1. Η βασιλεία του Ηρακλείου (610-641): Αποφασιστικοί αγώνες και μεταρρυθμίσεις
Φύλλο εργασίας
Α. Με βάση τα παρακάτω παραθέματα, τις εικόνες και τις ιστορικές σας γνώσεις απαντήστε:
1. Ποια στοιχεία αποδεικνύουν τον θρησκευτικό χαρακτήρα των εκστρατειών του Ηράκλειου;
2. Γιατί ο Ηράκλειος απεικονίζεται ως Δαυίδ;
Αποσπάσματα του χρονογράφου Θεοφάνη που αναφέρονται στο ξεκίνημα και την εκστρατεία του
Ηράκλειου κατά των Περσών
1. Αυτό το έτος (622) στις 4 Απριλίου ο βασιλιάς Ηράκλειος, αφού γιόρτασε το Πάσχα, αμέσως τη
δέυτερη μέρα (του Πάσχα), το απόγευμα ξεκίνησε κατά της Περσίας.
Είχε πάρει, επειδή δεν είχε οικονομικούς πόρους, τα χρήματα των εκκλησιαστικών ιδρυμάτων
ως δάνειο, πήρε και από τη μεγάλη εκκλησία (Αγία Σοφία) τα πολυκάνδηλα και άλλα λειτουργικά
σκεύη και έκοψε νομίσματα πολλά. Άφησε δε και το γιο του μαζί με τον πατριάρχη Σέργιο να
διοικούν με τον πατρίκιο Βώνοσο, άνδρα λογικό και συνετό και σε όλα έμπειρο.
2. Πήρε ο βασιλιάς στα χέρια του τη (μορφή) εικόνα του Θεανθρώπου, την οποία δεν είχαν
ζωγραφίσει χέρια...και έχοντας πίστη στο θεοζωγραφισμένο αυτό τύπο (εικόνα) έκανε αρχή των
αγώνων... αφού διαβεβαίωσε το λαό ότι μαζί μ’αυτούς (τους στρατιώτες του) θα αγωνιστεί μέχρι
θανάτου και σαν δικά του παιδιά έτσι θα τους συμπεριφέρεται.
3. το παράθεμα «Προετοιμασία της εκστρατείας εναντίον των Περσών» (σχολ. εγχειρίδιο, σ.14)
4.(στη μάχη της Νινευή) Μπροστά από όλους όρμησε ο βασιλιάς (Ηράκλειος). συγκρούστηκε μ’έναν
άρχοντα των Περσών και με τη δύναμη του Θεού και τη βοήθεια της Θεοτόκου τον έριξε κάτω. αυτοί
που ακολουθούσαν τράπηκαν σε φυγή. Αμέσως μετά ήρθε αντιμέτωπος μ’άλλον αλλά κι αυτόν τον
έριξε κάτω. του επιτέθηκε ένας τρίτος που τον χτύπησε με το δόρυ στα χείλη, όμως ο βασιλιάς κι
αυτόν τον σκότωσε. Χτύπησαν οι σάλπιγγες και τα δυο μέρη άρχισαν να συμπλέκονται. Η μάχη
κρατούσε γερά. Τ’άλογο του βασιλιά, που λεγόταν Δόρκων, πληγώθηκε στο μηρό. Δέχτηκε κονταριά
από πεζούς (Πέρσες). Και στο πρόσωπο δέχτηκε σπαθιές, αλλά επειδή φορούσε τα «κατάφρακτα»1
που του φύλαγαν τα νεύρα, δεν έπαθε ζημιά και τα χτυπήματα δεν είχαν αποτελέσματα.
Ο Πέρσης βασιλιάς Χοσρόης Β’δηλώνει υποταγή στον αυτοκράτορα
Ηράκλειο, πλακίδιο από σταυρό, σμάλτο, 1160-1170 (Musee de Louvre)
1
θώρακας
ου
Ο Ηράκλειος ως Δαυίδ. Αργυρός δίσκος (αρχές 7 αι.).
Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο

2. Η βασιλεία του Ηρακλείου (610-641): Αποφασιστικοί αγώνες και μεταρρυθμίσεις
Φύλλο εργασίας
Β. Με βάση τα παρακάτω παραθέματα και τις ιστορικές σας γνώσεις απαντήστε:
Πότε δημιουργήθηκαν τα θέματα; Ποια ανάγκη οδήγησε στη δημιουργία τους;
1. παράθεμα «Η γένεση των θεμάτων και η καθιέρωση της Ελληνικής» (σχολ. εγχειρ. σ. 14)
2. Η εισαγωγή του συστήματος των θεμάτων
Στο συγκεκριμένο χρονικό σημείο [σ.: επί Κώνσταντα Β΄, διαδόχου του Ηρακλείου], οι πενιχρές πηγές
που διαθέτουμε αρχίζουν να χρησιμοποιούν εξελληνισμένα ονόματα για τις πέντε κύριες στρατιές
της αυτοκρατορίας και τις περιοχές στρατωνισμού τους. Στρατιές και περιοχές ονομάζονται θέματα
και οι αρχηγοί τους ονομάζονται στρατηγοί (εκτός από τον κόμη του θέματος Οψικίου). Είναι λίγο ως
πολύ αποδεκτό ότι τα θέματα αυτά προήλθαν από τις στρατιές εκστρατείας της προηγούμενης
περιόδου. Το μεγάλο θέμα Οψικίου συνένωσε τις δύο αυτοκρατορικές στρατιές που έδρευαν στην
Κωνσταντινούπολη (τις παλαιότερα αποκαλούμενες praesentales), ενώ τα θέματα Ανατολικών,
Αρμενιάκων και Θράκης, οι οποίες είχαν εγκαταλείψει τις αρχικές θέσεις τους και είχαν αποκτήσει
νέες βάσεις στην Ανατολία. Μόνο η προέλευση του θέματος Καραβησιάνων είναι ασαφής: κατά
πάσα πιθανότητα όμως οι στρατιώτες του, που ήταν ναύτες, θα πρέπει να προέρχονταν από τις
στρατιές του Ιλλυρικού.
[...]
Εκτός του ότι η κυβέρνηση εξοικονομούσε μετρητά, τα οποία είχε απόλυτη ανάγκη, η διανομή γης
στους στρατιώτες είχε επιπλέον συνέπειες, μία θετική και μία αρνητική. Η θετική συνέπεια ήταν ότι,
καθώς τα θέματα κάλυπταν σχεδόν ολόκληρη την αυτοκρατορία, η άμυνα κάθε σημαντικής περιοχής
στηριζόταν σε μόνιμα εγκατεστημένους στρατιώτες, οι οποίοι είχαν ένα επιπλέον ισχυρό κίνητρο να
πολεμήσουν αφού υπερασπίζονταν τη γη που τους ανήκε. Η αρνητική συνέπεια για την κυβέρνηση
ήταν ότι, από τη στιγμή που οι στρατιώτες έγιναν σχεδόν αυτοσυντήρητοι, δεν είχαν κανέναν λόγο να
υπακούουν τον αυτοκράτορα και έτσι υποκινούσαν ευκολότερα στάσεις εναντίον του. Ο Κώνστας δεν
θα πρέπει να είχε προβλέψει εξαρχής αυτές τις συνέπειες: κατάλαβε, ωστόσο, πολύ σύντομα το πώς
επιδρούσαν.
Warren Treadgold, «Ο αγώνας για επιβίωση (641-780)», στο C. Mango (επιμ.), Ιστορία του Βυζαντίου, μτφρ.
Όλγα Καραγιώργου (Νεφέλη 2006), σελ. 184-6.
Γ. Μελετήστε το παράθεμα για τον στρατιώτη-αγρότη(σχολ. εγχειρ., σ. 15):
Ποιες υποχρεώσεις είχαν οι αγρότες των κοινοτήτων σε περίπτωση
πολέμου;
Δ. Σύμφωνα με το βιβλίο, συμβατικά το 641 θεωρείται το τέλος της Ύστερης Αρχαιότητας και η
αρχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας του Μεσαίωνα. Να αιτιολογήσετε την άποψη αυτή με βάση
την εικόνα που παρουσιάζει η Αυτοκρατορία στο τέλος της βασιλείας του Ηρακλείου.
Προαιρετική άσκηση επέκτασης
Όσοι το επιθυμείτε μπορείτε (μόνοι σας ή σε ομάδες) να επισκεφτείτε την παρακάτω ιστοσελίδα
(συναδέλφου): «Αγρότης με άλογο και βόδι ψάχνει...» http://zunal.com/process.php?w=202281.
Στη σελίδα «Διαδικασία» επιλέξτε κάποια από τις προτεινόμενες εργασίες των ομάδων,
ακολουθήστε τις οδηγίες και ετοιμάστε ένα μικρό power point ή μία μικρή αφίσα. Η εργασία αυτή
έχει περιθώριο ένα μήνα, όταν θα συζητήσουμε για την κοινωνία των επόμενων αιώνων στο
Βυζάντιο.
Επιμέλεια: Στ. Καλιώρα