Ancient Greece

1. Ιστορία των αρχαϊκών χρόνων
(700-480 π.Χ.)
Πολιτική

2. Εισαγωγή
Ξεκινώντας μία επισκόπηση της πολιτικής ιστορίας της Aρχαϊκής περιόδου οφείλουμε να
υπογραμμίσουμε τον υποθετικό χαρακτήρα που σε πολλά σημεία παρουσιάζει η όποια
προσπάθεια ανασύνθεσής της. Η περίοδος από τις αρχές του 7ου αιώνα ως τις αρχές του
5ου αιώνα π.Χ. σηματοδοτείται από τη διαμόρφωση της οργάνωσης των πόλεων και από
μία σειρά εσωτερικών συγκρούσεων. Φαίνεται ότι ο 7ος αιώνας υπήρξε καθοριστικός για
την εξέλιξη των πόλεων, τόσο λόγω των πολιτειακών μεταβολών που τότε ξεκίνησαν, όσο
και εξαιτίας των αποτελεσμάτων του φαινομένου του αποικισμού.
Ο επιτύμβιος αρχαϊκός λέων (τέλη του 7ου αιώνα π.Χ .)

3. Στις μεγαλύτερες πόλεις η ανάπτυξη του
υπερπόντιου εμπορίου με τις κοινωνικές
μεταβολές που επέφερε και το πρόβλημα
της διανομής των γαιών και της
υποδούλωσης των αγροτών από τους
δανειστές τους οδήγησαν συχνά, κατά τον
6ο αιώνα π.Χ., σε βίαιες στάσεις ενάντια
στα αριστοκρατικά ή ολιγαρχικά
καθεστώτα, οι οποίες πολλές φορές
κατέληξαν στη μεσολάβηση νομοθετών ή
την επιβολή τυραννίδας.
Στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ., η περσική
εισβολή που ακολούθησε την Iωνική
επανάσταση και η απόκρουσή της
συνιστούν μία καμπή στη διαμόρφωση της
κοινής συνείδησης, καθώς και την αφετηρία
της αντιπαράθεσης της Αθήνας και της
Σπάρτης στη διάρκεια του ίδιου αιώνα.

4. Εσωτερικές Συγκρούσεις
Οι αρχαϊκοί χρόνοι αποτέλεσαν μία
περίοδο παγίωσης της εξουσίας των
πόλεων-κρατών. Η αύξηση του πληθυσμού
σε συνδυασμό με την έλλειψη αρόσιμης
γης οδήγησε σε συνοριακές διενέξεις,
όπως στον πόλεμο για το Ληλάντιο πεδίο
και στους Μεσσηνιακούς πολέμους.
Σταδιακά, διαφαίνεται και η προσπάθεια
κάποιων πόλεων να θέσουν υπό την
επιρροή τους ευρύτερες περιοχές. Σε αυτό
το πλαίσιο εντάσσεται και η σύγκρουση
των Σπαρτιατών με τους Αργείους για τον
έλεγχο της Πελοποννήσου. Στην
περίπτωση, πάλι, του Α' Ιερού πολέμου
αιτία της σύρραξης ήταν ο έλεγχος του
μαντείου των Δελφών, λόγω της επιρροής
που ασκούσε στον ελληνικό κόσμο.
Πιάτο από την Κάμειρο με παράσταση μονομαχίας του Μενέλαου και του Έκτορα πάνω
από τη σωρό του Εύφορβου (τέλη 7ου αι.). Οι οπλίτες έχουν παρασταθεί με τον τρόπο
που εξοπλίζονταν οι στρατιώτες της Αρχαϊκής Περιόδου στο μεγαλύτερο μέρος του
ελληνικού κόσμου.

5. Ορισμένοι ιστορικοί, βέβαια, εντάσσουν το
συγκεκριμένο πόλεμο στην προσπάθεια
των Θεσσαλών να θέσουν υπό τον έλεγχό
τους την κεντρική Ελλάδα. Οι πηγές,
ωστόσο, που διαθέτουμε για τις
συγκρούσεις αυτές είναι άλλοτε ασαφείς
και άλλοτε αποτελούν μεταγενέστερες
προσπάθειες ανασύνθεσης των γεγονότων,
επηρεασμένες από τα πολιτικά ζητήματα
της περιόδου που συντάχθηκαν. Ίσως και
να αποτελεί υπερβολή η απόλυτη
αμφισβήτηση της ιστορικότητας των
συρράξεων αυτών από μία μερίδα
ερευνητών. Πρέπει, πάντως, να δεχθούμε
ότι στις περισσότερες περιπτώσεις η
οποιαδήποτε προσπάθεια ανασύνθεσης των
γεγονότων αυτών δεν μπορεί παρά να έχει
υποθετικό χαρακτήρα.
Χρυσή προσωπίδα και χάλκινο κράνος σε τάφο πολεμιστή στο νεκροταφείο της
μακεδονικής Σίνδου (6ος αιώνας π.Χ.)

6. Ληλάντιος Πόλεμος
Ο πόλεμος για την κατοχή του Ληλάντιου πεδίου
ίσως να αποτελεί την πρώτη σύγκρουση μεταξύ
ελληνικών πόλεων που καταγράφεται στην
ιστορία. Στην πεδιάδα αυτή βρίσκονται ιαματικές
πηγές καθώς και μεταλλεία χαλκού και σιδήρου.
Η κατοχή των πλουτοπαραγωγικών αυτών πόρων
ήταν η κυριότερη αφορμή του πολέμου, στον
οποίο πρωταγωνίστησαν η Χαλκίδα και η
Ερέτρια, που ήταν από τις ισχυρότερες πόλεις της
γεωμετρικής και αρχαϊκής περιόδου και
πρωτοπόρες στον αποικισμό. Στη Χαλκίδα την
εξουσία ασκούσε το αριστοκρατικό γένος των
Iπποβοτών και στην Ερέτρια των Ιππέων. Όπως
αναφέρει ο Θουκυδίδης: "Oι ελληνικές πόλεις
χωρίστηκαν στα δύο και τάχτηκαν με το ένα ή το
άλλο μέρος, κυρίως στον πόλεμο που έγινε
κάποτε, παλιά, ανάμεσα στους Χαλκιδιώτες και
τους Ερετριείς".
Πρωτοαττικός αμφορέας με παράσταση πολεμιστή (περ.700). Ο οπλισμός του
ανταποκρίνεται σε γενικές γραμμές σε εκείνον που χρησιμοποιήθηκε στον μεγάλο πόλεμο
του Ληλαντίου πεδίου.

7. Όμως, ο Θουκυδίδης δε σημειώνει ούτε
το χρόνο ούτε το νικητή του πολέμου.
Ως σύμμαχοι των Xαλκιδέων
αναφέρονται οι Κορίνθιοι, οι
Σπαρτιάτες, οι Eρυθρείς, οι Θεσσαλοί
και οι Σάμιοι και των Eρετριέων οι
Μεγαρείς, οι Χίοι, οι Μεσσήνιοι, οι
Αργείοι και οι Mιλήσιοι. Ωστόσο, η
ήττα είτε της μίας είτε της άλλης πόλης
θα είχε επιπτώσεις και στην οικονομία
των εμπορικών εταίρων των
εμπόλεμων. Δεν πρέπει, όμως, να
απομονώσουμε το Ληλάντιο πόλεμο
από τις υπόλοιπες συρράξεις της
περιόδου αυτής, τον Α' Μεσσηνιακό
πόλεμο και τον Α' Ιερό Πόλεμο. Αξίζει
να σημειωθεί η συμφωνία των
αντιπάλων του Ληλάντιου πολέμου,
που μνημονεύει ο Στράβων, και αφορά
την αποχή από τη χρήση τηλεβόλων
όπλων (τόξων και σφενδόνων).Χάλκινο κράνος κλειστού τύπου με εγχάρακτη
παράσταση ίππου (7ος αιώνας π.Χ.).

8. Οι πηγές μάς παραδίδουν πληροφορίες για μία μόνο μάχη του
πολέμου, ίσως την τελευταία, με αφορμή το θάνατο του Θεσσαλού
Aμφιδάμαντα, τον οποίο ύμνησε ο Hσίοδος. Στη μάχη αυτή η
βοήθεια του θεσσαλικού ιππικού συνέβαλε καθοριστικά στη νίκη
των Xαλκιδέων. Aν η πληροφορία ευσταθεί, ο πόλεμος πρέπει να
διεξάχθηκε κατά το τελευταίο τέταρτο του 8ου αιώνα π.Χ. Κατά μία
άποψη, η νίκη των Χαλκιδέων είχε ως αποτέλεσμα να αποκτήσουν
οι Σπαρτιάτες τον έλεγχο της νότιας Πελοποννήσου και να
ευνοηθούν οι αποικιακές δραστηριότητες των Χαλκιδέων και των
Κορινθίων στη δυτική Μεσόγειο. Τα παραπάνω οδήγησαν με τη
σειρά τους στην ενίσχυση του κύρους του μαντείου των Δελφών, το
οποίο μέσω των χρησμών του ασκούσε την επιρροή του στην
επιλογή του τόπου για την ίδρυση μίας νέας αποικίας.
Χάλκινο αγαλμάτιο πολεμιστή από την περιοχή της
Καρδίτσας, τέλος του 8ου αι. π.Χ. Αθήνα, Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο.

9. Α’ Ιερός Πόλεμος
Ο Α' Ιερός πόλεμος που πρέπει να τοποθετηθεί στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. -εάν δεχτούμε την
πληροφορία ότι συμμετείχε και ο Σόλων σε αυτόν- κατά την παράδοση ξεκίνησε με αφορμή τις
πειρατικές επιδρομές των κατοίκων της Κίρρας εναντίον των προσκυνητών που μετέβαιναν στους
Δελφούς. Το συμβούλιο των Aμφικτιόνων αποφάσισε να τιμωρήσει τους Kιρραίους. Οι Θεσσαλοί
Eυρύλοχος και Iππίας ήταν επικεφαλής της επίθεσης. Οι Aθηναίοι έστειλαν ένα σώμα υπό την
αρχηγία του Aλκμαίωνα, ενώ ο τύραννος της Σικυώνας Kλεισθένης απέκλεισε την πόλη από τη
θάλασσα, και γι' αυτό ανταμείφθηκε με το ένα τρίτο των λαφύρων.
Πήλινη αναθηματική ασπίδα
από την Τίρυνθα με θέμα
μονομαχία (7ος αιώνας π.Χ.).

10. H Kίρρα έπεσε τελικά και οι κάτοικοί της εξανδραποδίστηκαν. Oι γαίες της πόλης απαγορεύθηκε
να καλλιεργηθούν και ορίστηκε να αφιερωθούν στον Απόλλωνα, την Άρτεμη, τη Λητώ και την
Αθηνά Προναία και να δοθούν για τη βοσκή των ζώων που προορίζονταν για θυσία. Oι Kιρραίοι
κατέφυγαν στο ύψωμα της Kίρφης και οι τελευταίες εστίες αντίστασης εξουδετερώθηκαν μετά
από πέντε χρόνια. Στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ., το μαντείο των Δελφών με την ανάμιξή του στον
αποικισμό είχε αποκτήσει μία φήμη που δικαιολογούσε την προσπάθεια κάποιων πόλεων ή
συνασπισμών να το θέσουν υπό τον έλεγχό τους. Υποστηρίχτηκε ότι πριν τον πόλεμο το μαντείο
ήταν υπό τον έλεγχο των Δωριέων.
Η περιοχή της αρχαίας
Κρίσας (σημερινό χωριό
Χρισσό Βοιωτιας), επίνειο
της οποίας ήταν η Κρίσα
(στο βάθος).

