ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (565-1815) I. ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΩΣ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΒΕΡΝΤΕΝ (565-843)

1. 2. Η βασιλεία του Ηράκλειου (610-641),
Αποφασιστικοί αγώνες και μεταρρυθμίσεις.
Μπακάλης Κώστας: history – logotexnia.blogspot.com
▲ Ο Ηράκλειος ως Δαυίδ. Αργυρός δίσκος (αρχές 7ου αι.). Νέα Υόρκη. Μητροπολιτικό Μουσείο.
Μπορείς να εξηγήσεις γιατί ο Ηράκλειος απεικονίζεται ως Δαβίδ; Τι γνωρίζεις από την
Παλαιά Διαθήκη που θα μπορούσε να στηρίξει τον παραλληλισμό;
▲ http://issuu.com/s.joll/docs/heraklius

2. α. Εξωτερικοί κίνδυνοι

3. Ιουστινιανός εξάντλησε :
1. Τα νομισματικά
αποθέματα
2. Το ανθρώπινο δυναμικό
Συνέπειες θα φανούν στα χρόνια των
διαδόχων του. Αρχές 7ου αιώνα κορύφωση
κρίσης με χαρακτηριστικά εμφυλίου
Οικονομία και στρατός στα μέσα του 6ου αι.
Βρήκαμε το δημόσιο να είναι καταφορτωμένο με πολλά χρέη και να έχει φτάσει στη
χειρότερη φτώχεια [...] και τον στρατό τόσο παραμελημένο από την έλλειψη των αναγκαίων,
ώστε το κράτος να σφυροκοπείται από τις αδιάκοπες εισβολές και επιδρομές των βαρβάρων
Από Νεαρά του Ιουστίνου Β' (566 μ. Χ.), Jus Graecoromanum, τ. I, 1-2 (Νεαρά 1).

4. ”Στο δεύτερο μισό του 6ου
και τις αρχές του 7ου αι. το
Βυζάντιο συγκλονίστηκε
από μια πολύπλευρη
κρίση”. Κρίση , κρίση,
κρίση… Κάτι μου θυμίζει
αυτό. Αλλά τι;;;

5. Παρατηρώντας το χάρτη, ποιοι εισβολείς απειλούν τη βυζαντινή επικράτεια;

6. ΑΒΑΡΟΣΛΑΒΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΟΜΕΣ ΣΤΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ
Οι αβαροσλαβικές
επιδρομές
δημιούργησαν μια νέα
κατάσταση:
στο βορειότερο μέρος
 ακμαίες πόλεις καταστράφηκαν
 μεγάλο μέρος του πληθυσμού εξοντώθηκε,
αιχμαλωτίσθηκε ή τράπηκε σε φυγή.
Η Θεσσαλονίκη: πολιορκήθηκε επανειλημμένα από τους εισβολείς
Στα εδάφη της
σημερινής Ελλάδας :
οι Σλάβοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα, δημιουργώντας
τις σκλαβηνίες, νησίδες σλαβικού πληθυσμού,
σκορπισμένες ανάμεσα στους ντόπιους .
Ο ελληνικός
πληθυσμός:
στο εσωτερικό της χερσονήσου, μειώθηκε
στις παράκτιες περιοχές και πόλεις,
διατηρήθηκε .
Στα τέλη του 8ου αι.
από τις παράκτιες
περιοχές άρχισε:
I. η σταδιακή αποκατάσταση της βυζαντινής
διοίκησης
II. και η αφομοίωση των Σλάβων
Στις αρχές του 7ου αιώνα, όταν ο στρατός κάλεσε στο θρόνο τον Ηράκλειο, η
κατάσταση ήταν εξαιρετικά κρίσιμη

