s)
SHP ipv IHP
mogelijke herschikking/ spreiding locaties (naar voedingsgebied)
 Scenario 5: Clustering
fusie/ combineren functies/ denominaties / m2 / IKC
actieve regierol gemeente (afstemming/ voorwaarden)
bestuurlijke samenwerking tbv uitvoering staffuncties ed (samenwerkingsscholen)

29. Breed programma
(extravert)
Identiteit centraal
(behoudend)
Smal programma
(introvert)
Activiteit centraal
(vernieuwend)
Ieder voor zich
actief beleid scholen zelf
(herdefiniëring doelgroepen
schoolbesturen)
Quick wins
(optimaliseren bedrijfsvoering gemeente/ schoolbesturen)
(gezamenlijke inkoop, bovenschoolse vervangingspool,
flexibele pool meubilair ea)
Samenwerking
zonder fusie(s)
(SHP mogelijke herschikking/
spreiding locaties)
Clustering
fusie/ combineren functies/ denominaties / m2 / IKC
actieve regierol gemeente
bestuurlijke samenwerking tbv uitvoering staffuncties
(samenwerkingsscholen)
Op de schop
naar totaal ander onderwijsaanbod
(totale ontschotting/ harmonisatie
CAO/ regelgeving/ onderwijs en
kinderopvang)
Niets doen (huidig - vierjarige actualisatie IHP)

30. Routekaart
 Financieringsvraagstuk (middelen)
welke nieuwe spelregels moeten worden geformuleerd?
(ondergrens kleine scholen?)
op welke manier kunnen zaken slimmer worden gefinancierd
(schaalvergroting op welk nivo?)
 Programmeringsvraagstuk (kwaliteit)
hoe verhouden ontwikkelingen zich met huidige (voorzieningen) aanbod?
(capaciteit per dorpskern)
wat is de staat van de gebouwenvoorraad
(boekwaarde, kwaliteit, gebruikerservaring?)
welk activiteitenaanbod past bij de toekomstige behoefte/vraag
(hoeveel ruimte nodig/ overbodig?)
welke rol krijgt de kinderopvang, de bibliotheek, sportverenigingen en het lokale jeugdbeleid?
 Organisatievraagstuk (rollen)
welk scenario biedt meeste mogelijkheden?
(op welke nivo's is samenwerking denkbaar en/of wenselijk)
welke mate van diversiteit is wenselijk
(denominaties)?
op welke manier speelt het personeelsbestand een rol?
(is uitstroom onvermijdelijk?)
wie heeft de regie?

31.  Checklist
□ Onderken problemen/knelpunten (posities- belangen)
□ Organiseer betrokkenheid (draagvlak - communicatie - weerstand ouders/buurt)
□ Maak gebruik van wat er al is (wiel uitvinden - leer van ervaringen)
□ Formuleer nieuwe spelregels (nieuwe spelers; kwaliteitsniveau; ondergrens, sloopfonds)
□ Heb oog voor lange en korte termijn (IHP – SHP – DMJOP)
Tips & Kernwaarden . . .
* Vraaggericht
Toegevoegde waarde
Groeiend inzicht (delen van informatie)
* Krachtenbundeling
Sectoroverstijgend
Structurele samenwerking (minder verspilling)
Draagvlak
* Rust en vertrouwen
Voorkomen tsunami
Verbetering opdrachtgeverschap
Slimme
ondernemer
denkt vooruit !

32. Droom
of
Doem?

33. www.Ruimte-OK.nl
@Ruimte-OK
@Gezondengoed