11. O Α' Ιερός πόλεμος και η επακόλουθη
αναδιοργάνωση της πυλαιο-δελφικής Aμφικτιονίας
είχαν ως αποτέλεσμα να καταστούν οι Δελφοί το
προνομιακό σημείο συνάντησης των αντιπάλων
στη διάρκεια των πολέμων. Όπως μαρτυρούν και
τα αρχαιολογικά ευρήματα, κατά τον 6ο αιώνα
π.Χ., εξάλλου, εντείνεται και η παρουσία των
Aθηναίων και των άλλων ιωνικών πόλεων στους
Δελφούς. Τα Πύθια, που περιορίζονταν αρχικά σε
μουσικούς αγώνες, αποκτούν αυτή την περίοδο
πανελλήνια σημασία.
Κεντρικό ακρωτήριο του υστεροαρχαϊκού
ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς: Νίκη,
γύρω στο 510 π.Χ. Δελφοί, Αρχαιολογικό
Μουσείο.

12. Θεσσαλική Επέκταση
Ορισμένοι ιστορικοί θεωρούν ότι πρέπει να ενταχθεί ο Α' Ιερός πόλεμος, όπως άλλωστε και η
επέμβαση του Αμφιδάμαντα στο Ληλάντιο πόλεμο, στην προσπάθεια των Θεσσαλών να θέσουν
υπό τον έλεγχό τους την κεντρική Ελλάδα. Mετά το τέλος του οι Θεσσαλοί επιτέθηκαν στη
Βοιωτία, αλλά ηττήθηκαν.
Αμφορέας του Ζωγράφου του Αντιμένη με θέμα τον Αχιλλέα που μεταφέρει τον νεκρό
Αίαντα (520-510). Ο Αχιλλέας υπήρξε ο μεγαλύτερος ήρωας της Θεσσαλίας.

13. H Φωκίδα συνέχισε να αντιστέκεται στους
Θεσσαλούς σε όλη τη διάρκεια του 6ου αιώνα
π.Χ. Ιστορικοί της ύστερης αρχαιότητας
αναφέρουν ότι η Φωκίδα διοικούνταν για ένα
διάστημα από θεσσαλό κυβερνήτη. H δολοφονία
του κατά τη διάρκεια μίας επανάστασης
προκάλεσε την επέμβαση του θεσσαλικού
στρατού, που τελικά ηττήθηκε από μία δύναμη με
επικεφαλής δύο Φωκείς αρχηγούς και το μάντη
Tελλία. Είναι σαφές ότι οι Θεσσαλοί στο β' μισό
του 6ου αιώνα προσπάθησαν να αποκτήσουν ένα
ισχυρό έρεισμα στην κεντρική Eλλάδα. Στα
πλαίσια της πολιτικής αυτής υποστήριξαν την
εξουσία του τυράννου της Αθήνας Πεισιστράτου
και των γιων του, ένας από τους οποίους έφερε
χαρακτηριστικά το όνομα Θεσσαλός.
Αμφορέας με θέμα το κυνήγι του Καλυδώνιου
Κάπρου (περ.560). Πρόκειται για έναν από τους
δημοφιλείς μύθους που συνδέονται με την
κεντρική Ελλάδα και τους ήρωές της.

14. Λίγο μετά το 510 π.Χ., όταν οι Σπαρτιάτες
αποβιβάστηκαν στο Φάληρο -επίνειο τότε της
Αθήνας- για να εκδιώξουν τους Πεισιστρατίδες,
ηττήθηκαν από το θεσσαλικό ιππικό υπό τον ταγό
Κινέα. Ένα δεύτερο, ωστόσο, σπαρτιατικό σώμα
με αρχηγό το βασιλέα Κλεομένη νίκησε τους
Θεσσαλούς που αναγκάστηκαν να αποσυρθούν.
Ίσως όμως οι νίκες των Βοιωτών και των Φωκέων
να ακολούθησαν λίγο αργότερα, γιατί την εποχή
αυτή πολλές από τις βοιωτικές πόλεις
συνασπίζονται σε ένα Κοινό υπό την ηγεσία της
Θήβας.
Σύγχρονη αναπαράσταση αθηναίου οπλίτη από
την φρατρία των Φιλαϊδών Ευγενική
παραχώρηση του συλλόγου «Κορύβαντες».

15. Το Άργος
Στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. το Άργος ήταν ήδη μία από τις ισχυρότερες πόλεις της
Πελοποννήσου. Τα εδάφη του εκτείνονταν απο τη Θυρεάτιδα και την Κυνουρία έως τη χερσόνησο
του Μαλέα και τα Κύθηρα. Ο πλούτος του μαρτυρείται και από την ποιότητα της ύστερης
γεωμετρικής και ανατολίζουσας κεραμικής που παρήγαγαν τα εργαστήριά του. Ίσως οι Αργείοι να
συμμετείχαν στον αποικισμό των Συρακουσών, όπως μαρτυρεί η ύπαρξη εκεί αργειακής
κεραμικής, όμως κατά τα άλλα δεν έλαβαν μέρος στον αποικισμό, γιατί οι κλήροι των κτήσεών
του επαρκούσαν για τις ανάγκες του πληθυσμού του. Ήδη από την εποχή αυτή φαίνεται πως ήρθε
σε αντιπαράθεση με τη Σπάρτη για την κατοχή της Θυρεάτιδας, της Kυνουρίας, της χερσονήσου
του Mαλέα και των Kυθήρων. Μαρτυρείται ότι κατά τα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ. οι Aργείοι
προσέτρεξαν σε βοήθεια των Aχαιών του Έλους, στο μυχό του λακωνικού κόλπου, που τους
πολιορκούσαν οι Σπαρτιάτες, ενώ κατά τον Α' Μεσσηνιακό Πόλεμο ενίσχυσαν τους Μεσσηνίους.
Οι πόλεις της Aργολίδας, πάλι, εξαιτίας της πίεσης που υφίσταντο από το ’ργος, φαίνεται ότι
υποστήριξαν τους Σπαρτιάτες. Για το λόγο αυτό ο βασιλιάς του Άργους Έρατος, κατά τον Α'
Μεσσηνιακό πόλεμο, κατέστρεψε τη γειτονική του Aσίνη.
Ανάπτυξη της παράστασης από την όλπη Chigi (7ος αι.). Εικονίζεται τυπική σκηνή μάχης
αρχαίων οπλιτών σε δυο φάσεις. Αριστερά οι οπλίτες ετοιμάζονται και υπό τους ήχους του
αυλητή παρατάσσονται για οπλιτική μάχη. Στη δεξιά πλευρά συγκρούονται με τον
αντίπαλο σε πυκνή παράταξη.

16. Το απόγειο της ισχύος των Aργείων τοποθετείται στο β' τέταρτο του 7ου αιώνα π.Χ. O βασιλιάς
Φείδων προσπάθησε να επεκτείνει την κυριαρχία του σε όλη τη βορειοανατολική Πελοπόννησο,
επικαλούμενος το μύθο ότι ο πρόγονός του Ηρακλείδης Τήμενος κατέλαβε τα βασίλεια του
Αγαμέμνονα και του Διομήδη. Το Άργος κατήγαγε μία αποφασιστική νίκη κατά των Σπαρτιατών
στη μάχη των Yσιών στη Θυρεάτιδα και επιτέθηκε στην Oλυμπία, στη διάρκεια των αγώνων του
668 π.Χ., παραβιάζοντας την ιερή εκεχειρία, για να αποδώσει τον έλεγχο του ιερού στους
Πισάτες, αφαιρώντας τον από τους κατοίκους της Ήλιδας.
Το αρχαίο Θέατρο
Άργους.

17. Ο Φείδων μάλλον προσπάθησε να επεκτείνει την επιρροή του και στην Kόρινθο και, κατά μια
παράδοση, ο θάνατός του επήλθε κατά την ανάμιξή του στις διενέξεις που προηγήθηκαν της
πτώσης των Bακχιαδών και της κατάληψης της εξουσίας από τον Κύψελο. Κατά τον Έφορο ο
Φείδων έκοψε τα πρώτα νομίσματα στην Aίγινα και συστηματοποίησε τα μέτρα και τα σταθμά
στην Πελοπόννησο.
Ο ναός του
Απόλλωνα στην
Κόρινθο, όπως
σώζεται σήμερα.
Το αρχικό
κτίσμα είναι των
αρχαϊκών

18. Αφιέρωσε μάλιστα στο ιερό της Ήρας -στην περιοχή μεταξύ του Άργους και των Mυκηνών-
οβελίσκους, σιδηρές δηλαδή ράβδους που τις εισήγαγε ως μέσο συναλλαγής.
Κατά τη διάρκεια του Β' Μεσσηνιακού πολέμου οι Αργείοι συνέχισαν να υποστηρίζουν τους
Μεσσηνίους. O βασιλιάς του Άργους Μέλτας, εγγονός μάλλον του Φείδωνα, ενίσχυσε και
τους Αρκάδες στον αγώνα τους εναντίον των Σπαρτιατών. Εκθρονίστηκε, όμως, όταν
αρνήθηκε να διανείμει στους Aργείους τη γη των αρκαδικών πόλεων. Οι Aργείοι υιοθέτησαν
τότε το αξίωμα του ενιαύσιου εκλεγμένου βασιλιά.
Το Ηραίο του Άργους βρίσκεται σε ένα λόφο στα νοτιοδυτικά του όρους Εύβοια στο
δρόμο που συνδέει τις Μυκήνες με τη σύγχρονη πόλη του Άργους. Από το σημείο
αυτό εποπτεύει τον αργολικό κάμπο καθώς και την αρχαία ακρόπολη της περιοχής,
τη Λάρισα. Πιθανολογείται ότι στην ίδια θέση προϋπήρχε μυκηναϊκή ακρόπολη ή
και ανάκτορο. Ο πρώτος ναός της Ήρας κτίστηκε περίπου το 680 π.Χ.

19. O Δαμοκρατίδας, πρώτος κάτοχος του νέου τίτλου, κατέστρεψε το Nαύπλιο. Οι κάτοικοί του,
όπως αυτοί της Ασίνης κατά τον Α' Μεσσηνιακό πόλεμο, υποστήριξαν τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι
τους παραχώρησαν τη Mεθώνη ως νέο τόπο εγκατάστασης. Μετά την κατάληψη της Mεσσηνίας,
στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., η Tεγέα και οι άλλες αρκαδικές πόλεις προσχώρησαν στην
Πελοποννησιακή συμμαχία. Mερικά χρόνια αργότερα οι Σπαρτιάτες νίκησαν τους Αργείους στη
Θυρέα και κατέλαβαν την περιοχή νότια της Θυρεάτιδας καθώς και τα Κύθηρα. H ήττα αυτή
σηματοδοτεί την κάμψη της αργειακής ισχύος, αλλά και της προσπάθειας να συγκροτηθεί ένας
συνασπισμός που θα σταματούσε την επιβολή των Σπαρτιατών στην Πελοπόννησο.
Ναός Αθηνάς Αλέας στην Τεγέα (5ος αι.).