7. Συνήθειες Σλάβων
Οι Σλάβοι, επειδή ζουν ληστρική ζωή,
συνηθίζουν να επιχειρούν επιθέσεις κατά
των εχθρών τους σε δασώδεις, στενούς
και κρημνώδεις τόπους. Χρησιμοποιούν
κατάλληλα τις ενέδρες και κάνουν
ξαφνικές επιθέσεις στη διάρκεια της
νύχτας και της μέρας, επινοώντας πολλά
μέσα.
Οι Σλάβοι είναι εμπειρότατοι στη
διάβαση των ποταμών και μένουν
καρτερικά μέσα στο νερό. Συχνά
καταδύονται στα βάθη του νερού και
κρατούν στο στόμα τους μακριά κούφια
καλάμια που φτάνουν στην επιφάνεια
του νερού. Ξαπλωμένοι ανάσκελα στα
βάθη του νερού αναπνέουν με καλάμια
και αντέχουν για πολλές ώρες, έτσι που
δεν γίνονται αντιληπτοί.
Στρατηγικόν Μαυρικίου, έκδ.G.T.Dennis-
E.Gamillscheg(Βιέννη1981)374-376.
◄ Στρατηγικόν σημαίνει "εγχειρίδιο με
οδηγίες για στρατιωτικούς". Ποιες από τις
πληροφορίες του Στρατηγικού του
Μαυρικίου (πρώτο παράθεμα) πιστεύεις
ότι ήταν χρήσιμες για τη στρατιωτική
αντιμετώπιση των Σλάβων;

8. Πυκνότητα των σλαβικών
τοπωνυμίων στην Ελλάδα.
■ Μελετήστε το γράφημα-χάρτη. Τι
συμπεραίνετε για την πυκνότητα των
σλαβικών εγκαταστάσεων στον
ελλαδικό χώρο;

9. ▲ Η Θεσσαλονίκη και το τείχος της από τα ανατολικά. Το 597
Σλάβοι και Άβαροι πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη, αλλά δεν
μπόρεσαν να την καταλάβουν. Οι κάτοικοι της πόλης πίστεψαν ότι
σώθηκαν από θαύμα που έκανε ο άγιος Δημήτριος.

10. Ο κίνδυνος των Περσών ήταν αμεσότερος
Ο Ηράκλειος το 619
 έκλεισε συνθήκη
ειρήνης με το Χαγάνο
των Αβάρων
 και μετακίνησε το
στρατό του στο μέτωπο
της Μ. Ασίας
Οι Πέρσες κατέκτησαν
 το 613 τη Συρία
 το 614 τα Ιεροσόλυμα,
αφαίρεσαν τον Τίμιο Σταυρό
και τον μετέφεραν στην
πρωτεύουσά τους
Κτησιφώντα.



11. Απεριόριστη η ηθική και υλική στήριξη
του βυζαντινού αυτοκράτορα από την
πλευρά της εκκλησίας
ο πατριάρχης Σέργιος παραχώρησε
στον Ηράκλειο, ως δάνειο, (μαρτυρία
χρονογράφου Θεοφάνους):
1. τα χρήματα των φιλανθρωπικών
ιδρυμάτων
2. τα πολυκάνδηλα και άλλα
λειτουργικά σκεύη της εκκλησίας
Ο θρησκευτικός χαρακτήρας των
εκστρατειών ήταν προφανής.
στρεφόταν κατά :
των πυρολατρών Περσών
που κατείχαν τους Αγίους Τόπους
και απειλούσαν τη Ρωμανία (Βυζαντινή
Αυτοκρατορία)
Ο πόλεμος του Ηρακλείου κατά των Περσών έγινε σε ατμόσφαιρα θρησκευτικής
έξαρσης

12. ▲ Πέρσης βασιλιάς
παρακολουθεί διεξαγωγή
μάχης. Λυών. Ιστορικό
Μουσείο Υφασμάτων.
▲ http://www.pilavakis.net/new_page_192.htm

13. ▲ Οι εκστρατείες του Ηρακλείου Α΄ εναντίον
των Περσών (622-628). Επεξεργασία:
Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. © ΙΜΕ
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/m
ain/others/p3ap2.html
Προετοιμασία της εκστρατείας
εναντίον των Περσών
Ο αυτοκράτορας, βλέποντας ότι ο
στρατός είχε γίνει πολύ νωθρός
και δειλός και είχε χάσει την τάξη
και την πειθαρχία του και ήταν
διασκορπισμένος σε πολλά σημεία
της αυτοκρατορίας, συγκέντρωσε
αμέσως όλους τους στρατιώτες σ'
ένα σημείο. Και όλοι με απόλυτη
ομοφωνία επαινούσαν την εξουσία
και την ανδρεία του αυτοκράτορα,
ενώ αυτός τους ενθάρρυνε
λέγοντας: "Βλέπετε, αδέλφια και
παιδιά μου, πώς οι εχθροί του θεού
εισέβαλαν στη χώρα μας,
ερήμωσαν τις πόλεις και
πυρπόλησαν τους ναούς μας".
Θεοφάνης, Χρονογραφία, έκδ. C. de
Boor,τόμ.1,Λειψία1883,303-304.