20. Μεσσηνιακοί πόλεμοι
Οι Δωριείς της Μεσσηνίας κατείχαν την πεδιάδα της Στενυκλάρου και τα όρη που την περιέβαλλαν,
ενώ οι Δωριείς Σπαρτιάτες της Λακωνίας τη χερσόνησο του Ταινάρου ως τη Δενθελιάτιδα, την
περιοχή στη βορειοανατολική γωνία του μεσσηνιακού κόλπου. Τα σύνορα μεταξύ των Δωριέων της
Μεσσηνίας και της Λακωνίας ορίζονταν από την κατανομή των χειμερινών και θερινών βοσκοτόπων
στις πλαγιές του Ταϋγέτου. Οι δύο ομάδες διοργάνωναν κοινή πανήγυρη και θυσία στο φυλετικό
ιερό της Aρτέμιδος στις Λίμνες, στη βόρεια Δενθελιάτιδα, πολύ κοντά στα σύνορα της Μεσσήνης.
Στην υπόλοιπη Μεσσηνία κατοικούσαν Αχαιοί.
Μελανόμορφος αμφορέας που
βρέθηκε στο Βιτέρμπο της
Ιταλίας και απεικονίζει τη
συνάντηση Μενελάου και
Ελένης μετά την άλωση της
Τροίας (550-500 π.Χ.). Οι
μυθικοί βασιλείς λατρεύονταν
ως ήρωες στη Σπάρτη των
ιστορικών χρόνων και μάλιστα
με δικό τους ιερό, το
Μενελάειον, σε λόφο έξω από τη
Σπάρτη.

21. Α’ Μεσσηνιακός Πόλεμος
Ο πόλεμος ξεκίνησε με την κάθε μία πλευρά να επικαλείται πράξεις ιεροσυλίας της άλλης, στο
προαναφερθέν ιερό της Aρτέμιδος. Κατά μία παράδοση, ο Τήλεκλος σχεδίαζε τη δολοφονία
εξεχόντων Μεσσηνίων στο ιερό, αλλά τελικά δολοφονήθηκε ο ίδιος. Ο διάδοχος του Tήλεκλου
Αλκαμένης επιτέθηκε στη Μεσσηνία, όταν εκεί βασίλευαν ο Αντίοχος και ο Ανδροκλής, λίγο
μετά τα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. Ορισμένοι Μεσσήνιοι πρότειναν τη συνδιαλλαγή με τους
Σπαρτιάτες, δεν επικράτησαν, ωστόσο, και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Πελοπόννησο
και να ιδρύσουν το Ρήγιο.
Αρχαίοι πολεμιστές σε
αττικό μελανόμορφο
αγγείο, 530 π.Χ.
περίπου, Staatliche
Antikensammlungen,
Μόναχο, Γερμανία.

22. Κάποιοι Σπαρτιάτες πάλι
αμφισβήτησαν την ορθότητα τού να
επιτεθούν στους ομόφυλούς τους
Μεσσηνίους, ο βασιλιάς Πολύδωρος
όμως εξέφρασε την επιθυμία της
πλειοψηφίας υποστηρίζοντας ότι
"επιτιθέμεθα σε μία χώρα που δεν
είναι χωρισμένη σε κλήρους".
Γνωρίζουμε ότι η Σπάρτη την ίδια
περίοδο ταράσσεται από εσωτερικές
συγκρούσεις με κύρια αιτία τους το
αίτημα των ακτημόνων για
αναδασμό της γης. Οι Σπαρτιάτες
επομένως ήθελαν να κατακτήσουν
την πεδιάδα της Στενυκλάρου, για να
αποκαταστήσουν τους ακτήμονες. Ο
Παυσανίας αντλεί την περιγραφή
των γεγονότων του πολέμου από
μεταγενέστερα έργα, των οποίων
όμως η αξιοπιστία αμφισβητείται.
Φαίνεται πάντως ότι χρειάστηκαν
είκοσι χρόνια, για να καταβληθεί η
αντίσταση των Μεσσηνίων, οι
οποίοι και τελικά εγκατέλειψαν την
οχυρή Iθώμη.

23. Β’ Μεσσηνιακός Πόλεμος
Μετά την ήττα των Σπαρτιατών από τους
Αργείους στις Υσιές, στα μέσα του 7ου
αιώνα π.Χ., οι Μεσσήνιοι επαναστατούν. Ο
Β' Μεσσηνιακός πόλεμος κράτησε τριάντα
χρόνια. Οι επαναστατημένοι Μεσσήνιοι
δέχτηκαν ενισχύσεις από το Άργος και την
Πίσα οργανωμένες σύμφωνα με τη νέα
τακτική της φάλαγγας, όπως παραδίδει ο
Τυρταίος που μάλλον συμμετείχε στον
πόλεμο. Aργότερα συνέπραξαν και οι
Αρκάδες. H κρίσιμη κατάσταση στην οποία
περιήλθε η Σπάρτη από τον αντίπαλο
συνασπισμό, επιτάθηκε από τη στάση του
πληθυσμού της με αίτημα τον αναδασμό
των κλήρων.
Καλλιτεχνική αναπαράσταση οπλιτών
του 7ου-6ου αι. με πλήρη εξάρτυση σε
παράταξη οπλιτικής φάλαγγας. Αυτός
ήταν ο συνήθης τρόπος μάχης μεταξύ
των στρατιωτών των ελληνικών
πόλεων ως την κλασική εποχή.

24. Μετά την ήττα των
Μεσσηνίων κατά τον Β'
Μεσσηνιακό πόλεμο οι
Σπαρτιάτες διένειμαν τη γη
σε 3000 κλήρους και
μετέβαλαν τους κατοίκους
της Στενυκλάρου σε είλωτες,
εξαρτημένους δηλαδή
χωρικούς. Yποχρεώθηκαν να
ορκιστούν ότι δε θα
επαναστατήσουν και τους
επιβλήθηκε να καταβάλλουν
το ήμισυ της παραγωγής τους
στους Σπαρτιάτες και να
προσέρχονται στην κηδεία
των βασιλέων και των άλλων
αρχόντων με μαύρα
ενδύματα..
Το Σπαρτιατικό κράτος στην οριστική του διαμόρφωση μετά τον Β’ Μεσσηνιακό Πόλεμο.
Αυτά ήταν περίπου και τα όριά της Λακεδαίμονος για 200 χρόνια, δηλ. ως τα μέσα του 4ου
αι., οπότε η δυναμική επέμβαση των Θηβαίων του Επαμεινώνδα προκάλεσε την
απελευθέρωση της Μεσσηνίας.

25. Για να αντιμετωπιστεί η κρίση, οι Σπαρτιάτες ανέθεσαν, κατά την παράδοση, στο Λυκούργο να
νομοθετήσει. Στην τελευταία φάση του πολέμου, όταν οι Μεσσήνιοι υπεράσπιζαν το οχυρό στο
όρος Είρα, με τους Σπαρτιάτες συνέπραξαν οι Hλείοι, οι Κορίνθιοι και οι Σάμιοι με το στόλο τους.
Μετά την πτώση του πολλοί Μεσσήνιοι κατέφυγαν στις αρκαδικές πόλεις, στην Πύλο και στη
Μεθώνη και από εκεί κάποιοι αναχώρησαν για τις αποικίες της Δύσης.

26. Οι Σπαρτιάτες κατέσκαψαν
την Πύλο στα τέλη του 7ου
αιώνα π.Χ. και
εγκατέστησαν στη Μεθώνη
ως περιοίκους τους
κατοίκους του Ναυπλίου, το
οποίο είχαν καταστρέψει οι
Αργείοι. Η ποιότητα και η
διάδοση των προϊόντων της
λακωνικής κεραμικής και
χαλκουργίας στις αρχές του
6ου αιώνα είναι ενδεικτική
της ακμής της Σπάρτης μετά
το τέλος των Μεσσηνιακών
πολέμων, η οποία μάλιστα
στα μέσα του ίδιου αιώνα
προχωρεί στην ίδρυση της
Πελοποννησιακής
συμμαχίας
Μελανόμορφο αγγείο από τη Λακωνία, 560-540 π.Χ., Μουσείο του Λούβρου.

27. Εξωτερικές Σχέσεις
Η αποικιακή επέκταση των Ελλήνων, αρχικά στη δυτική Μικρά Ασία και στη συνέχεια στον
Εύξεινο Πόντο και τη Δυτική Μεσόγειο, τούς έφερε σε επαφή με αλλόγλωσσους πληθυσμούς. Οι
σχέσεις με τις εθνικές αυτές ομάδες ήταν ειρηνικές, έως την κατάληψη της Iωνίας, αρχικά από
τους Λυδούς και στη συνέχεια από τους Πέρσες. Στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. η επανάσταση
των Ιώνων έδωσε την αφορμή στους Πέρσες να εισβάλουν στην Ελλάδα. Την ήττα τους στο
Μαραθώνα, το 490 π.Χ., ακολούθησε μία κρίσιμη δεκαετία.
Οι δυο πρώτες
περσικές
εισβολές του
492 και του
490.
Σημειώνεται
η πορεία των
περσικών
δυνάμεων και
οι
διπλωματικές
σχέσεις της
εποχής.

28. Το 480 π.Χ. οι Πέρσες κατέλαβαν την Αθήνα, μετά την ήττα τους όμως στη Σαλαμίνα την ίδια
χρονιά και στις Πλαταιές το 479 π.Χ. τερματίστηκαν οι στρατιωτικές επιχειρήσεις για την
επέκτασή τους στη Δύση. Την ίδια περίοδο που οι κάτοικοι της κυρίως Eλλάδας αντιμετωπίζουν
την περσική εισβολή, οι Έλληνες της Σικελίας και της Κάτω Ιταλίας απέκρουσαν τους
Καρχηδονίους και τους Ετρούσκους. Η απώθηση της περσικής και της καρχηδονιακής εισβολής
ενίσχυσε την αυτοπεποίθηση των Ελλήνων και συγχρόνως την αίσθηση ότι εκτός από πολίτες των
πόλεων-κρατών αποτελούν και τμήμα μιας ευρύτερης πολιτισμικής κοινότητας.
Η τρίτη περσική
εισβολή (480-479)
και οι κινήσεις
των αντιπάλων στη
Σαλαμίνα

29. Οι πόλεμοι στη Δύση
Όταν οι Πέρσες επιτέθηκαν στην Ελλάδα το 480
π.Χ., οι Έλληνες ζήτησαν τη βοήθεια του τυράννου
των Συρακουσών Γέλωνα. Εκείνος πρόσφερε
20.000 οπλίτες και 200 τριήρεις απαιτώντας
συγχρόνως την αρχηγία των ελληνικών δυνάμεων.
Ωστόσο, η ισχυρή αυτή δύναμη κλήθηκε τελικά να
υπερασπίσει τις δικές του κτήσεις από την επίθεση
των Καρχηδονίων. Τα φοινικικά εμπορεία της
δυτικής Σικελίας, μετά την κατάκτηση της Τύρου
και της Σιδώνας από τους Πέρσες, είχαν περάσει
στον έλεγχο των Καρχηδονίων. Παρά τις μέχρι
τότε περιστασιακές συνοριακές συγκρούσεις με τις
ελληνικές πόλεις, δεν μπορούμε ακόμα να
μιλήσουμε για μία συνειδητή αντιπαράθεση των
δύο εθνικών στοιχείων.
Ζεύγος περικνημίδων από την Κάτω Ιταλία
(περ. 500).

30. Στις πόλεις της δυτικής Σικελίας παρατηρείται μια ισχυρή ώσμωση ελληνικών, φοινικικών και
σικελικών στοιχείων. Το 483 π.Χ. η ανατολική Σικελία ήταν υπό τον έλεγχο του Γέλωνα και του
τυράννου του Ακράγαντα Θήρωνα, ενώ η Ιμέρα και ο Σελινούς είχαν συμμαχήσει με τους
Καρχηδονίους και στη Μεσσήνη την εξουσία ασκούσε ο τύραννος του Ρηγίου Αναξίλας. Το 482
π.Χ., ωστόσο, ο Θήρων κατέλαβε την εξουσία στην Ιμέρα εκδιώκοντας το Τήριλλο και
συμμάχησε με τους Συρακούσιους. Ο Τήριλλος ζήτησε τότε την επέμβαση των Καρχηδονίων, με
τους οποίους συμμάχησε και ο Αναξίλας. Ο καρχηδονιακός στρατός όμως συνετρίβη από τις
δυνάμεις του Γέλωνα στην Ιμέρα.
Ξύλινο μοντέλο τριήρους (Ναυτικό Μουσείο Κρήτης). Οι Έλληνες της Δύσης διέθεταν ισχυρό
στόλο, όμως την επικράτησή τους έναντι των Καρχηδονίων έκρινε η ανωτερότητά τους και η
γενναιότητά τους στον κατά ξηράν πόλεμο κατά την μεγάλη μάχη της Ιμέρας το 480.

31. Μετά την ήττα τους οι Καρχηδόνιοι έκλεισαν ειρήνη με το Γέλωνα, καταλαμβάνοντας
πολεμική αποζημίωση 2000 ταλάντων και αναλαμβάνοντας την υποχρέωση να
οικοδομήσουν δύο ναούς, στους οποίους θα αφιερώνονταν αντίγραφα της συνθήκης. Η μάχη
της Ιμέρας σήμανε την εδραίωση της κυριαρχίας του Γέλωνα στη Σικελία. Στο συμβολικό
επίπεδο όμως συνδέθηκε με την απόκρουση της περσικής εισβολής στην κυρίως Ελλάδα και
συνέβαλε στη συγκρότηση της αντίληψης για την απώθηση από τους Έλληνες της
συντονισμένης επίθεσης των βαρβάρων σε Δύση και Ανατολή.
Αποκατάσταση
Κροτωνιάτη
Πολεμιστή , ο
οποίος φέρει
Ασπίδα με το
εμβλημα του
Οφθαλμού.
Eυγενική
προσφορά του
συλλόγου
ιστορικών
μελετών
“Κορύβαντες”.

32. Η άποψη αυτή ενισχύεται από την πληροφορία του Ηροδότου ότι η μάχη της Ιμέρας δόθηκε την
ίδια μέρα με τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. O θάνατος του Γέλωνα δεν οδήγησε στην παρακμή του
κράτους του. Το 474 π.Χ. ο αδελφός και διάδοχός του Ιέρων νίκησε τους Ετρούσκους στην Κύμη
ανακτώντας τον έλεγχο των θαλάσσιων δρόμων βόρεια από τα στενά της Μεσσήνης, όπου από το
540 π.Χ. -μετά τη ναυμαχία της Αλαλίας- κυριαρχούσε ο ετρουσκικός στόλος.
Αμφορέας του Ζωγράφου του Κλεοφράδη με θέμα την αναχώρηση πολεμιστή (περ.490).

33. Οι συνέπειες των περσικών πολέμων
Ήδη πριν τα Μηδικά οι Έλληνες είχαν συνείδηση ότι απάρτιζαν μία εθνοπολιτιστική κοινότητα η
οποία διακρινόταν με σαφήνεια από τους βαρβάρους που την περιέβαλλαν. Η γλώσσα, η θρησκεία
και ο θεσμός των πόλεων αποτελούσαν τα συστατικά στοιχεία της διαφοροποίησης αυτής. Η
περσική εισβολή μπορεί να συνάσπισε τους Έλληνες σε μία προσπάθεια να προασπιστούν την
αυτονομία τους, αλλά δεν τους οδήγησε στη συγκρότηση ενός μόνιμου συνασπισμού. Η
συλλογική νίκη αποτέλεσε τμήμα του φαντασιακού κάθε πόλης.
Λέβητας μελανόμορφος με
θέμα στην πάνω ζώνη
μυθολογική μάχη Ελλήνων
και Τρώων και στην κάτω
ζώνη μάχη Ελλήνων και
Φρυγών (περ.550). Οι μάχες
μεταξύ του ελληνικού
κόσμου και της Ανατολής
(στην οποία περιελάμβαναν
και την Τροία στους
ιστορικούς χρόνους, λόγω
της κατάκτησής της από
ανατολικούς λαούς) ήταν
αγαπημένο θέμα της
αγγειογραφίας στην
ελληνική τέχνη της
αρχαιότητος.

34. Το γεγονός όμως ότι πολλοί Έλληνες είχαν
συνταχθεί με τους Πέρσες δημιούργησε
έναν επιπλέον παράγοντα διαίρεσης. Σε
κάθε περίπτωση η σύγκρουση
σηματοδότησε το τέλος της περιόδου
ωρίμανσης των ελληνικών πόλεων και την
ανάδειξη της Αθήνας και της Σπάρτης ως
ηγετικών δυνάμεων. Η έναρξη του
επιθετικού πολέμου, μετά τη ναυμαχία της
Μυκάλης, οδήγησε στην απελευθέρωση
των ιωνικών πόλεων, οι οποίες, ωστόσο,
μετατράπηκαν σε υποτελείς των Αθηναίων.
Η άρνηση των Σπαρτιατών να συνεχίσουν
τον πόλεμο εκφράζει την απροθυμία τους
να αναμειχθούν σε μακρινές επιχειρήσεις
και την απόφασή τους να σταθεροποιήσουν
την κυριαρχία τους στην ηπειρωτική
Ελλάδα, προβάλλοντας την ανάγκη
τιμωρίας των πόλεων που είχαν μηδίσει.

35. Η καταστροφή των Αθηνών από τον Ξέρξη συμβολικά κλείνει την αρχαϊκή περίοδο. Ο
ενταφιασμός των μισοκατεστραμμένων αναθημάτων στον αποθέτη της Ακροπόλεως δηλώνει το
τέλος των αξιών των αριστοκρατικών γενών που εξέφραζαν την ευσέβειά τους με την ανέγερση
αγαλμάτων κούρων και κορών. Η νίκη πάντως του ελληνικού ιδεώδους ενάντια στον ασιατικό
δεσποτισμό δημιουργεί ένα νέο σημείο αναφοράς για τις επόμενες γενιές. Τους μυθικούς βασιλείς,
που ύμνησε ο Όμηρος, υποκαθιστούν οι ανώνυμοι πολίτες που αντιμετώπισαν τους "χρυσοφόρους
Μήδους". Η ανάδειξη του ανθρώπου σε μέτρο των πραγμάτων θα ευνοήσει την ανάπτυξη του
Λόγου διαρρηγνύοντας για πρώτη φορά το πλέγμα της μυθικής παράδοσης.
Κύλικα του Όλτου με παράσταση Πέρση ή Σκύθη τοξότη (περ.510-490).

36. Πολιτειακές εξελίξεις
Όταν οι πόλεις εμφανίζονται στο ιστορικό προσκήνιο στα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ., η εξουσία
του άνακτος ή του «κυραννού» έχει ανατραπεί ή περιοριστεί από τους μεγάλους γαιοκτήμονες,
όπως διαφαίνεται και από τα έπη του Ομήρου. Αναφορές για τη μετάβαση από τη βασιλεία
στην εξουσία των ευπατριδών εμφανίζονται διάσπαρτες στα κείμενα των μεταγενέστερων
συγγραφέων.
Σπάραγμα πήλινου μελανόμορφου πίνακα της αρχαϊκής εποχής από
την αρχαία Κόρινθο στο οποίο αναγράφεται η λέξη FΑΝΑΚΤΙ (στον
βασιλιά, εννοώντας τον θεό Ποσειδώνα).

37. Στην Αθήνα για παράδειγμα εθρυλείτο ότι η αυτοθυσία του Κόδρου, για να μην αλωθεί η πόλη
από τους Δωριείς, οδήγησε στην κατάργηση της βασιλείας. Δεν είναι, ωστόσο, δυνατόν να
καθορίσουμε πότε επιτελέστηκε αυτή η αλλαγή, η οποία πραγματοποιήθηκε σε διαφορετική
χρονική στιγμή για την κάθε πόλη. Στις δωρικές πόλεις της Πελοποννήσου οι βασιλείς δήλωναν
ότι είναι απόγονοι των φυλετικών αρχηγών που, κατά την παράδοση, τις κατέλαβαν. Στη Σπάρτη
παρατηρήθηκε το μοναδικό φαινόμενο της διπλής βασιλείας, την οποία μοιράζονταν τα γένη των
Αγιαδών και των Ευρυποντιδών. Kαι εκεί, ωστόσο, η εξουσία τους περιοριζόταν από τη
Γερουσία, τους Eφόρους και την Απέλλα. Αντίθετα, στα ελληνικά φύλα του Βορρά -στους
Μακεδόνες και τους Ηπειρώτες- οι βασιλείς διατήρησαν ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση την εξουσία,
η οποία υπόκειτο μόνο στον έλεγχο της συνέλευσης του στρατού.
Γκραβούρα του 18ου αι. που απεικονίζει τα ερείπια της ακρόπολης των Μυκηνών. Οι
πολύχρυσος Μυκήνη του Ομήρου αποτελούσε ανάμνηση ήδη από τους αρχαϊκούς
χρόνους και τα ελάχιστα ορατά λείψανά της (Πύλη των Λεόντων) δεν επέτρεπαν στους
Δωριείς της Πελοποννήσου να τα τοποθετήσουν χρονολογικά. Η δωρική Πελοπόννησος
ήταν ένας ολότελα διαφορετικός κόσμος από εκείνον της Εποχής του Χαλκού.

38. Πριν την εμφάνιση της
οπλιτικής φάλαγγας οι
ευγενείς, των οποίων η ισχύς
στηριζόταν στην εκτροφή
ίππων, ως υπερασπιστές της
πόλης κατείχαν και τα πολιτικά
αξιώματα. Σε ορισμένες
περιπτώσεις μάλιστα ένα ή δύο
γένη -όπως οι Bακχιάδες στην
Κόρινθο, οι Ιπποβότες στη
Χαλκίδα και οι Ιππείς στην
Ερέτρια- μονοπωλούσαν την
εξουσία. Η μορφή αυτής της
αριστοκρατικής διακυβέρνησης
επιβίωσε στο θεσσαλικό Κοινό.
Χάλκινο αγαλμάτιο ιππέα
της αρχαϊκής εποχής από το
ιερό του Διός στη Δωδώνη
(μέσα 6ου αιώνα π.Χ.).