14. ◄ Με το γεγονός αυτό
συνδέεται η σύνθεση
του Ακάθιστου Ύμνου,
προς τιμή της
Θεοτόκου, στην οποία
και αποδόθηκε η
σωτηρία της Πόλης
(626).

15. Η βασιλεύουσα απευθύνει ευχαριστίες στην πολιούχο της, την Παναγία,
γιατί την έσωσε από τους Αβάρους (626).
Πρωτότυπο:
Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια,
Ως λυτρωθείσα των δεινών ευχαριστήρια
Αναγράφω σοι, η πόλις σου, Θεοτόκε.
Αλλ' ως έχουσα το κράτος απροσμάχητον,
Εκ παντοίων με κινδύνων ελευθέρωσον,
Ίνα κράζω σοι: χαίρε, νύμφη ανύμφευτε.
Μετάφραση:
Εγώ η πόλη σου σε Σένα, Θεοτόκε στρατηγέ, που πολέμησες για μένα, χρωστώ τη
νίκη και σου απευθύνω τις ευχαριστίες μου, γιατί λυτρώθηκα από τον κίνδυνο.
Μα, επειδή έχεις δύναμη ανίκητη, γλύτωσέ με από τους κάθε λογής κινδύνους, για
να σου φωνάζω: Χαίρε, Νύμφη ανύμφευτη.
ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ

16. Επειδή οι Πέρσες είχαν αρπάξει τον Τίμιο
Σταυρό, το ιερότερο κειμήλιο του
Χριστιανισμού, οι εκστρατείες του Ηρακλείου
προσέλαβαν έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα.
Ο αυτοκράτορας εξύψωσε το φρόνημα των
στρατιωτών του με φλογερές ομιλίες κατά των
εχθρών του Χριστιανισμού και της Ρωμανίας.
▲ http://issuu.com/s.joll/docs/heraklius

17. Ο
πόλεμος
κρίθηκε
στη
μάχη
της
Νινευί:
Ο περσικός στρατός κυριολεκτικά αφανίστηκε.
Ο νέος Πέρσης βασιλιάς Σιρόης συνήψε συνθήκη
ειρήνης.
Το Βυζάντιο ανέκτησε όλα τα εδάφη που είχε
χάσει στο χώρο της Εγγύς Ανατολής.
Ο Ηράκλειος έγινε θριαμβευτικά δεκτός στην
Κωνσταντινούπολη, ως τροπαιούχος.
Το 630 ύψωσε πανηγυρικά στα Ιεροσόλυμα τον
Τίμιο Σταυρό που ανέκτησε από τους Πέρσες.

18. ▲ Χάρτης εκστρατείας του Ηράκλειου και των κινήσεων των
εχθρών. Με πράσινο χρώμα εμφανίζονται οι κινήσεις των
Αβάρων, με κόκκινο των Περσών και με μαύρο του
Ηρακλείου.
Ο θρύλος του Ηράκλειου
«Η φήμη του Ηράκλειου (ως άξιου αυτοκράτορα και στρατηγού) επισκίασε τη φήμη του
Ιουστινιανού, ακόμα και του Κωνσταντίνου. Ο θρύλος του επέζησε για πολύ ανάμεσα στους
πληθυσμούς των περιοχών που γνώρισαν τα κατορθώματά του.»
Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας .
▲ Ο Βασιλιάς των
Περσών Χοσρόης Β΄
δηλώνει Υποταγή στον
Αυτοκράτορα Ηράκλειο.