39. Η αλλαγή της πολεμικής τακτικής με την
εισαγωγή της οπλιτικής φάλαγγας, κατά τον 7ο
αιώνα, σε συνδυασμό με την αγροτική κρίση
μετέβαλε τα δεδομένα στο εσωτερικό των
πόλεων. Τις συγκρούσεις μεταξύ των ευγενών και
των κατώτερων κοινωνικών τάξεων ενέτειναν οι
αντιθέσεις ανάμεσα στα αριστοκρατικά γένη.
Συχνά, για να εκτονώσουν την κρίση, οι ευγενείς
ανέθεταν σε κάποιο πρόσωπο που έχαιρε γενικής
εκτίμησης τη μεσολάβηση και τη συγγραφή ενός
κώδικα νόμων. Σε κάποιες περιπτώσεις πάλι το
πρόσωπο αυτό αναδεικνυόταν σε άρχοντα με
απόλυτη εξουσία για περιορισμένο όμως χρονικό
διάστημα και έπαιρνε τον τίτλο του αισυμνήτη.
Αττικό μελανόμορφο αγγείο με
παράσταση Μεγαρίτη πεζοναύτη.
Το έμβλημα απαντάται στα
νομίσματα της πόλης. Πρώην
συλλογή Cavaldini.

40. Σε αρκετές πόλεις όπως στην Αθήνα, την
Κόρινθο, και τη Σάμο, οι κοινωνικές
συγκρούσεις ευνόησαν την άνοδο στην
εξουσία τυράννων με τη συχνή υποστήριξη
των μη προνομιούχων τάξεων. Η πτώση των
τυραννίδων, στα τέλη του 6ου αιώνα,
επανέφερε στην επιφάνεια τη διαμάχη των
ευγενών για τη νομή της εξουσίας. Στην
Αθήνα, ωστόσο, ο Κλεισθένης με την
υποστήριξη του δήμου προχώρησε σε
μεταρρυθμίσεις που για πρώτη φορά
παραχώρησαν ουσιαστική εξουσία στο λαό,
δημιουργώντας έτσι τη βάση της αθηναϊκής
Δημοκρατίας.
Ο κούρος της Κερατέας,
χαρακτηριστικό άγαλμα της αρχαϊκής
τέχνης κατά τον 6ο αι. Απεικονίζεται
γυμνός νέος άνδρας με προτεταμένο το
αριστερό πόδι.

41. Ορισμένα έθνη, τέλος, όπως οι Αιτωλοί, Ακαρνάνες και Λοκροί στην κεντρική Ελλάδα και οι
Αχαιοί, Αρκάδες και Ηλείοι στην Πελοπόννησο, λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους τους -όπως
αναφέρει και ο Θουκυδίδης για τους Αιτωλούς- συνέχισαν να ζουν κατά κώμας. Μετά τη
συγκρότηση των πόλεων τα φυλετικά κράτη, όταν δε διαλύθηκαν -όπως συνέβη με την ένωση των
ιωνικών πόλεων της Aττικής και της Eύβοιας κατά τον 8ο αιώνα π.Χ.- μετατράπηκαν σε κοινά με
κέντρο το ιερό του προστάτη θεού τους, όπως του Θερμίου Aπόλλωνα στην Αιτωλία.
Ο αρχαιολογικός χώρος του Θέρμου Αιτωλίας, ο σημαντικότερος χώρος για το
πολυπληθές φύλο των Αιτωλών ως το τέλος των ελληνιστικών χρόνων.

42. Αθήνα – Εισαγωγή
Στα τέλη ήδη του 8ου αιώνα π.Χ.
πρέπει να είχε πραγματοποιηθεί ο
αποδιδόμενος στο Θησέα
συνοικισμός, η πολιτική δηλαδή
ενοποίηση των πόλεων της Αττικής.
Κατά τους Ατθιδογράφους, ο
κοδρίδης ’καστος παραιτήθηκε από
τη βασιλεία έναντι του αξιώματος
του ισόβιου άρχοντα. H ισόβια
θητεία έγινε όμως δεκαετής στα μέσα
του 8ου αιώνα π.Χ., ενώ ο κατάλογος
των ετήσιων πλέον αρχόντων της
Aττικής ξεκινάει με τον Κρέοντα το
682/1 π.Χ.
Λεπτομέρεια από αμφορέα του Άμασι (520-500 π.Χ.). Σύμφωνα με το μύθο οι δύο θεοί –
Αθηνά και Ποσειδών – συναγωνίστηκαν για την κυριότητα της πόλης του Θησέα και η
νικήτρια Αθηνά έδωσε το όνομά της στην ένδοξη πόλη. Ας σημειωθεί πως ο περίφημος
αγγειογράφος Άμασις υπογράφει το έργο του.

43. H εξουσία, σύμφωνα με την παράδοση, αρχικά
κατανεμήθηκε ανάμεσα στους εννέα άρχοντες με
ενιαύσια θητεία -το βασιλέα, τον επώνυμο
άρχοντα, τον πολέμαρχο και τους έξι θεσμοθέτες-
και στον Άρειο Πάγο, στον οποίο συμμετείχαν διά
βίου οι παλαιοί άρχοντες. O πληθυσμός χωριζόταν
σε τέσσερις φυλές, που έφεραν τα ονόματα των
γιών του Ίωνα, -Γελέοντες, Αιγικορείς, Αργαδείς
και Όπλητες- και κάθε φυλή με τη σειρά της
χωριζόταν σε τρεις τριττύες. Ο Πλούταρχος
αποδίδει στο Θησέα το χωρισμό του πληθυσμού σε
τρεις τάξεις, στους Ευπατρίδες, τους Γεωμόρους
και τους Δημιουργούς, από τους οποίους πολιτικά
δικαιώματα είχαν μόνο οι Ευπατρίδες.
.
Ο Θησέας καταβάλει τον Μινώταυρο σε
παράσταση μελανόμορφου αττικού αμφορέα
του 6ου αι.. Ο μεγάλος αθηναίος ήρωας
τιμήθηκε με πολλούς τρόπους από τους
συμπατριώτες του και μάλιστα, μεταγενέστερα,
του αποδόθηκαν πολλές καινοτομίες στην
αθηναϊκή πολιτεία.

44. Aπό τα πολιτικά γεγονότα του 7ου αιώνα π.Χ. οι
μεταγενέστεροι ιστορικοί αναφέρονται μόνο στο
Kυλώνειο Άγος, ίσως, γιατί αυτό συνδεόταν με την
οικογένεια των Aλκμαιωνιδών. Γύρω στο 630 π.Χ. ο
Κύλων, ολυμπιονίκης και μέλος των ευπατριδών,
προσπάθησε με την υποστήριξη του πεθερού του Θεαγένη,
τυράννου των Μεγάρων, να καταλάβει την Ακρόπολη.
Μετά από πολιορκία αρκετών ημερών ο Κύλων και ο
αδελφός του διέφυγαν, ενώ οι υπόλοιποι συνωμότες
κατέφυγαν ως ικέτες στο βωμό της Αθηνάς Πολιάδας, τον
οποίο ωστόσο εγκατέλειψαν με την υπόσχεση ότι θα
εισαχθούν σε δίκη. Oι πολιορκητές όμως τους φόνευσαν.
Με παρέμβαση του Σόλωνα, κατά την παράδοση, ο
επώνυμος άρχων Αλκμαιωνίδης Μεγακλής δέχτηκε να
δικαστεί για το φόνο. Οι Αλκμαιωνίδες εξορίστηκαν, ενώ
κλήθηκε ο Eπιμενίδης ο Kρης, για να καθάρει την πόλη
από το άγος. Τόσο το πραξικόπημα του Κύλωνα, όσο και
η εξορία των Αλκμαιωνιδών αποδίδονται από ορισμένους
ιστορικούς στις αντιθέσεις μεταξύ των αριστοκρατικών
γενών, στα τέλη του 7ου αιώνα.
Πρωτοαττικός αμφορέας από την Ελευσίνα, δεύτερο τέταρτο
του 7ου αι. π.Χ. Ελευσίνα, Αρχαιολογικό Μουσείο.

45. Tο 621 π.Χ., ίσως, για να κερδίσουν τη λαϊκή υποστήριξη, οι ευπατρίδες αναθέτουν στο Δράκοντα
να συντάξει νόμους. Το πολίτευμα που ο Αριστοτέλης αποδίδει στο Δράκοντα, μάλλον πρέπει να
συντάχτηκε από τους ολιγαρχικούς το 411 π.Χ., οι οποίοι όμως ανήγαγαν τις ρυθμίσεις τους στον
αρχαϊκό νομοθέτη. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ο Δράκων παραχώρησε πολιτικά δικαιώματα
στους οπλίτες. Ο μόνος νόμος του, όμως, που παρέμεινε σε ισχύ και κατά την Κλασική περίοδο,
και μπορεί να του αποδοθεί με σχετική βεβαιότητα, αφορά την ανθρωποκτονία
Στον βραχώδη
λόφο που
ονομάστηκε
Άρειος Πάγος
και βρίσκεται
κάτω από τον
Ιερό Βράχο
συγκεντρώνοντα
ν οι Αθηναίοι
την εποχή του
Δράκοντα για να
συζητήσουν
υποθέσεις της
πόλης.

46. Μετά την κατάργηση της βασιλείας στην Αθήνα, κατά το τέλος της Γεωμετρικής περιόδου,
ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των αριστοκρατικών γενών για τη νομή της εξουσίας. Στα
τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. η εσωτερική κρίση, την οποία προκάλεσε το ζήτημα των αγροτικών
χρεών και των ακτημόνων χωρικών, βοήθησε να γίνουν οι ζυμώσεις που οδήγησαν στη
σύνταξη των νόμων του Δράκοντα και του Σόλωνα. Τα δικαιώματα των ευπατριδών
σταδιακά περιορίστηκαν και κριτήριο για τη συμμετοχή στα δημόσια αξιώματα έγινε πλέον
το μέγεθος της περιουσίας και όχι η καταγωγή.
Η απήχηση της προσωπικότητας του Σόλωνα ήταν τεράστια ακόμη και κατά το
μεσαίωνα. Εδώ ο μεγάλος αθηναίος σοφός εικονίζεται να συνομιλεί με μαθητές του
σε ένα ισλαμικό εικονογραφημένο χειρόγραφο του 13ου αι. μ.Χ.

47. Στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. η Αθήνα συμμετείχε
στον Α' Ιερό πόλεμο και έγινε μέλος της δελφικής
Αμφικτιονίας. Την ίδια εποχή βρέθηκε σε διαμάχη
με τη Mυτιλήνη με αφορμή την πόλη του Σιγείου
και με τα Μέγαρα για την κατοχή της Σαλαμίνας.
Με το τελευταίο ζήτημα σχετίζεται και η πρώτη
μνεία του Σόλωνα στα δημόσια πράγματα. Κατά την
παράδοση, με τις ελεγείες του ο Σόλων εμψύχωσε
τους Αθηναίους και τους οδήγησε στην κατάληψη
του νησιού.
Καλλιτεχνική αναπαράσταση αθηναίου οπλίτη του
6ου αι. Χαρακτηριστικά για τον οπλισμό της
εποχής είναι η στρογγυλή ασπίδα Όπλον, το
μακρύ δόρυ και ο χάλκινος κωδωνόσχημος
θώρακας σε συνδυασμό με κλειστό κράνος
κορινθιακού τύπου. Ο στρατός των Αθηναίων
μπορεί να μην έχαιρε της φήμης των αντίστοιχων
της Πελοποννήσου, όμως στους Μηδικούς
Πολέμους απέδειξε τη μεγάλη αξία του και έφτασε
σε φήμη τους εν Ελλάδι αντιπάλους του.