19. ▲ Piero della Francesca, Η μάχη ανάμεσα στον Ηράκλειο και το Χοσρόη, 1466, San
Francesco, Arezzo. http://history-gymelliniko.blogspot.gr/2012/10/610-717_9850.html
Να επισημάνεις τους παράγοντες που συνέβαλαν στη νίκη του Ηρακλείου
κατά των Περσών.
Η μαχητικότητα, το φρόνημα των στρατιωτών ενισχύθηκαν από φλογερές ομιλίες κατά
των εχθρών του χριστιανισμού. Οι επιτυχίες όμως αποδείχτηκαν πρόσκαιρες.

20. β. Εσωτερική αναδιοργάνωση

21. Γένεση των θεμάτων και επικράτηση της ελληνικής
Όταν ήταν αυτοκράτορας ο Ηράκλειος [610-641] που
καταγόταν από τη Λιβύη, η επικράτεια του Ρωμαϊκού
Κράτους περιορίστηκε και ακρωτηριάστηκε τόσο στην
Ανατολή όσο και στη Δύση. Τότε οι διάδοχοι του, που δεν ήξεραν
πού και πώς να ασκήσουν την εξουσία τους, κατέτμησαν σε
μικρά τμήματα τη διοίκηση τους και τα μεγάλα στρατιωτικά
σώματα και εγκατέλειψαν την προγονική τους λατινική,
υιοθετώντας την ελληνική γλώσσα [...]. Γιατί (παλιότερα)
ονόμαζαν τους χιλίαρχους λογγίνους και τους εκατόνταρχους
κεντουρίωνες και τους τωρινούς στρατηγούς κόμητες. Αλλά
και η ονομασία θέμα είναι ελληνική και όχι ρωμαϊκή και
προέρχεται από τη θέση.
Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί θεμάτων, έκδ. A.
Pertusi, Πόλη του Βατικανού 1952, 60.
Ποια ανάγκη
υπαγόρευσε την
καθιέρωση των
θεμάτων, όπως
προκύπτει
έμμεσα από το
σχετικό
απόσπασμα του
έργου Περί
θεμάτων;

22. ▲ http://museduc.gr/docs/Istoria/B/02_KEFALAIO_B.pdf
Τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Ηρακλείου
σκιάζονται από τις αραβικές κατακτήσεις.
Παρατηρήστε το χάρτη κι αναφέρετε ποια νομίζετε πως είναι η αιτία της
δημιουργίας του θεματικού στρατού .
Οι ανάγκες της
άμυνας εναντίον
των Αράβων
παρακίνησαν τους
διαδόχους του να
εγκαθιδρύσουν στη
Μ. Ασία στη
διάρκεια του 7ου αι.
ένα νέο διοικητικό
σύστημα, το
θεματικό στρατό.

23. Για αποτελεσματικότερη διακυβέρνηση του κράτους:
1. Επιδιώχθηκε εκτεταμένη διοικητική μεταρρύθμιση, η
δημιουργία των θεμάτων.
2. Έγιναν μεταβολές στη δομή της κρατικής μηχανής
(συνοδεύουν τις προηγούμενες αλλαγές).

24. θέματα:
 ήταν αρχικά στρατιωτικές μονάδες, μετακινούμενες ανά την επικράτεια.
• όταν οι μονάδες αυτές απέκτησαν μόνιμη εγκατάσταση  ονομάστηκαν οι
περιοχές εγκατάστασής τους, οι οποίες εξελίχθηκαν σε διοικητικές περιφέρειες
Στα θέματα
 Ο στρατηγός ασκούσε την ανώτατη στρατιωτική και πολιτική εξουσία του
θέματος.
• Οι στρατιώτες διέθεταν στρατιωτόπα, τα οποία ήταν κτήματα :
 από τα έσοδα των οποίων οι στρατιώτες εξασφάλιζαν και συντηρούσαν
το άλογο και τον οπλισμό τους
 μεταβιβάζονταν από τον πατέρα στον πρωτότοκο γιο, μαζί με
την υποχρέωση για στρατιωτική υπηρεσία
• Οργανώθηκαν:
 Στη Μ. Ασία (αρχικά, περί τα μέσα του 7ου αι.) `
 Στη Βαλκανική Χερσόνησο (επεκτάθηκαν αργότερα)
■ Αποτέλεσαν τη βάση της οργάνωσης του Μεσοβυζαντινού
Κράτους