48. Η κατάληψη της εξουσίας από τον Πεισίστρατο στα μέσα
του 6ου
αι. ευνόησε τους αγρότες και τους βιοτέχνες
δημιουργώντας τις προϋποθέσεις, ώστε μετά την κατάλυση
της τυραννίδας ο δήμος να διεκδικήσει -και με τις
μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη να επιτύχει- την ουσιαστική
συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων και την εγκαθίδρυση
του δημοκρατικού πολιτεύματος. Πάντως σε αντίθεση με
τους αντιπαθείς και τυραννικούς γιους του, Ιππία και
Ίππαρχο, ο Πεισίστρατος ήταν αρκετά δημοφιλής και
αγαπητός σε πολλούς Αθηναίους, κυρίως λόγω της μεγάλης
σημασίας που έδωσε στον εξωραϊσμό της πόλης και την
άνοδο του πνευματικού και βιοτικού επιπέδου της επί 30
χρόνια.
Αριστουργηματικό γλυπτό Κόρης από την Ακρόπολη των
Αθηνών το οποί χρονολογείται γύρω στα 510 π.Χ., στο
τέλος δηλαδή της εποχής των Πεισιστρατιδών και στην
αυγή της Δημοκρατίας.

49. Ο Σόλων εκλέχτηκε επώνυμος άρχων το 594/3 π.Χ.,
και συγχρόνως διαλλακτής με αποστολή να
μεσολαβήσει στην αγροτική κρίση, που έφερε σε
αντιπαράθεση τους ευπατρίδες μεγαλογαιοκτήμονες
με τους μικρούς καλλιεργητές. Με τη σεισάχθεια
απάλλαξε τους αγρότες από τα χρέη τους και
απελευθέρωσε όσους είχαν γίνει εκτήμοροι, ή είχαν
πουληθεί ως δούλοι μακριά από την Αθήνα.
Εισήγαγε επίσης το τιμοκρατικό σύστημα,
χωρίζοντας τους πολίτες σε τέσσερις τάξεις ανάλογα
με το εισόδημά τους. Δικαίωμα συμμετοχής στα
αξιώματα είχαν μόνο τα μέλη των τριών πρώτων
τάξεων. Για τους εννέα άρχοντες κάθε μία απο τις
τέσσερις φυλές υποδείκνυε με κλήρο δέκα
υποψήφιους και στη συνέχεια γινόταν μεταξύ αυτών
κλήρωση με κουκιά.
Ιστορική αναπαράσταση αρχαίου οπλίτη της πόλης των Αθηνών από τον Σύλλογο
ιστορικών αναπαραστάσεων «Κορύβαντες». Ο οπλίτης διαθέτει ασπίδα με επίσημα
το κεφάλι του ταύρου του Μαραθώνα τον οποίο σκότωσε ο μεγάλος ήρωας της
Αθήνας Θησεύς.

50. Του αποδίδεται, επίσης, από τον Αριστοτέλη η ίδρυση της Βουλής των 400, όπου συμμετείχαν
εκατό μέλη από την κάθε φυλή, με δικαιοδοσία να ετοιμάζει τα προβουλεύματα που
παρουσιάζονταν στην Εκκλησία του δήμου. Ο Άρειος Πάγος παρέμεινε υπεύθυνος για την τήρηση
των νόμων και τον έλεγχο του πολιτεύματος, και την εκδίκαση όσων αποπειράθηκαν να
καταλύσουν το πολίτευμα. Ίδρυσε ακόμα το δικαστήριο της Hλιαίας, όπου είχαν δικαίωμα να
συμμετάσχουν ακόμα και οι θύτες. Όρισε επιπλέον ότι, όποιος σε περίπτωση στάσης δεν έπαιρνε
το μέρος κάποιας παράταξης, έχανε τα πολιτικά του δικαιώματα.
Μελανόμορφος δίνος
(αγγείο οίνου). 570-
560 π.Χ. Πηλός.
Φερώνυμο έργο του
Ζωγράφου της
Ακρόπολης 606.

51. Ορισμένοι νεότεροι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι οι
πολιτειακές μεταβολές που αποδίδει ο Αριστοτέλης
στο Σόλωνα αποτελούν προβολές θεσμών του 4ου
αιώνα π.Χ. και περιορίζουν τη συμβολή του στη
ρύθμιση των αγροτικών χρεών. Ο ίδιος ο Σόλων στα
ποιήματά του αναφέρει ότι προσπάθησε να βρει τη
μέση οδό στις διεκδικήσεις των αγροτών για
αναδασμό και στον έλεγχο της απληστίας των
ισχυρών, και περηφανεύεται, που δεν εκμεταλλεύτηκε
τη θέση του, για να γίνει τύραννος, και να επιβάλει με
τη βία τα μέτρα που θεωρούσε σωστά.
Λέβητας του Σοφίλου, γύρω στο 580 π.Χ.
Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο.

52. Η μεταρρύθμιση του Σόλωνα δεν πέτυχε μακροπρόθεσμα να επιλύσει τις διαφορές και να
συμβιβάσει τα συμφέροντα των διάφορων κοινωνικών ομάδων. Το 560 π.Χ. τα αθηναϊκά γένη
χωρίζονταν σε τρεις παρατάξεις ανάλογα με τον τόπο καταγωγής τους: τους Πεδιαίους, τους
Παραλίους και τους Διακρίους με επικεφαλής τους αντίστοιχα τον Ετεοβουτάδη Λυκούργο, τον
Αλκμαιωνίδη Μεγακλή και τον Πεισίστρατο.
Κύλιξ της ομάδας της Σιάνας (περ.525-500).

53. Ο τελευταίος ως πολέμαρχος
ηγήθηκε του πολέμου κατά των
Μεγαρέων. Κατηγορώντας όμως
τους πολιτικούς αντιπάλους του για
επίθεση, κατάφερε να πάρει την
άδεια να συγκροτήσει ένα σώμα
τριακοσίων ροπαλοφόρων, με τους
οποίους κατέλαβε την Ακρόπολη. Η
πρώτη περίοδος της τυραννίδας του
διήρκεσε έξι χρόνια. Ανακατέλαβε,
ωστόσο, την εξουσία έντεκα χρόνια
αργότερα με την υποστήριξη των
Αλκμαιωνιδών. Αφού κυβέρνησε
για αρκετά χρόνια εξορίστηκε για
δεύτερη φορά, επειδή ήρθε σε
σύγκρουση με τους Αλκμαιωνίδες.
Αφού συνέλεξε εισφορές από την
Ερέτρια, τη Θήβα και την περιοχή
του Παγγαίου, συγκρότησε ένα
σώμα μισθοφόρων, αποβιβάστηκε
στο Μαραθώνα το 546 περίπου π.Χ.
και νίκησε τους αντιπάλους του στη
μάχη της Παλλήνης.
Ανάγλυφη αναπαράσταση σε τερακόττα, δύο οπλιτών σε
πορεία, από το μουσείο του Λούβρου (600-550 π.Χ).

54. Κατά τον Αριστοτέλη, ακολούθησε
μετριοπαθή πολιτική. Eξόρισε προσωρινά
τους πολιτικούς του αντιπάλους, μεταξύ των
οποίων και τους Αλκμαιωνίδες, αλλά δεν
κατάσχεσε τα κτήματά τους. Ίσως να
προχώρησε και στον αναδασμό της γης, το
σίγουρο είναι πάντως ότι χορήγησε άτοκα
δάνεια στους μικρούς καλλιεργητές.
Επιπλέον συγκρότησε τα δικαστήρια των
δήμων, για να διευκολύνει τους κατοίκους
της υπαίθρου, και να περιορίσει την δύναμη
των ευπατριδών, ή, κατά τον Αριστοτέλη,
γιατί η συγκέντρωση των πολιτών στην
Αθήνα θα μπορούσε να αποτελέσει απειλή
για την εξουσία του.
Ο κούρος που βρέθηκε στον αρχαίο δήμο
της Μερέντας, δηλ. στο σημερινό Κορωπί
και χρονολογείται στα 540 π.Χ.

55. Έκοψε τα πρώτα αθηναϊκά νομίσματα και υποστήριξε την ανάπτυξη του εμπορίου και της
βιοτεχνίας. Οι διπλωματικές ικανότητές του διαφάνηκαν στην επιτυχία του να αποκτήσει τον
έλεγχο της Xερσονήσου στον Eλλήσποντο, η οποία έλεγχε την οδό προς τις -ζωτικής σημασίας
για την Αθήνα- σιτοπαραγωγούς περιοχές της Σκυθίας. Συγχρόνως στο συμβολικό επίπεδο, με την
εισαγωγή της λατρείας του Διονύσου, την ανοικοδόμηση του Παρθενώνα και τη λαμπρότητα του
εορτασμού των Μεγάλων Παναθηναίων, συνέβαλε στη ταύτιση των κατοίκων της υπαίθρου με
την αθηναϊκή πολιτεία και τη μείωση της σημασίας των τοπικών λατρειών, οι οποίες ήταν υπό την
εποπτεία των αριστοκρατικών γενών.
Παναθηναϊκός Αμφορεύς 530 π.Χ.

56. Μετά το θάνατο του Πεισιστράτου τον
διαδέχθηκαν οι δύο γιοι του, ο Ιππίας και
ο Ίππαρχος που δολοφονήθηκε το 514
π.Χ. από τον Αρμόδιο και τον
Αριστογείτονα. Η δολοφονία αυτή, της
οποίας τα κίνητρα παραμένουν
αμφιλεγόμενα, δεν είχε ως αποτέλεσμα
την άμεση πτώση της τυραννίδας, η οποία
επιτεύχθηκε με την παρέμβαση της
Σπάρτης. Το 510 π.Χ. ο βασιλιάς της
Σπάρτης Κλεομένης επιτέθηκε στην
Αθήνα, μετά από προτροπή των
Αλκμαιωνιδών, και εξεδίωξε τον Ιππία.
Ψυκτήρας του Ζωγράφου του
Αντιμένη με θέμα αναχώρηση
πολεμιστή (525 π.Χ.).

57. Η εκδίωξη των Πεισιστρατιδών
από την εξουσία επανέφερε στο
προσκήνιο τις αντιθέσεις μεταξύ
των αριστοκρατών, εκφραστές
των οποίων ήταν από τη μία
πλευρά ο Ισαγόρας και από την
άλλη όσοι υποστήριζαν τη
διεύρυνση των εξουσιών του
δήμου με επικεφαλής τους τον
Αλκμαιωνίδη Κλεισθένη. Το
508-7 π.Χ., και ενώ άρχοντας
της Αθήνας ήταν ο Ισαγόρας, ο
Κλεισθένης κατόρθωσε να
ψηφιστούν η αντικατάσταση
των τεσσάρων φυλών της
Αττικής από δέκα νέες και η
αύξηση των μελών της Βουλής
από 400 σε 500.
Καλλιτεχνική
αναπαράσταση του
θησαυρού των Αθηναίων
στους Δελφούς όπως θα
έδειχνε στα τέλη του 6ου αι.