25. Επιστολή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Β' στον πάπα (17-2-687)
Έπειτα επιτρέψαμε να μπουν στο χώρο της συνόδου οι οσιότατοι πατέρες και οι
μακαριστοί Πατριάρχες μαζί με τον αποκρισιάριο (δηλ. επίσημο απεσταλμένο) της
Αγιότητάς Σας και η σεβαστή σύγκλητος και οι θεοφιλείςμητροπολίτες και οι επίσκοποι που
μένουν προσωρινά εδώ στη Βασιλεύουσα (δηλ. στην Κωνσταντινούπολη) και ακολούθως οι
στρατιώτες που υπηρετούν στις σχολές(δηλ. στρατιωτικά σώματα) του Ιερού Παλατίου
(Scholae Palatii) και μέλη των συντεχνιών και των δήμων και τωνεξκουβιτόρων (φρουράς
του Παλατιού) και ακόμη ένας αριθμός στρατιωτών από τα θεοφιλή στρατεύματά μας - τόσο
από το θέμα Οψικίου όσο και τα θέματαΑνατολικών, Θρακησίων (εδώ το θέμα Θράκης, το
πρώτο που ιδρύθηκε στην ευρωπαϊκό τμήμα του κράτους) και ομοίως το θέμα
των Αρμενιακών, αλλά και από το στρατό του εξαρχάτου, (δηλ. διοικητικής περιφέρειας
που διοικούσε ένας έξαρχος) της Ιταλίας, έπειτα από τους Καραβησιάνους (δηλ. ναύτες του
ομώνυμου ναυτικού θέματος με έδρα τη νήσο Κέω) και τους Septensiani (δηλ. στρατιωτικό
σώμα που έδρευε στο φρούριο Septem/Ceuta απέναντι από το Γιβραλτάρ) ή το στρατό της
Σαρδηνίας και [του εξαρχάτου] της Αφρικής [...].
R. Riedinger (εκδ.), Acta conciliorum oecomenicorum 2, 2, 2: Concilium universale
constantinopolitanum tertium, Βερολίνο 1992, 886-887
Ποιες διοικητικές περιφέρειες (εξαρχάτα και θέματα)
περιλάμβανε και ποια στρατιωτικά σώματα διέθετε το
Βυζάντιο στα τέλη του 7ου αι. σύμφωνα με το
τελευταίο παράθεμα; Αφού μελετήσεις προσεκτικά το
χάρτη, να επισημάνεις ποια νέα θέματα και με ποιο
τρόπο ιδρύθηκαν μεταξύ 7ου και 9ου αι. στη Μ. Ασία.

26. ▲ Χάρτης με τα θέματα της αυτοκρατορίας. Τέλη
8ου αιώνα. Επεξεργασία: Ίδρυμα Μείζονος
Ελληνισμού. © ΙΜΕ
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/o
thers/o3b2p1.html

27. 1. για το αμυντικό σύστημα του
Βυζαντίου
• εξέλιπαν οι μισθοφόροι
• οι νέοι στρατιώτες-αγρότες αγωνίζονταν με αυταπάρνηση, γιατί παράλληλα
υπερασπίζονταν την ιδιοκτησία τους.
2. για την κοινωνική οργάνωση του Βυζαντίου
• ενισχύθηκαν η μικρή και μεσαία ιδιοκτησία (η ενίσχυση οφείλεται και στον
αποδεκατισμό των μεγάλων γαιοκτημόνων εξαιτίας των αβαροσλαβικών επιδρομών και των
περσικών πολέμων, καθώς τα κτήματά τους καταλαμβάνονται από ακτήμονες και
ελεύθερους μικρογαιοκτήμονες)
• οι ελεύθεροι αγρότες συγκροτούσαν τη δυναμικότερη τάξη της κοινωνίας
• οργανώθηκαν σε εύρωστες και ομοιογενείς κοινότητες χωρίων
• η μεσοβυζαντινή κοινωνία αναδιαρθρώθηκε ριζικά
ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ είχαν σημαντικές συνέπειες:

28.  Μελετήστε το παράθεμα για τον στρατιώτη-αγρότη. Ποιες υποχρεώσεις είχαν οι
αγρότες των κοινοτήτων σε περίπτωση πολέμου;
Ο στρατιώτης-αγρότης και οι υποχρεώσεις του (τέλη
8ουαι.)
Ένα επικουρικό σώμα του αυτοκρατορικού στρατού
ήλθε να καταλάβει το στρατόπεδο που ήταν εκεί (κοντά
στην πόλη Άμνια της Παφλαγονίας), για να
προετοιμάσει μια εκστρατεία εναντίον των Αράβων. Ο
χιλίαρχος, ο εκατόνταρχος και ο πεντηκόνταρχος
προχώρησαν σε φροντισμένη επιθεώρηση, απαιτώντας
αδιάκοπα από το πλήθος των στρατιωτών να
παρουσιάζονται με τα άλογα και τις πολεμικές άμαξες
τους. Κάποιου στρατιώτη -που ονομαζόταν Μουσούλιος
και ήταν πολύ φτωχός- το άλογο, καθώς πλησίαζε η
επιθεώρηση, καταλήφθηκε ξαφνικά από κωλικούς
πόνους και σπασμούς, έπεσε κάτω και ψόφησε. Ο
στρατιώτης, που δεν είχε χρήματα να αγοράσει άλλο
άλογο, ήλθε σε πολύ δύσκολη θέση, ενώ ο εκατόνταρχος
τον απειλούσε μέσα στην οργή του.
Βίος αγίου Φιλαρέτου,έκδ.Μ.-Η.Fourmy-M.Leroy,Byzantion9
(1934),125-127.

29. Οικρατικέςυπηρεσίες
εξαρτιόντανάμεσααπό
τοναυτοκράτορα(από
ταμέσατου7ουαιώνα)
Ο λογοθέτης του
Γενικού είχε την
ευθύνη των
οικονομικών
Ο λογοθέτης του Δρόμου
έγινε βαθμιαία ο πρώτος
αξιωματούχος της
αυτοκρατορίας, ένα είδος
πρωθυπουργού
Μεταβολές στη δομή της κρατικής μηχανής
(συνοδεύουν τις προηγούμενες αλλαγές)

30.  Το λογοθέσιον του
Δρόμου υποδεχόταν
τους ξένους
αποκρισιαρίους
(πρέσβεις) που
έρχονταν στην
πρωτεύουσα. Εδώ
βυζαντινοί
αποκρισιάριοι
προσέρχονται στο
χαλίφη Αλ-Μαμούν.
Μικρογραφία από
το χειρόγραφο (12ου
αι.) της
Χρονογραφίας του
Ιωάννη Σκυλίτζη
(Μαδρίτη, Εθνική
Βιβλιοθήκη).

31. γ. Εξελληνισμός του κράτους

32. Κατά τον 7ο αι. το Βυζαντινό κράτος :
έχασε μεγάλο μέρος των ανατολικών του επαρχιών
πρώτα από τους Πέρσες
αργότερα από τους Άραβες
απέκτησε όμως εθνολογική ομοιογένεια, επειδή οι περισσότεροι κάτοικοί του ήταν
πλέον :
Έλληνες
ή ελληνόφωνοι
Αποτέλεσμα :
Τα Ελληνικά έγιναν επίσημη κρατική γλώσσα και πήραν τη θέση που είχαν ως τότε τα
λατινικά
Η εξέλιξη αυτή αντανακλάται στους επίσημους αυτοκρατορικούς τίτλους. Ο Ηράκλειος
:
 υιοθετεί τον ελληνικό τίτλο βασιλεύς με την προσθήκη πιστόςἐν Χριστῷ
εγκαταλείποντας παλαιούς ρωμαϊκούς τίτλους imperator Romanorum (αυτοκράτωρ
Ρωμαίων), caesar (καίσαρ), augustus (αύγουστος).

33. Γλωσσάρι ενότητας
 ΣΚΛΑΒΗΝΙΕΣ
ΧΑΓΑΝΟΣ
ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ
ΘΕΜΑΤΑ
ΣΤΡΑΤΙΩΤΟΠΙΑ
ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΧΩΡΙΩΝ
ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ – ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ
ΒΑΣΙΛΕΥΣ - ΠΙΣΤΟΣ ΕΝ ΧΡΙΣΤΩ