58. Κάθε φυλή απαρτίστηκε από
τρεις τριττύες: μία από το
Άστυ, μία από τα Μεσόγεια
και μία από την Παραλία.
Κάθε τριττύς με τη σειρά της
περιελάμβανε έναν ή
περισσότερους δήμους. H
αναδιοργάνωση του χώρου της
πόλης αποσκοπούσε να
ανατρέψει την παλαιά
διάκριση των πολιτών σε
ομάδες ανάλογα με την
περιοχή που κατοικούσαν,
καθώς και να υπονομεύσει την
πολιτική επιρροή των γενών.
Στο εξής οι πολίτες έπαιρναν
τα ονόματά τους από το δήμο
της καταγωγής τους,
καταργώντας έτσι τη διάκριση
μεταξύ παλαιών Αθηναίων και
νεοπολιτών.

59. Από την κάθε φυλή κληρώνονταν κάθε έτος πενήντα
βουλευτές, οι οποίοι πρυτάνευαν το ένα δέκατο του
χρόνου, σύμφωνα με το νέο πολιτικό ημερολόγιο. Η
Βουλή ετοίμαζε τα προβουλεύματα των νόμων, οι οποίοι
θα υποβάλλονταν στην Εκκλησία του δήμου. Ίσως για
πρώτη φορά ορίστηκε να συγκαλείται η Εκκλησία σε
τακτά χρονικά διαστήματα. Για να αποτρέψει εξάλλου
νέες απόπειρες επιβολής τυραννίδας, υποστηρίζεται από
ορισμένους μελετητές ότι όρισε το μέτρο του
οστρακισμού.
Κόρη του γλύπτη Αντήνορα από την Ακρόπολη της
Αθήνας, γύρω στο 520 π.Χ. Αθήνα, Μουσείο
Ακροπόλεως.

60. Ο Ισαγόρας επικαλούμενος το Κυλώνειο άγος
ζήτησε την παρέμβαση του βασιλιά της
Σπάρτης Κλεομένη. Ο Κλεισθένης
αναγκάστηκε τότε να εγκαταλείψει την Αθήνα,
και συγχρόνως εξορίστηκαν επτακόσιες
αθηναϊκές οικογένειες ως εναγείς. Η Βουλή,
ωστόσο, αντιστάθηκε στην κατάργηση των
μεταρρυθμίσεων και ο δήμος πολιόρκησε τη
σπαρτιατική δύναμη στην Ακρόπολη. Ύστερα
από δύο μέρες, και κατόπιν συμφωνίας, οι
Σπαρτιάτες εγκατέλειψαν την Αθήνα και οι
οπαδοί του Ισαγόρα εκτελέστηκαν. Ο
Κλεισθένης επέστρεψε, δε διατήρησε όμως την
εξουσία, αλλά παρέμεινε απλώς "προστάτης
του Δήμου". Ο Κλεομένης στο μεταξύ
συγκέντρωσε μία ισχυρή δύναμη και προήλασε
μέχρι την Ελευσίνα, ενώ ταυτόχρονα
επιτέθηκαν οι Βοιωτοί και οι Χαλκιδείς. Η
διαφωνία, ωστόσο, μεταξύ των δύο βασιλέων
της Σπάρτης οδήγησε στη διάλυση του
στρατεύματος.
Αττικός μελανόμορφος αμφορέας με το
αγαπημένο θέμα της αναχώρησης του
πολεμιστή. (550-500 π.Χ.).

61. Οι Αθηναίοι τότε αποφασισμένοι να εκδικηθούν
αποβιβάστηκαν στην Εύβοια, αφού νίκησαν τους
Βοιωτούς, και επιτέθηκαν στους Χαλκιδείς. Μετά τη νίκη
τους μοίρασαν τα κτήματα των ευγενών Χαλκιδέων σε
τέσσερις χιλιάδες Αθηναίους. Αυτοί αποτέλεσαν τους
πρώτους κληρούχους, αφού παρά τη μετεγκατάστασή
τους διατήρησαν τα πολιτικά τους δικαιώματα. Κατά τον
Ηρόδοτο, η επικράτηση των Αθηναίων συνδέεται άμεσα
με την καθιέρωση από τον Κλεισθένη της ισηγορίας, της
ελευθερίας δηλαδή του λόγου στην Εκκλησία του δήμου.
Κάθε οπλίτης πλέον πολεμούσε με περισσότερο σθένος,
γιατί αισθανόταν ότι η συλλογική νίκη εξυπηρετούσε και
το προσωπικό του συμφέρον.
Επιτύμβια στήλη του Αριστίωνα από τη Βελανιδέζα της
Αττικής, γύρω στο 510 π.Χ. Αθήνα, Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο.

62. Δυο σπουδαίες προσωπικότητες του τέλους των
αρχαϊκών χρόνων και της αρχής των κλασικών:
Ο Μιλτιάδης
Η οικογένεια του αθηναίου Μιλτιάδη είχε
ιδιαίτερους δεσμούς με τη Θράκη. Στα πλαίσια
της πολιτικής ελέγχου του Ελλησπόντου που
εφάρμοσε ο Πεισίστρατος, ο θείος του ο
Μιλτιάδης ο πρεσβύτερος είχε καταλάβει τη
θρακική χερσόνησο, όπου και έγινε τύραννος. Ο
Μιλτιάδης εκλέχτηκε για πρώτη φορά άρχων στην
Αθήνα το 524 π.Χ. Μετά το θάνατο του αδελφού
του Στησαγόρα έγινε τύραννος της χερσονήσου
και παντρεύτηκε την κόρη του θράκα ηγεμόνα
Ολόρου.
Μελανόμορφος αμφορέας του αθηναίου
αγγειογράφου Εξηκία, γύρω στο 530 π.Χ.: Οι
Διόσκουροι, ο Τυνδάρεως και η Λήδα.
Βατικανό, Museo Gregoriano Etrusco.

63. Κατέλαβε τη Λήμνο, την οποία παρέδωσε
στους Αθηναίους. Κατά την εκστρατεία
του Δαρείου εναντίον των Σκυθών, ο
Μιλτιάδης σχεδίασε την καταστροφή της
γέφυρας των Περσών στο Δούναβη, για να
αποκόψει το στρατό του Δαρείου, και να
ευνοήσει την εξέγερση των ιωνικών
πόλεων. Η αποκάλυψη όμως των σχεδίων
του από τον Ιστιαίο, τύραννο της
Μιλήτου, και η κατάπνιξη της Ιωνικής
επανάστασης τον ανάγκασαν να
καταφύγει στην Αθήνα. Εκεί δικάστηκε
ως τύραννος, αλλά αθωώθηκε.
Προτομή του Μιλτιάδη. Ρωμαϊκό
αντίγραφο ελληνικού πρωτοτύπου.

64. Όταν ο Δαρείος επιτέθηκε στην Αθήνα το 490 π.Χ., ο Μιλτιάδης τέθηκε επικεφαλής των
δυνάμεων των Αθηναίων και των Πλαταιέων. Το σχέδιο του Μιλτιάδη οδήγησε στη νίκη των
Ελλήνων. Μετά τη μάχη του Μαραθώνα εκτίμησε ότι θα έπρεπε να εκκαθαριστούν οι Κυκλάδες
από τις περσικές φρουρές και από τους μηδίζοντες. Στη διάρκεια όμως των σχετικών
επιχειρήσεων, λίγα χρόνια αργότερα, σκοτώθηκε κατά την αποτυχημένη εκστρατεία εναντίον της
Πάρου. Οι Αθηναίοι μάλιστα τον καταδίκασαν σε καταβολή προστίμου πενήντα ταλάντων, γιατί
παρέσυρε την Αθήνα σε "άδικη" επίθεση.
Η ταφή του
Μιλτιάδη.
Πίνακας του
Jean-
François-
Pierre
Peyron
(1782).

65. Ο Θεμιστοκλής
O Θεμιστοκλής γεννήθηκε περίπου το 525
π.Χ. Ο πατέρας του ο Νεοκλής ανήκε στην
οικογένεια των Λυκομηδών. Η μητέρα του
όμως πιθανολογείται ότι ήταν θρακικής ή
καρικής καταγωγής. Θεωρούνταν γι' αυτό
νόθος και σύχναζε ως έφηβος στο γυμνάσιο
του Κυνόσαργους. Μετά την Ιωνική
επανάσταση ο Θεμιστοκλής πρότεινε τη
μεταφορά του λιμανιού από το Φάληρο στον
Πειραιά και τη μετέπειτα οχύρωσή του. Μετά
τη μάχη του Μαραθώνα, το 490 π.Χ., ο
Θεμιστοκλής πίστευε ότι ο περσικός κίνδυνος
δεν αποσοβήθηκε. Πέτυχε έτσι με τα έσοδα
μίας νέας φλέβας αργύρου από τα ορυχεία του
Λαυρίου να ναυπηγηθεί ο αθηναϊκός στόλος.
Προτομή του Θεμιστοκλέους από τη
ρωμαϊκή εποχή.

66. Στο σχέδιο του αυτό βρήκε ενάντιους τους αριστοκρατικούς, οι οποίοι δεν επιθυμούσαν την
παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων στους θύτες και τους μετοίκους που θα επάνδρωναν τα πλοία.
Στα πλαίσια ίσως αυτής της αντιπαράθεσης προκάλεσε τον οστρακισμό του Αριστείδη και του
Ξανθίππου. Κατά την εισβολή του 480 π.Χ. είχε εκλεγεί στρατηγός των Αθηναίων και επέβαλε στους
Πελοποννήσιους, μετά την εκκένωση των Αθηνών, να δοθεί η μάχη στη Σαλαμίνα. Την παραμονή της
μάχης έστειλε το δούλο του Σίκινο να ειδοποιήσει τον πέρση ναύαρχο ότι ο ελληνικός στόλος ήταν
έτοιμος να εγκαταλείψει το στενό. Οι Πέρσες απέκλεισαν τις διόδους αναγκάζοντας τους Έλληνες να
δώσουν τη μάχη επιτόπου.
Ο θεός των αρχαίων Περσών Αχούρα Μάσδα πάνω στο σύμβολό του.
Ανάγλυφο στην Περσέπολη, την αρχαία πρωτεύουσα της Περσίας.

67. Μετά τη νίκη των Ελλήνων, για να επισπεύσει τη φυγή του Ξέρξη, τού έστειλε κατά την παράδοση νέο
μήνυμα ότι οι Έλληνες σκόπευαν να καταστρέψουν τις γέφυρες του Ελλησπόντου, ώστε να τον
αποκλείσουν στην Ελλάδα. H στάση του αυτή δημιούργησε την υπόνοια ότι ίσως μήδισε. Μετά το
τέλος του πολέμου συμβούλευσε τους Αθηναίους να τειχίσουν την πόλη τους. Επειδή όμως οι
Σπαρτιάτες αντιτίθεντο στην προοπτική αυτή, μετέβη ο ίδιος στη Σπάρτη για τις διαπραγματεύσεις,
έχοντας δώσει προηγουμένως εντολή στους Αθηναίους να οικοδομήσουν τα τείχη κατά την απουσία
του. Το τέχνασμα πέτυχε, είχε όμως ως συνέπεια να καταστεί ο Θεμιστοκλής αντιπαθής στη Σπάρτη.
Αμφορέας ψευδοπαναθηναϊκός. Περίπου 480 -470 π.Χ.

68. Το 471 π.Χ. οι αριστοκρατικοί κατάφεραν
να οστρακιστεί. Κατέφυγε στην Ήπειρο,
στο Άργος και από εκεί έπειτα στη Μικρά
Ασία, όταν με υποκίνηση των Σπαρτιατών
καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο ως
συνένοχος του Παυσανία. Ο βασιλιάς των
Περσών Αρταξέρξης τού παραχώρησε
τρεις πόλεις, τη Μαγνησία του
Μαιάνδρου, τη Λάμψακο και τη Μυούντα,
ως ανταμοιβή για τη "βοήθεια" που είχε
προσφέρει στον πατέρα του. Πέθανε το
459 π.Χ. στη Μαγνησία. Κατά τον
Πλούταρχο όμως αυτοκτόνησε, όταν ο
Αρταξέρξης του ζήτησε να συμμετάσχει σε
εκστρατεία εναντίον των Ελλήνων.
Ο Θεμιστοκλής, καταδιωκόμενος από
Αθηναίους και Σπαρτιάτες, ζητά
προστασία στην αυλή του Βασιλιά
Άδμητου, κρατώντας στην αγκαλιά
του το γιό του βασιλιά, καθ υπόδειξιν
της Φθίας. Έργο του Πιερ Ζοζέφ
Φρανσουά, 1832.

69. Η Μακεδονία
Οι Μακεδόνες μέχρι τον 6ο αιώνα π.Χ. αποτελούσαν μία ομάδα ποιμενικών
εθνών. Επικεφαλής τους ήταν ο βασιλιάς από το γένος των Αργεαδών. Κατά
την τοπική παράδοση, τα μέλη του γένους αυτού κατάγονταν από τον
Αργέα, γιο του Μακεδόνα, που είχε αδελφούς τον Πίερο, τον Άμαθο και το
Βρούσι. Οι Αργεάδες μετανάστευσαν στην Ημαθία από το 'Aργος Ορεστικό
κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. Όμως οι ίδιοι υποστήριζαν ότι κατάγονται από τον
Ηρακλείδη Τήμενο, βασιλιά του Άργους.
Πάνω: Νόμισμα της μακεδονικής αποικίας των Ερετριέων
Μεθώνης. Η μακεδονική γη είχε δεχθεί πολλούς αποίκους από τη
νότιο Ελλάδα κατά τους αρχαϊκούς χρόνους.
Δεξιά: Γυναικεία ταφή, γνωστή ως «Δέσποινα των Αιγών».
Νεκρόπολη των Μακεδόνων βασιλέων στις Αιγές. Τέλη 6ου/αρχές
5ου αι. π.Χ. Μουσείο βασιλικών τάφων Αιγών.

70. Την ίδια περίοδο, την 'Aνω -σημερινή δυτική- Μακεδονία κατοικούσαν τα συγγενή προς τους
ηπειρώτες Μολοσσούς φύλα των Πελαγόνων, Λυγκηστών, Ορεστών και Ελιμιωτών. Στα τέλη του
6ου αιώνα, οι Μακεδόνες μετά την υποταγή τους στους Πέρσες επέβαλαν την κυριαρχία τους στα
έθνη της Άνω Μακεδονίας, τα οποία ωστόσο διατήρησαν τους βασιλικούς οίκους τους και την
εσωτερική τους αυτονομία.

71. Οι πληροφορίες που έχουμε για τους πρώιμους χρόνους της μακεδονικής ιστορίας είναι διάσπαρτες
και η ανασύνθεση της πολιτειακής οργάνωσης της Μακεδονίας στηρίζεται σε μεταγενέστερες
μαρτυρίες. Ο βασιλιάς, αρχικά αιρετός αρχηγός της πατριάς των ποιμένων, συγκέντρωσε, μετά τη
μόνιμη εγκατάσταση των Μακεδόνων, την πολιτική, στρατιωτική και θρησκευτική εξουσία. Η
εξουσία αυτή, ωστόσο, ελεγχόταν από τη συγκέντρωση του στρατού ("το κοινόν των Μακεδόνων
πλήθος"). Η συνέλευση είχε τη δικαιοδοσία να εκλέγει και να καθαιρεί τον βασιλιά και να εκδικάζει
τις υποθέσεις προδοσίας. Στην Άνω Μακεδονία αναφέρεται η συνέλευση των "Πελιγάνων", των
αρχηγών των μικρότερων εθνών.
Αμφορέας του Ζωγράφου του Μονάχου 1379 με θέμα τον ηράκλειο άθλο του Γηρυόνη (520). Οι
Μακεδόνες βασιλείς ανάγουν την καταγωγή τους στον μεγάλο πανελλήνιο Ήρωα.

72. Σταδιακά, κατά τον 6ο αιώνα π.Χ.,
στην Κάτω Μακεδονία
δημιουργήθηκαν πόλεις, οι οποίες
όμως δε διέθεταν την αυτονομία των
πόλεων κρατών της νότιας Ελλάδας. Η
βασιλική εξουσία ισχυροποιήθηκε
ιδιαίτερα κατά τη βασιλεία του
Αλεξάνδρου Α' του Φιλέλληνα.
Εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι η
Μακεδονία αποτελούσε το πέρασμα
στη νότια Ελλάδα, πέτυχε την
επέκταση του βασιλείου του, στην
περιοχή μεταξύ των ποταμών Αξιού
και Στρυμόνα. Αποκτώντας τότε την
κυριότητα των ορυχείων χρυσού της
περιοχής έκοψε τα πρώτα νομίσματα,
αντιγράφοντας τον τύπο των ντόπιων
Θρακών Βισαλτών.
Αμφορέας με θέμα την ενθρόνιση
βασιλιά (περ.530).

73. Η περίοδος αυτή σηματοδοτεί τη
σταδιακή ενίσχυση των επαφών με τη
νότια Ελλάδα. Παρά τη συμμετοχή
όμως του ίδιου του Αλεξάνδρου στους
Ολυμπιακούς Αγώνες, η Μακεδονία
-λόγω της αρχαϊκής κοινωνικής της
οργάνωσης- παρέμεινε ως τα μέσα
του 4ου αιώνα π.Χ. στο περιθώριο του
ελληνικού κόσμου.
Χρυσή μάσκα, Δυτικό
Νεκροταφείο Αρχοντικού
Πέλλας. Περίπου 540 π.Χ..
Στους αρχαϊκούς μακεδονικούς
τάφους έχουν ανευρεθεί
αρκετές χρυσές νεκρικές
προσωπίδες που θυμίζουν
αρκετά το αντίστοιχο
μυκηναϊκό έθιμο των νεκρικών
προσωπείων.

74. Η Θεσσαλία
Οι Θεσσαλοί, κατά το Θουκυδίδη,
κατέλαβαν τη χώρα που έφερε το όνομά
τους, εξήντα χρόνια μετά τα Τρωϊκά. Ο
Αλευάς Α' της Λάρισας, ο πρώτος ταγός της
περιοχής, τη χώρισε σε τέσσερα τμήματα, τα
ονομαζόμενα τετράδες: τη Θεσσαλιώτιδα,
την Πελασγιώτιδα, την Iστιαιώτιδα και τη
Φθιώτιδα. Eπικεφαλής των τετράδων ήταν
οικογένειες όπως οι Αλευάδες της Λάρισας,
οι Σκοπάδες της Κραννώνος και οι
Εχεκρατίδες της Φαρσάλου. Όρισε επίσης το
κάθε γένος σε περίπτωση πολέμου να
παρέχει σαράντα ιππείς και ογδόντα
πελταστές.
Αμφορέας του κύκλου του Ζωγράφου του
Αντιμένη με θέμα την απαγωγή της Θέτιδας
από τον Πηλέα μπροστά στις αδερφές τις
Νύμφες (περ.510-500). Ο Πηλέας υπήρξε ο
μεγάλος μυθικός βασιλιάς της Θεσσαλίας και
με το γάμο του με τη νύμφη Θέτιδα
απέκτησαν τον μεγάλος ήρωα Αχιλλέα.

75. Ο ταγός, αρχικά, οριζόταν σε
περίπτωση πολέμου διοικητής του
στρατού. Σε πολλές περιπτώσεις,
όμως, διατηρούσε την εξουσία αυτή
εφ' όρου ζωής. Οι προηγούμενοι
κάτοικοι εγκατέλειψαν τη χώρα, και
όσοι παρέμειναν αποτέλεσαν την
ομάδα των πενεστών στην κεντρική
πεδιάδα ή των περιοίκων στην
Περραιβία, τη Μαγνησία και την
Αχαΐα-Φθιώτιδα. Ορισμένοι ερευνητές
υποστηρίζουν ότι η οργάνωση της
Θεσσαλίας δεν εξελίχθηκε από τους
ομηρικούς χρόνους. Την άποψη αυτή
ενισχύουν μεταξύ άλλων η αναφορά
στη διοργάνωση ταυροκαθαψίων και
οι περιγραφές των ιδιαίτερων εθίμων
της φιλοξενίας και των συμποσίων.
Καλλιτεχνική απεικόνιση
οπλιτών και ιππέα από τη
Θεσσαλία κατά την αρχαϊκή –
κλασική εποχή.

76. Η σταδιακή συγκέντρωση της εξουσίας
στα χέρια του ταγού ίσως και να
συνδέεται με την ανάμιξη των Θεσσαλών
στα πολιτικά πράγματα της κεντρικής
Ελλάδας. Στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. ο
Κλεόμαχος της Φαρσάλου συμμετείχε
στο πλευρό των Χαλκιδέων σε μία μάχη
του Ληλάντιου πολέμου. Η παρέμβαση
του θεσσαλικού ιππικού μπορεί ίσως να
ερμηνευτεί από τους δεσμούς ξενίας που
συνέδεαν τους Εχεκρατίδες και την
οικογένεια του Αμφιδάμαντα της
Χαλκίδας, αλλά ίσως και να αποτελεί μία
πρώτη ένδειξη της διάθεσης των
Θεσσαλών να επεκτείνουν την επιρροή
τους. Μετά την προσάρτηση, εξάλλου,
της Αινίδος και της Μαλίδος οι
Θεσσαλοί απέκτησαν την πλειοψηφία
στην Αμφικτυονία της Ανθέλας, με
κέντρο της το ιερό της Δήμητρας. Η
προσπάθεια αυτή γίνεται πιο εμφανής
μετά τον Α' Ιερό πόλεμο, στο β' μισό του
6ου αιώνα π.Χ.Αμφορέας του Ζωγράφου του Αντιμένη με θέμα μάχη
ιππέων (πίσω όψη του αμφορέα με τον Αίαντα να
κουβαλά τον νεκρό Αχιλλέα) 520-500 π.Χ.

77. Σταδιακά, ωστόσο, στα πλαίσια του Κοινού των
Θεσσαλών οι πόλεις άρχισαν να κόβουν νομίσματα,
ένδειξη της σταδιακής αυτονόμησής τους έναντι του
Κοινού. Κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., αναφέρονται ως
άρχοντες των πόλεων ο επεστακών ταγός και ο υλωρός, ο
δασονόμος δηλαδή που είχε την ευθύνη των περιχώρων
της πόλης. Πολιτικά δικαιώματα είχαν μάλλον μόνο οι
αγαθοί, οι γαιοκτήμονες που δεν είχαν ανάγκη να
εργάζονται. Η Εκκλησία του δήμου, κι εάν ακόμα υπήρχε,
πρέπει να διέθετε περιορισμένες αρμοδιότητες.
Ο Θεσσαλός ήρωας Αχιλλέας σέρνει τον νεκρό
Έκτορα στο άρμα του. Μελανόμορφη λήκυθος, 490
π.Χ. από την Ερέτρια. Μουσείο του Λούβρου.